Onlayn, yoxsa virtual?
Karantin
günlərində sənətsevərləri evdə qalmağa vadar etmək üçün mədəniyyət ocaqlarımız,
xüsusən də, teatrlarımız onlayn tamaşa adı altında tamaşalar nümayiş
etdirdilər. Əslində isə, nümayiş olunan tamaşalar onlayn tamaşalar belə deyildi.
Tamaşaçıya sırınan köhnə, arxivdə qalan, heç repertuarda belə olmayan
tamaşaların nümayişi onlayn tamaşa xarakteri daşımır. Onlayn canlı, birbaşa
bağlantı deməkdirsə və bu tamaşalar, ən azı, 5 il bundan qabaq çəkilibsə, bunun
harası onlayn tamaşa oldu? Mövzu ilə bağlı ekspertlərimizə müraciət etdik.
Onlarla onlayn və virtual tamaşaların fərqini aydınlaşdırmağa çalışdıq.
Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, teatrşünas Elçin CəfərovAzərbaycan dilinin izahlı lüğətində onlayn sözünün birbaşa, canlı kimi tərcümə edildiyini
bildirdi: "Onlayn sözü İKT-də real vaxt rejimini də ifadə edir. Bu sözün daha
bir mənası, internetə bağlantısı olan kompüter şəbəkəsi və telekommunikasiya sistemini
də bildirir. İngiliscədən çırpışdırdığımız bu söz "on” ("üstündə, da, də”) söz önüsüvəxətt
anlamına gələn "line” sözlərinin birləşməsindən törəyib və demək olar ki,
günümüzün, ən çox istifadə olunan kəlmələrindəndir.
Virtual sözü xəyali,
fiziki baxımdan mövcud olmayan, lakin müəyyən şəraitdə meydana çıxa bilən nəsnələrə
aid edilir. Çağımızda virtual termini daha çox İKT ilə, internetlə,
telekommunikasiya şəbəkələri ilə bağlı məqamlarda işlədilir. İndi görək bu sözlərdən hansı karantin günlərində
teatrlarımızın internet resursları, sosial şəbəkələr vasitəsi ilə nümayiş etdirdikləri
tamaşalara daha çox yaraşır. Hərçənd belə görünür ki, teatr caməsi, artıq öz seçimini
edib və onlayn sözündən daha çox xoşlandığına görə yeri gəldi-gəlmədi bu kəlməni
gen-bol istifadə etməkdədir. Amma və lakin… Elə bu faktın özü də təsdiqləyir ki,
"bizimkilər” hələ onlayn tamaşa ilə tamaşanın onlayn, yaxud oflayn nümayişini,
tamaşanın video yazısının sosial şəbəkə hesablarında paylaşılmasını fərqləndirə
bilmirlər. Bunun onlayn teatrla heç bir əlaqəsi yoxdur. Teatrlarımızın etdiyi, tamaşaların
video yazısının virtual nümayişidir. Daha dəqiq desək, əslində, reallıqda bu tamaşaların
nümayişi dayandırılıb. Teatrlar isə əllərində-ovuclarında olan tamaşaların video
yazılarını yutub platforması və sosial şəbəkə hesabları vasitəsi ilə yayımlayırlar.
Virtual sözünün lüğəti mənasını yadımıza salsaq, deyə bilərik ki, bu aksiyalar xəyali,
fiziki baxımdan mövcud olmayan tamaşaların müəyyən şəraitdə - yəni, teatrlarda
İKT-dən bir azca başı çıxan kimsə, tamaşaçılarda isə internet şəbəkəsinə qoşulu
kompüter, planşet, yaxud telefon olduğu təqdirdə meydana çıxa bilməsidir. Bu
cür yanlış təqdimatın səbəbi isə, yəqin ki, ölkəmizdə artıq çoxdan trendə çevrilmiş
"gözə kül üfürmək” və "quş qoymaq” virusunun teatrlarımıza və teatr rəhbərlərimizə
də yoluxması ilə əlaqəlidir. Belə olmasa, teatrlar 50-60 tamaşaçı baxdığı tamaşalarına
yüzlərlə, hətta minlərlə insanın baxdığını niyə aləmə car çəksinki?".
