Bakı 5°C
Ənənəvi dekorasiya və butoforiyanı da rədd edən Georq Fuks
Münhen bədii teatrı Almaniyada memar və rəssam
qruplarının təşəbbüsü ilə yaradılmışdır. Teatr 1907-ci ildə açılmış və yalnız
bir mövsüm fəaliyyət göstərmişdir. Lakin onun teatr tarixində böyük rolu
olmuşdur. Müasir teatra qarşı çıxış edən Münhen Bədii Teatrının rəhbərləri öz teatrlarını
adi teatr binasına, ənənəvi səhnə qutusuna sığdırmaq istəmirdilər. M.Litman
tərəfindən xüsusi yay teatrı tikildi. Tamaşaçı
zalı amfiteatrda qurulmuşdu, teatrın dərinliyi cəmi 4 metr olan uzun səhnəsi
(10 m) yan tərəflərdən qalalarla hüdudlanırdı.
Tamaşa ağ rənglə rənglənmiş arxa divarın fonunda
oynanılırdı. Xüsusi elektrik işıqlandırılması sayəsində tamaşa zamanı
aktyorların silueti relyef şəklində qabardılırdı (buradan da səhnə öz adını –
siluet və ya relyef səhnəsi adını almışdır). M/b teatrında, demək olar ki,
dekorasiya yox idi. İnteryer ancaq bir neçə iri sütundan və pərdədən ibarət
idi. Tamaşanın quruluşu heykəltəraşlıq mizan-səhnə quruluşunu xatırladırdı. Aktyorların oyunu sxematik xarakter daşıyırdı.
Teatra alman rejissoru, dramaturqu və teatr nəzəriyyəçisi
Qeorq Fuks (1868-1949) başçılıq edirdi. Fuks M/b teatrının səhnəsində Şekspirin
"On ikinci gecə”, Qlyukun "Aristofanın quşları”, "May kraliçası” və özünün "Til
Ulenşpigel” pyesini səhnələşdirmişdir. Onun rejissura baxımından ən maraqlı işi
Hötenin "Faust” əsəri əsasında hazırlanan tamaşa idi.
Fuks bir
çox nəzəri əsərlərin, həmçinin alman səhnəsinin inkişafına ciddi təsir göstərən
"Gələcəyin səhnəsi” (1904) və "Teatr inqilabı” (1909) kitablarının müəllifidir.
Bu əsərlərdə Fuks öz bədii prinsiplərini əsaslandıraraq, dövrünün teatrının
köhnəldiyini, böhran yaşadığını iddia edir, bu böhranın qismən maarifçilikdə də
ortaya çıxdığını deyirdi. Fuks həm də naturalizmə və ifşa dramaturgiyasına,
teatr sənətində "partiya hərəkatına” və onun tamaşalarda təəcssümünə qarşı çıxırdı.
Onun fikrincə, teatrın məqsədi - yalnız gözəlliyin
təsviri ola bilər. Teatr geniş tamaşaçı kütləsinə deyil, az sayda seçilmiş
insanlara və onların nəfis zövqünə yönəlməlidir. Fuks səhnədə "bayram mərasimlərinin” bərpa edilməsinə çağırır, amma
bununla belə, sənətdə xalq yaradıcılığına dəyər vermirdi. O düşünürdü
ki,”kasıbların həyatı”ndan bəhs edən pyeslər, eləcə də həyatın çətinliklərinin
naturalist planda təsviri teatra lazım deyil.
Fuks ənənəvi dekorasiya və adi butoforiyanı da rədd
edirdi. Münhen bədii teatrı rejissorunun nöqteyi-nəzərinə görə, bunlar tamaşaçı
diqqətini aktyor oyunundan yayındırır. Fuksun fikrincə, teatrda aparıcı fiqur rəssamdır.
O, elə bir məkan yaratmalıdır ki, bu məkanda aktyor fərqlənə bilsin. Teatrallıq
Fuksun səhnə sənətinin əsas əlaməti idi.
Fuks səhnə sənətinin xarakterinin köklü şəkildə
dəyişməsinə ehtiyac duyurdu. O hesab edirdi ki, teatr cəmiyyətin bütün təbəqələrinin
diqqətini cəlb edə bilmir. İncəsənətin bu qədim növünə marağı artırmağın yolunu
səhnənin və tamaşanın formasının dəyişdirilməsində görürdü. Fuks hesab edirdi
ki, müasir teatr binası, səhnə arxası prinsipinə əsaslanan səhnə, çoxmərtəbəli
zal yalnız müvəqqəti təlabatdır. Lakin o, "müvəqqətilikdən” daimiliyə çevrilmişdir.
Fuks hesab edirdi ki, kulis prinsipinə əsaslanan,
səhnəsi, çoxyaruslu tamaşaçı zalı olan teatr binası yalnız müvəqqəti zərurətdir.
