Ümüd Abbas: "Haradan gəldiyimizi bilirik"
"Müasir
baxış ərazi adlarını "deformasiyaya” uğratmaqla olmur"
Gələcəyin gənclərin əlində olduğunu bilsək də, müəyyən
məqamlarda onlara etimad etməkdən çəkinirik. Bəzən bunu bilərəkdən edirik, bəzən
də sərf eləmədiyi üçün göz yumuruq. Bu gün isə elə bir şərait yaradılıb ki,
istedadın varsa, mütləq o bir gün parıldamağa başlayır. Boy göstərib, "mən
burdayam" deyərək diqqət çəkir. Elə istedadlı gənclərimizdən olan Ümüd
Abbas kimi.Ümüdlə tanışlığım PUB-da baş verib. Yəni, mən bara
gedib, əyləncə axtaranlardan deyiləm. Kimə desəm ki, PUB-a tamaşa izləməyə
getmişdim, yəqin ki, inanmaz. Ancaq reallıq budur.Ümüd rejissor dostu Mir Qabillə birlikdə 3 il əvvəl
Şah Mat Teatrını bərpa etdilər. Zirzəmi teatrı adı altında fəaliyyətə başlayan
bu teatr PUB tamaşaçısını peşəkar səhnəyə gətirməyə iddialı idi. İstəklərinə addım-addım
nail olurlar desəm, yəqin ki, yanılmaram.Ümüd Abbas həm də Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında
tamaşalar hazırlayır. Ustad sənətkarlardan dərs almış müsahibim eyni zamanda
şair və qiraətçidir.
-
Yəqin ki, Şah Mat teatrının əsasını qoyanda böyük ümidlərlə yola çıxmış
omalısınız.
- Mir Qabillə birlikdə Şah Mat teatrını bərpa edəndə
demişdik ki, nə zamansa teatr arzuladığımız şöhrəti qazansa, dünyanın işini
bilmək olmaz, böyük səhnəmiz belə olsa, biz yenə də ayda bir dəfə parkda, barda,
PUB-larda tamaşa oynayacağıq. Baxmayaraq ki, ilk tamaşamız uşaq tamaşası olub,
amma Şah Mat teatr kimi zirzəmidə formalaşıb. Ona görə də haradan gəldiyimizi bilirik.
Biz müxtəlif məkanları seçib, orada da teatr yarada bilərdik. Düzdür, hələ Mir
Qabillə danışmamışdan qabaq bu teatrı yaratmışdım. Qabillə teatrı bərpa etdik.
Gücümüzü birləşdirərək, Şah Mat teatrını bərpa etdik. Düşündük ki, bugün kimlər
teatrın varlığından xəbərsizdir? Daha çox "yerinaltında” olanlar. Ona görə biz
də yerin altına, zirzəmiyə endik və zirzəmi teatrının diriltdik. Şah Mat teatrı
heç də birmənalı qarşılanmadı. Bizi çox incitdilər, tənqidlərlə üzləşdik.
-
Necə tənqidlər?
- Dedilər ki, "niyə teatrı göydən yerə endirirsiniz?",
"müqəddəs teatrı bar səviyyəsinə salırsınız". Ancaq onlar düşünmədilər
ki, biz barı teatr səviyyəsinə qaldırırıq. Biz əlində pivə içən izləyiciyə tamaşa
göstərirdik. Sonda baxırdıq ki, tamaşaçı hələ də bakalındakı içkini bitirməyib.
Çünki bütün diqqəti bizdə idi. Demək ki, oynadığımız tamaşa tamaşaçıya əlindəki
içkidən daha maraqlıdır. Bir də ki, bu kimi teatr formaları dünyanın qabaqcıl
ölkələrində var. Əksər həmvətənlərimiz bunu xoş qarşılamasa da, bizə dəstək olanlar
da az olmadı.
- Bugünkü
tamaşaçını oynadığın tamaşaya inandırmaq nə qədər çətindir?
- Müasir tamaşaçılar 7D formatında olan filmləri izləyib,
onun sehrinə düşən insanlardır. Əsas odur ki, sən o tamaşaçını necə, hansı
yeniliyinlə təəccübləndirəcəksən? Gərək sən tamaşaçını da aktyora çevirəsən və
onun özü də tamaşanın bir parçası olsun. Öz səhnə çərçivəndə ilişib qalmayasan.