Onlayn teatr tamam
başqa bir məsələdir. Bunun üçün teatrlar məxsusi çəkiliş və yayım avadanlıqları
ilə təchiz edilməli, tamaşa oynanılan zaman canlı şəkildə internet
resurslarında yayımlanmalıdır. Bizim gördüyümüz,
olsa-olsa tamaşaların adi videoyazılarının internet vastəsi ilə onlayn, yaxud
oflayn rejimdə yayımıdır".
E.Cəfərov kasıb
itinin adını Gümüş qoyan kimi, teatrlarımız da virtual platformalarda nümayiş
etdirdikləri tamaşaları niyə onlayn teatr adlandırmasını açıqladı: "Birinci
və ən böyük səbəb, heç şəksiz, teatrda məsul vəzifələrdə çalışanların fövqəladə
İKT bacarıqları, yaxud hər müəssisədə bir və ya bir neçə nəfər "kompüteri söküb
sonra yığa bilməyən” mütəxəssislərin "üyüdüb-tökdükləri”nə inanmaları ilə
bağlıdır. Teatrlarımızda hələ də fayl göndərmək üçün email istəyəndə loqinlə
birlikdə şifrəni də verən adamlar müxtəlif sahələrə, nə qədər qəribə səslənsə
də, hətta virtual nümayişlərin həyata keçirilməsi işinə rəhbərlik edirlər.
Bunun isə əsaslı səbəblərindən biri odur ki, bu Mədainə bənzətmək istədikləri
sahədə heç kəs (!) dediyi sözə görə məsuliyyət hiss etmir. Praktiki də,
nəzəriyyəçisi də ağzına nə gəldi, necə gəldi danışır, nənəm demişkən, "pülüyür”.
Onsuz da, "heç kəs heç kəsin kitabını oxumur”, onsuz da çoxunun başı çıxmır,
başı çıxanlar da abrına, kəsdikləri duz-çörəyə, əməkhaqqı kartına, nəbilim
mükafatına, fəxri adına sığınıb dillənməyəcək, dillənsə də, uzaq başı, bir-iki
ali təhsilli trolu, mürəbbəli çay jurnalistini, ya da lap pis yeri, iki şiş
kabab teatrşünaslarından birini salarlar canına, onu qeyri-obyektivlikdə, milli
mənəvi dəyərləri tapdalamaqda, düşmən dəyirmanına su tökməkdə,
gözügötürməzlikdə, qeyri-peşəkarlıqda ittiham edərlər, vəssalam. İnanmırsız,
inanmayın, bizdə sözün düzünü deyəni homo, bi, transseksual, sadist, mazoxist,
sadomazoxist, sesksist, feminist, perfeksionist, terrorist, hətta qatil də
çıxararlar. Hələ bir az da dərinə getsələr, onda qərəzi-mərəzivirus tapıb,
salarlar sosial izolyasiyaya. Bu qədər bəsit. Ən pisi isə odur ki, sistem özü
bunu stimullaşdırır, himayə edir və hətta tələb edir. Nəticədə rəhmətə gedən
prosesin yerini prosesin imitasiyası tutur. Kim yaxşı "püləsə”, olur yaxşı
rəhbər, yaxşı rejissor, yaxşı aktyor, görkəmli sənətşünas. İndi belə olan halda,
istəyirsiz ki, bir kəlmə sözə görə irad bildirim. Yox, haşa. Eləmərəm, axı…
Özləri bilərlər, istərlər onlayn deyərlər, istərlər virtual, lap istəyirlər
desinlər ki, dünyada onlayn teatrı biz yaratmışıq. Rober Lepaj da, Qazax
teatrında stajirovka keçib. Tom Stoppard "Rozenkrants və Gildernstern ölüdürlər”
əsərinin ideyasını "Dursunəli və Ballıbadı”dan oğurlayıb. İnanmayan daşa dönsün…".