O, standart səhnə quruluşuna qarşı çıxaraq deyirdi ki, müasir səhnə reallıq illüziyasını
yaratmağa çalışır, amma buna nail ola bilmir. Onsuz da teatrda dağlar, təpələr, evlər kartondan və kətandan
hazırlanırdı. Üzərində dağ təsvir olunan kətan, yaxud karton silkələnəndə bütün
bu həqiqətəbənzər illüziyalar tamaşaçının gözü qarşısında dağılırdı.
Lakin teatr böyuük inadkarlıqla həqiqətəbənzərlik
yaratmağa can atırdı. Bunun nəticəsində mürəkkəb teatr maşineriyasının tətbiq
olunması tamaşanın hazırlanmasına çəkilən xərcləri dəfələrlə artırırdı.
Fuks həmçinin perspektiv təsviri dekorasiyalara
qarşı çıxır, elə hesab edirdi ki, bu üsul həqiqətəbənzərlik yaratmaq
vəzifəsinin öhdəsindən gələ bilmir. Çünki aktyorun fiqurunun yaxınlaşması və ya
uzaqlaşması fonunda bu həqiqətəbənzər dekorasiya dəyişmir. Buna görə də Münhen
bədii teatrında illüziya prinsipi relyef prinsipi ilə əvəzlənmişdi. Relyef
prinsipinə əsasən, bütün səhnə ifa olunan tamaşa üçün özünəməxsus memari çərçivə
oldu. Fuks hesab edirdi ki, əgər hadisənin baş verdiyi məkanı canlandırmaq
mümkün deyilsə, onu sadələşdirmək və tamaşanı freska xarakterli təsvirlərin fonunda
oynamaq olar. Belə olduqda, tamaşaçı qavrayışı çatışmayan elementləri özü tamamlayacaq.
Münhen bədii teatrında dram "qiymətli daş” kimi
qəbul olunurdu. O, tamaşaçıya aktyorun bədəninin hərəkətləri, sözləri, mimikası
vasitəsilə ötürülürdü. Bu zaman hər bir akyorun tamaşaçı ilə məsafəsi məkan
nisbətində həll olunurdu. Fuksun bəzi tamaşalarında oyun qobelenlərin (xovsuz
xalça növü) fonunda baş verirdi və bu bütünlüklə tamaşanın səhnə tərtibatını
təşkil edirdi. Məkan kateqoriyası Fuksun teatr estetikasının mərkəzində
dayanırdı. Bu detal həm səhnəyə, həm də tamaşaçı zalına aid idi.
Teatrın binası da bu estetik yanaşmaya əsasən
tikilmişdi. Teatrın binasında yarus yox idi, səhnə və zal vahid ümumi məkan
təşkil edirdi. Ancaq səhnəylə tamaşaçı zalı rampa xətti ilə bölünürdü. Fuks
deyirdi ki, onun teatrında insan fiqurlarının qabarıq görsənməsi üçün yalnız
məkanın bir parçası lazımdır. Düz relyef fəza prinsipi kimi rejissora istədiyi
”həcmi” almağa imkan verirdi.
Səhnə boşluğu ilə eksperiment Fuksun rejissor fəaliyyətinin
əsas hissəsini təşkil edirdi. Münhen teatrının səhnə məkanı digər teatrların
səhnəsindən bir sıra imkanlarına görə fərqlənirdi. Məsələn, səhnənin arxa
hissəsi aşağı enə bilirdi ki, bunun sayəsində səhnənin arxasında dayanan aktyor
tamaşaçı zalında uzaqdan gələn adam təsəvvürü yaradırırdı. Tamaşa zamanı səhnə
sanki 3 hissəyə bölünürdü. Avansəhnə və orta səhnə yuxarıdan işıqlandırılırdı.
Arxa səhnənin isə ayrıca işıqlandırılma sistemi vardı. Bu, 5 müxtəlif rəngin
kombinasiyasına malik olan işıqlandırma qurğusu ilə həyata keçirilirdi.
Rəssam səhnədə yalnız koloritli rəngləri deyil, bütün
işıq-kölgə xırdalıqlarını da canlandıra bilirdi. Yalnız işığın köməyi ilə Münhen
bədii teatrında eyni bir məkan gah otaq boyda balacalaşa, gah da hüdudsuz geniş
məkana çevrilə bilirdi. Fuksun fikrincə, beləliklə həqiqətəbənzər aləm deyil,
bədii həqiqət dünyası yaranırdı. Münhen bədii teatrında tamaşanın hazırlanması prosesində
məkan effektlərini yaxşı bilən heykəltəraşlar və rəngkarlar da iştirak edirdilər.
Fuks hesab edirdi ki, səhnəni yalnız təsviri, yaxud dekorativ nöqteyi-nəzərdən deyil,
həm də dramaturji baxımdan yeniləmək lazımdır. Çünki başqa teatral vasitələr
pyesin dramatik üslubu ilə təyin olunurdu. İstənilən forma nəticə etibarilə
bədii əsərin (tamaşanın) məzmununun ötürülməsinə xidmət edirdi.
Elçin Cəfərov
Teatrşünas