Bir zamanlar "Dördüncü divarı aşmaq” kimi bir anlayış var idi. Amma o bir
zamanlar idi. İndi sən tamaşaçını da o divarın içinə salmalısan ki, tamaşaçı fərq
hiss etməsin. Əgər zalı da səhnəyə çevirəcəksənsə, deməli, artıq işin yarısını
etmisən.
-
Sizin şair və qiraətçilik istedadınıza da bələdik. Tamaşahazırlayarkən bu
istedadınız köməyinizə çatırmı?
- Şairlik başqa, rejissorluq başqadır. Şair Ümüd daha
səmimi və ünsiyyətcil, istiqanlıdır. Rejissor Ümüd isə şairin tam əksidir.
-
Necə yəni, əksi?
- Çox sərtdir. Lazım olduqda aktyorun xətrinə dəyməyi
bacarır, ona acı söz deyir. Şair Ümüd həqiqəti palto kimi çiynindən asırsa, rejissor
Ümüd həqiqəti yaş dəsmal kimi sifətinə çırpır. Həm də ki, bunlar bir-birinə
yardım edən imkanlardır. Belə deyim, şairlik zərif ruh tələb edir. Mən tamaşa
quranda şair ruhundan istifadə edib asanlıqla bütün obrazların hiss və həyəcanını
duya bilirəm. Mənfi obrazın belə ağrılarını, travmasını hiss edirəm. Bu
şairliyin rejissorluqdakı qatqısı. O ki qaldı əksi, onu da belə izah edim. Mənim
rejissor kimi müşahidəm şeirlərimdə də öz əksini tapır. Şeirdəki təsvirlərimi və
oxucuyla birbaşa təması mən rejissorluq təcrübəmə borcluyam.
-
Teatrlarda "Atalar və oğullar" prinsipi hələ də davam etməkdədir. Gənc
rejissor olaraq, bu prinsiplə necə mübarizə aparırsınız?
- Yaşlı nəsillə gənc nəsil arasındakı anlaşılmazlıq
hər dövrdə olub. Yaşlı nəsil öz çərçivəsini doğma bilir. Gənclər isə o çərçivələri
dağıtmaqla məşğuldur. Yaşlı nəslin doğma bildiyi çərçivə də, özündən əvvəlki başqa
nəslin qoyduğu çərçivələrin sındırılması nəticəsində yaranıb. Yəni, gənc nəsil
özü də başa düşmür, çıxdığı çərçivələrdən sonra özlərinə yeni bir çərçivə yaradırlar
ki, bu da zamanla onlara məhbəs olur. Yəni, bu gənclərdən sonrakı gənclər də
onların çərçivələrinin söküntüləri üzərində bir çərçivə qurub özlərini "çərçivə
aşmış” kimi hiss edəcək. Daimi olaraq bu çərçivələr dəyişir, yeniləri ilə əvəzlənir,
ancaq biz heç vaxt tam azadlığa çıxa bilmirik. Hər zaman çərçivələri aşırıq.
- Tam azadlığa
çıxmaq üçün necə bir şərait yaradılmalıdır?
- Tam azadlığa çıxmaq mümkün deyil. Nə qədər azadlığa çıxırsan-çıx, özünçün yaradacağın
bir çərçivə hər zaman olacaq. Haradasa,öz çərçivəndən çıxa bilməyəcəksən. Bəlkə
sən bütün çərçivələri dağıdacaqsan, ancaq görmədiyin çərçivə olacaq ki, bu da sənin
öz çərçivəndir. Və sən oradan o tərəfə çıxa bilməyəcəksən. Biri sənə deyəndə ki,
"bunu yanlış etmisən", üzdə böyüklük edib razılaşsan belə, içində bir
təkzib ehtirası baş qaldıracaq.
-
Niyə siz gənclər deyilənlərlə razılaşmırsınız?
- Razılaşırıq. Razılaşmadığımız məqamlar isə bizim
prinsiplərimizə uymayanda olur. Yəni ki, hər gəncin öz yaradıcılıq prizması, öz
yanaşma tərzi var. Sən bıçaqdan çörək kəsmək üçün də istifadə edə bilərsən,
öldürmək üçün də. Yəni bir adam o tənqidi elə deyə bilər ki, su kimi içərsən və
yaxud elə deyə bilər ki, balıq sümüyü kimi boğazında qalar. Bunlar şərtdir. Gərək
böyüklər də gəncləri nəzərə alıb, işlərində elə yerlərdə səhv axtarsınlar ki, gənclər
bunu həzm edə bilsin. Axı, onlar daha təcrübəlidirlər. Yoxsa durub bir gəncin ən
gözəl tapıntısını, sevinərək təqdim etdiyi bir nüansı sərt tənqid atəşinə
tutanda, təbii ki, gənc razılaşmayacaq. Bunu etməyin yolları var ki, böyüklər
bunu bizdən daha yaxşı bilirlər.