Rejissor Ərtoğrul Kamalov8 il bundan öncə Akademik Milli Dram Teatrında Teatrın o zamankı direktoru
İsrafil İsrafilovun gənclərlə söhbətində onlayn tamaşaların hazırlanması ilə
bağlı öz təklifini bildirmişdi. Bu gün mövzu ilə bağlı danışan rejissor
zamanında addım atılmalı olduğunu vurğuladı: "8 il bundan öncə heç onlayn tamaşa
haqqında düşüncə belə yox idi. O zaman təklif etdim ki, onlayn teatr yaradaq. Belə
ki, tamaşa hər zamankı kimi canlı şəkildə oyaynılan zaman parterdə, lojalarda,
səhənin önündə kameralar yerləşdirək və tamaşaçılar o yerin qiymətinə uyğun ödəniş
etməklə tamaşaya baxa bilsinlər. Məsələn, parterdən baxmaq üçün 10 manat kartdan
ödəniş olunsun. Kamera açılsın, canlı tamaşa gedə-gedə mən evimdən baxım. İşdən
yorğun şəkildə gələn insan öz evində rahat şəkildə tamaşaya baxmaq imkanı
qazanmış olacaq. 10 manat ödəyib, teatrda tək gedib tamaşaya baxıram, amma kartdan
10 manat ödəməklə ailəvi şəkildə yoldaşım, övladılarımla birlikdə tamaşaya baxmaq
imkanı əldə edirəm. Belə olduqda həm də pula qənəat etmiş oluruq. İki nəfərin teatra
gedib tamaşa izləməsi üçün 20 manat ödəniş edilməlidir. Yol xərcini də əlavə
olduqda, 25-30 manat xərclənmiş olacaq. Dediyim şəraiti yaratsaq, bəlkə orta əmək
haqqı alan gənclər də bu üsulla bir neçə dəfə onlayn tamaşaya baxar. Bir dəfə də
onlayn tamaşa izləyən ailənin övladı tələb edəcək ki, məni apar tamaşaya canlı
baxım, qəhrəmanları canlı görüm".
Rejissor 8 il bundan qabaq səsləndirdiyi
fikirləri indi teatrlarımız məcburiyyətdən etdiklərini bildirdi: "İstəsə də,
istəməsə də, bu gün pandemiyadan dolayı bütün müsəssələr onlayn fəaliyyət rejiminə
keçiblər. Səsləndirdiyim həmin fikirlərdən bir neçə il sonra xarici teatrların onlayn tamaşaları ilə də
rastlaşdım. Mənim qeyd etdiyim bu üsul onlayn tamaşa idi, ancaq bu gün teatrlar
virtual tamaşa nümayiş etdirirlər. İndi
deyirlər ki, teatrlar onlayn rejimə keçid edilər. Bu tamaşaların onlaynla heç
bir əlaqəsi yoxdur. Onlayn birbaşa, canlı nümayiş deməkdir. Əgər teatrın 5 gün
bundan qabaq çəkib internetdə yerləşdiridyi videoya baxırsınızsa, bu virtual
kontakdır. Ancaq biz hazırda canlı danışırıqsa, bu onlayndır. Virtual hər zaman
ümumi nəzərdə tutulub. "Facebook"da, "vatsap"da kimisə
bağlantıda olduğunu görəndə onlayn yazılır, demək ki, onlayn bu dəqiqə anlamını
verir. Ancaq internetlə birbaşa əlaqəsi olan bütün nümayişlərə virtual deyilir".
İT mütəxəsissi Rəşad Əliyev"virtual" sözünü termin olaraq istifadə etdiyimizi bildirdi: "Onlayn
anlayışı çox zaman alış-verişdə istifadə edirilir. Daha çox birbaşa və canlılıq
ifadə edir. Əgər hər hansı tamaşanı indi, hazırkı zamanda nümayiş etdirirlərsə,
ona onlayn əvəzinə nümayiş olunan tarix qeyd olunmalı və "arxivdən
götürülüb" yazılmalıdır. Onlayn internet şəbəkəsi üzərindən yayımdırsa,
virtuala bütün internet televiziya və internet resurslarını daxil etmək olar. Terminlərin
xırdalıqlarını dilçilər daha düzgün deyə bilər. Necə ki bir zamanlar elektron
internet, ya da internet resursları anlayışı mübahisəli məsələ idisə, bu da
onun kimi. Onun üçün xüsusi informasiya resursunun fərqini bilmək lazım idi.
Sonda belə qərara gəlindi ki, elektron resurs internet üzərində olan resurslara
deyilir, amma informasiya resurslarına bütün hamısı daxildir. Virtual və onlayn
da onun kimi bir şeydir".
Xəyalə Rəis