-
"Mən nə edirəmsə, düz edirəm" və "heç bir tənqidi qəbul etmərəm"
düşüncəsi indiki gənclər arasında yaranan xudbinlik deyilmi?
- "Mən
nə edirəmsə, düz edirəm" ifadəsi zatən kökündən yanlışdır. Heç kəsin
etdiyi hər şey düz deyil. Yəni bir adam bunu deyirsə, heç onu tənqid etməyə
ehtiyac da yoxdur. Amma yuxarıda dediyim kimi, bu tənqidə görə dəyişir. Məsələn,
sənət müəllimim Mehriban Ələkbərzadə məni çox vaxt sərt tənqid edib. Amma onun
bu sərt tənqidi məni indi rejissor kimi yetişdirir. Halbuki ki, məni başqa biri
Mehriban xanım kimi tənqid etsəydi, şübhəsiz, onu dinləməzdim. Elədirsə, bunu
da mənim eqoma yazın.
-Yəni,
deyirsiniz ki, Mehriban Ələkbərzadənin tənqidi bir başqadır?
-Mehriban xanım kimi və necə tənqid etmək lazım
olduğunu bilir. O dərs verir, tənqid vasitəsi ilə öyrədir. Ən gözəli odur ki, o
bizi tənqid edib səhvlərimizi göstərirdi, ancaq səhvlərimizi özümüzə düzəltdirirdi.
Bəlkə biz daha heç vaxt Mehriban xanımın tələbəsi olmayacağıq, amma o, həmişə
bizim ustadımız olacaq.
-
Hesab edirsiniz ki, yaşlı nəslin digər nümayəndələri gənclərin işini tərifləməyi,
düzü düz, əyrini əyri deməyi bacarmır?
- Əsla, mənim bu gün əsas məsləhətçilərim, mənə yol
göstərən yaşlı nəslin nümayəndələridir. Mənə bir rejissor kimi formalaşıb, yetişmək
üçün Sumqayıt Teatrının baş rejissoru Firudin Məhərrəmov dəstək olur. Tək mənə
yox, teatrdakı, demək olar, bütün gənclərə dayaq durur. Əksəriyyətinin dostu, doğmasıdır. Elə vaxt
olub, elə böyük sənətkarlar bizi qiymətləndirib ki, bu, bizim özümüzə də
sürpriz olub.
- Sumqayıt teatrından
söz düşmüşkən, indi hansı tamaşanın üzərində çalışırsınız?
- Hazırda karantin günləri elan olunduğu üçün evdəyik.
Ancaq Sumqayıt teatrının direktoru Mübariz Həmidov mənə etimad göstərib yazıçı ÜlviyyəHeydərovanın
"Pələng" adlı əsərini təklif etdi. Sağ olsun ki, belə bir məsuliyyətli
işi güvənib mənə həvalə elədi. Bu metafora üzərində qurulmuş mono tamaşadır. Kamran
Muradlı ilə birlikdə tamaşanı qaraqutuprinsipi ilə hazırlayırıq. Güman edirəm ki,
maraqlı olacaq.
-
Bu, sizin Sumqayıt teatrı ilə ilk işinizdir?
- Bundan öncə Sumqayıt teatrında diplom tamaşası
kimi Jan Pol Sartrın "Dəfn edilməmiş ölülər" əsərini tamaşaya
qoymuşam. Bu tamaşanı teatrın aktyorlarının ifasında nümayiş etdirdik. Əsəri Mehriban
Ələkbərzadə tərcümə etmişdi. Güman edirəmki, bu yaxınlarda sözügedən tamaşa repertuara
düşər.
-
Sizə görə müasirlik nədir? Sizdəmi klassik əsəri müasir gözü ilə görməyə
çalışan rejissorlardan olacaqsınız?
- Müasirlik –tarixiliyi qoruyub saxamaqla əsərin
içindəki bugünkü günümüzlə səsləşən detalları tapmaq və əsərə çağdaş zamanla səsləşən
səhnə həlli verməkdir. Rejisor bu nüansı tapmalıdır. Rejissorun işi aktyora
"sən burdan çıx", "orada kreslo olsun" deməklə bitmir.
Rejissorun əsər üzərində, ən azı, aktyor qədər işləməlidir. Müasir baxış ərazi
adlarını "deformasiyaya” uğratmaqla olmur. Heç müasir baxış Kefli İsgəndərə
cırıq cins şalvar geydirib Şeyx Nəsrullahı kəndə "Prado” ilə salmaqla da yaranmır.
Müasirlik klassik bir əsərin içindəki modern zamanla səsləşə bilən problemə
köklənib onu qabartmaqdır.
-
Niyə rejissorlarımız əsər qıtlığından şikayət edirlər? Doğrudanmı, bu gün məmləkətdə
əli qələm tuta bilən biri yoxdur?
- İstedad hər dövrdə yetişir. Bu gün də dram əsərləri
yazılır. Baxır necə və hansı üslubda. Hazırda bizdə ya ailə-məişət mövzusunda əsərlər
yazılır, ya da kriminal. Gəlin-qaynana mövzusundan o tərəfə çıxa bilmirik. Əsas problemimiz budur. Aktual və maraqlı
mövzularahəsr olunan əsərlərin də çoxunun bədii səviyyəsi üərkaçan olmur. Qarabağ
mövzusunda o qədər əsərlər yazılıb ki...
Ancaq bu əsələrin çoxunu oxuyanda görürük ki, o deyil. Dramaturqlarımızın əksəriyyəti erməniləri əlində
silah, gülə-gülə təqdim etməklə zalımlıqlarını göstərməyə çalışırlar. Bizə isə
daha çox psixoloji hal lazımdır. Misal üçün, mənim səhnələşdirdiyim Sartrın
"Dəfn edilməmiş ölülər" əsərində mövzu 6 əsirdən bir nəfərin yerini öyrənməyə
çalışmaları təsvir edilir. Bir otaqda bu-insanların psixoloji vəziyyəti. Bəs,
görəsən Qarabağ mövzusunda psixoloji vəziyyəti təsvir edən belə bir əsər varmı?
Oldu, biz müraciət etmədik? Varsa da, mənim xəbərim yoxdur. Müharibə həmin
müharibədir, burada da əsir var,orada da. Mən niyə öz dramaturqlarımız ola-ola,
gedib Sartra müraciət etməliydim? Burada məsələ təkcə dramaturqda deyil. Əgər sən
gəncsənsə, heç kim deməyəcək ki, "Bu teatrda gənc rejissor var, gedək görək
nə bacarır?". "Dəfn edilməmiş ölülər"i səhnləşdirəndə tamaşaçılar
məndən çox Sartra görə gəlmişdi.
- Hesab
edirsiniz ki, Sartrın bu məmləkətdə hörməti
Cəlil Məmmədquluzadədən, Cəfər Cabbarlıdan və başqa klassiklərimizdən daha çoxdur?
-
Tamaşaçılarımız klassiklərimizi oxuyublar, dəfərlərlə onların əsərlərinin
səhnə həllinə də baxıb doyublar. Artıq yeni bir şey istəyirlər. O yeniliyi Sartrda
axtarırlar. Deyirlər ki, Avropalıdırsa, yaxşı nəsə ola bilər. Adicə metroya girəndə
fikir verin. İndi əksər oxucular xarici müəllifləri mütaliə edir. Çox az adamın
əlində yerli müəlliflərimizin əsərlərini görərsiz. Sizə bir fakt deyim. Bizim
teatrda İsi Məlikzadənin "Oğul” əsəri də səhnələşdirilib, Frans Kafkanın
"Çevrilməsi” də. Amma gəlin, tamaşaçı sayına baxın. İsi Məlikzadənin, yoxsa Kafkanın
daha hörmətli olduğunu görəcəksiniz. Başa düşürəm mövzu, ideya da əsas məsələdir.
Amma həqiqət budur ki, tamaşaçı tanınmış əsərə və tanınan müəllifə daha çox
meyl edir.
-
Yəni əgər sizin tamaşalarınıza baxmağa gəlirlərsə, bu Ümüd Abbasın rejissor yozumuna görə deyil?
- Ümüdə görə gələn tamaşaçı heç tanınmamış bir əsəri
quranda da gələr. Rejissorluğuma güvənən insan düşünər ki, bu əsəri quran Ümüd
burada bir şey tapıb ki qurub. Boş yerə hazırlamayıb.
-
Sizcə bu gün teatrlarımızın ümumi poblemi nədir?
- Tamaşaçı problemi. Tamaşaçı teatrı qınayır, teatr
da tamaşaçını qınayır. Tamaşaçı deyir ki, teatr yoxdur, tamaşa yoxdur. Teatr da
deyir ki, tamaşaçı var ki, tamaşa da olsun? Ən böyük problem nə teatrdır, nə tamaşaçıdır.
-
Bəs, nədir?
- Sən demə ən böyük problem PR-da imiş.
-
Necə yəni PR-da?
-Sən tamaşaçıya nəyi təqdim edirsənsə, tamaşaçı onu
qəbul edir. Özünü o istiqamətdə formalaşdırır. Bunu bir boş dəftər kimi
düşünün. Bu dəftəri satan satıcının heç vaxt ağlına gəlməz ki, bura nə yazıla
bilər. Bu dəftər bir yaşlı uşağın əlinə düşsə, cızma-qara edilib tullanar,
hansısa bir şairin əlinə düşsə, vərəqlərində bəşəri bir şeir yazılıb, əsrlərlə
qorunub saxlana bilər. Yəni teatr tamaşaçını formalaşdırır. Amma gərək
formalaşdırmağa tamaşaçı olsun da. Bu gün insanlarımız sənətə deyil, şouya
fokuslanıb. Misal üçün, mən bir tamaşa hazırlayıram, bu heç bir jurnalistin diqqətini
cəlb etmir. Ancaq hansısa şou ulduzu qəza keçirirsə, bütün mətbuat ora
axışır.
-
Şou hər zaman sənətdən daha populyar olub.
- İndi biz nə edək? Saxta qalmaqallar yaradaq? Tamaşamıza
tamaşaçı baxsın deyə ucuz yolla reklam edək? Olmur, axı.
- Bu gün Azəraycan
teatrına Ümüd Abbas hansı yenliyi gətirmək istəyər?
- Bizim teatrlarımızda yeniliklər az deyil. Sadəcə, onu inkişaf etdirmək istəyərdim.
Misal üçün, dekorasiyalardan minimal istifadə edərək. Bu, onsuz da var. Sadəcə
daha çox inkişaf etdirmək istərdim. O ki qaldı yeniliyə,bu haqda danışmaq
tezdir. Tapdıqlarımı deyəcək qədər saf biri deyiləm. Nəzərə alsaq ki, bu məqaləni
başqa rejissorlar da oxuyacaq, bu halda hansısa yenilik planı haqda danışmaq
düşüncəsizlik olar. Həm də ki, yenilik yaradıcılıq sayəsində yaranır.
Yaradıcılıq isə hadisələrdən və gözlənilməzliklərdən doğur. Amma ümumiyyətlə,
kiçik səhnədə daha böyük işlər görmək
haqda düşünürəm.
- Bəzən olur
ki, kiçik səhnə üçün hazırlanan tamaşaları böyük səhnədə görürük. O effekti
almaq mümkün olmur.
- Alışmaqdan asılıdır. Hər səhnənin öz mizanı var.
Mizan geyim kimidir. Ayağına balaca olan ayaqqabı sənə necə əziyyət verərsə bu
da elədir. Səhnəyə uyğun olmayan mizan da tamaşaçıya maraqsız və yorucu gəlir.
Yəni hər səhnənin öz mizan ölçüsü var. Kiçik məkanda tamaşanın təsir qüvvəsi
daha yaxşı olur. Mehriban xanım deyirdi ki, aktyorun tamaşaçıyla göz əlaqəsi
böyük təsir gücünə malikdir. Böyük səhnədə aktyorun tamaşaçı ilə göz əlaqəsi
zamanı məsafə uzaq olur deyə o qədər təsiri olmur. Kiçik məkanlarda tamaşaçı sayı
azdır deyə, tamaşanın təsir qüvvəsi çox olur. Tamaşanın oyunda iştirakı mənə
çox maraqlı gəlir. Məncə böyük səhnədə mizan daha çox olmalı və göz əlaqəsinin
yoxluğunu hiss etdirməməlidir. Kiçik səhnədə isə, əksinə, tamaşaçı aktyora
yaxın olur deyə mizan çoxluğu onu yora bilər. Kiçik mizanlar və göz əlaqəsi
tamaşaçıya daha xoş gəlir. Bəzən bir baxışın özü belə böyük monoloqu əvəz edib,
nəhəng bir mizana çevrilə bilər. Yetər ki, zamanında və məqamında istifadə edə
biləsən. Biz Şah Mat teatrında bundan istifadə etmişik.
Xəyalə
Rəis