Hər nə istəsəniz...
Haqqında söz-söhbətlərin bitib-tükənmədiyi,
gerçək kimliyi hələ də şübhə altında olan Vilyam Şekspir bir çox faciələri ilə
yanaşı, komediya janrında yazdığı pyesləri ilə də böyük mübahisələrə səbəb
olmuşdur. Əslində, onun müxtəlif janrları işləməsi, hər bir əsərində fərqli ideyalardan
çıxış etməsi, bir əsərində zadəganları mədh edərkən, başqa bir əsərində onları
axmaq vəziyyətində göstərməsi, Stenfordda, Londonda oturub, İtaliya, Danimarka
və müxtəlif ölkələrdə baş verən hadisələr əsasında pyeslər yazması, onun həqiqi
kimliyi haqqında yaranan şübhələri daha da artırmışdır.
Bununla əlaqədar olaraq, bir qütb tədqiqatçılar onun əsərlərinin orijinal
müəllifləri kimi Kristofer Marlo, Frensis Bekon, Qraf Retlend, Ben
Conson, hətta Kraliça
Yelizavetanın da adını çəkirlər. Bütün bunlardan əlavə,
belə bir rəvayət də var ki, onun dövründə zadəgan nəslindən olan şəxslərin
yazıçılıqla məşğul olması xoş qarşılanmırdı. Daha aydın desək, yazıçılıq həmin
dövrün və mühitin düşüncəsinə görə ədəbsiz məşğuliyyət hesab edilirdi. Çox
güman ki, bu səbəbdən həmin şəxslər öz yazılarını Şekspirə bağışlayırdılar.
Bəlkə də,bu, dramaturqun imzası ilə yazılan pyeslərin fərqli və ziddiyətli
olması, müxtəlif yazıçılara aid olan əsərlərin Şekspir tərəfindən birləşdirilməsi
və böyük bir külliyyat halında toplanması ilə əlaqədar idi. Başqa bir rəvayətə
görə, dramaturqun tamaşaçıların intellekt səviyyəsini yoxlamaq üçün pyeslərində
qəsdən qrammatik səhvlər etdiyi deyilir. Bu kimi amillər isə onu əsərlərinin tədqiqatçılar
tərəfindən müxtəlif versiyalarla şərh edilməsinə, həmçinin çoxşaxəli ideyalarla
rejissura sənətində aktual mövqeyini qorumasına yol açmışdır. Bu məqamda qeyd
etmək lazımdır ki, Şekspir yaradıcılığı, xüsusilə rejissor sənətinin konseptual əsasını təmin etməklə,
realist-psixoloji üsluba nicat verən bir fenomen kimi, sənət aləmində sıçrayış olmuşdur.
Daha aydın desək,
Şekspir imzası ilə yazılmış pyeslərdə mövcud olan boşluqlar, yəni dramaturq tərəfindən
personajların mövqeyi və hadisələrin baş verməsi ilə bağlı geniş təfərrüatların
verilməməsi, rejissorların fundamental analizlər aparmasına, fərqli yozumların
yaranmasına, o cümlədən rejissura sənətinin evolyusiyasına təkan vermişdir.
Təsadüfi deyil ki, Piter Bruk, Robert Vilson, Jan Lük Qodar, Paolo və VittorioTavianni, Robert Lepaj, Tom
Stoppard, Yuri Butsov, Leonid Heyfets, Qriqori Kozintsev, Anatoli Efros, Adrey
Joldak, Eymuntas Nyakröşüs, Yuri Kara, Laurens Olivye, Franko Dzefirelli,
Qriqori Doran, Akira Kurasava, Jerar Presqürvik kimi məşhur rejissorlar Şekspir
yaradıcılığına biganə qala bilməmiş və dramaturqun pyesləri əsasında fərqli yozumlara
söykənən səhnə və ekran əsərləri yaratmışlar.
Qısa izahlar vermək lazım gələrsə, "Hamlet” faciəsinin baş qəhrəmanının
gah zənci, gah qadın, gah şizofren, gah da filosof kimi təqdim edildiyini
bilirik. Onu da qeyd etmək olar ki, rejissorların əməyi və bədii ifadə vasitələri
ilə, dramaturqun yeni yozumlardan törənmiş, tamaşaçıların diqqətini başqa səmtə
yönəldən bir çox teatr tamaşaları yaradılıb. Bunlara misal olaraq, "Hamlet”
pyesinin süjetindən "Rozenkrants və Gildenstern ölüdürlər”, "Maqbet”dən isə "İfritələr”,
ya da "Ledi Maqbet” kimi tamaşaların ərsəyə gəlməsini xatırlamaq kifayətdir.
Dahi dramaturqun daha
bir əsəri "On ikinci gecə, yaxud hər nə
istəsəniz” komediyası ilə bağlı məqamlar isə mənə bu pyeslərin hazırlanması ilə
bağlı yeni bir mülahizə irəli sürməyə əsas verdi.
On ikinci gecə
komediyasının süjet xəttində belə bir situasiya var ki, Violanın kişi paltarı
geyinərək Olivyanın qarşısına çıxdığı məqamlarda, Olivyada Violaya qarşı məhəbbət
hissi yaranmağa başlayır.
Əslində, əsəri analiz
edərkən, Violanın çıxılmaz vəziyyətə düşməsini müşahidə edəndə, belə bir fərziyyə
yaratmağa imkan tapdım. Əgər biz obrazın dilindən bunu eşidiriksə, əsərin
sonrakı gedişatının necə olacağı ilə bağlı çıxılmaz vəziyyətə düşə bilən həm də
dramaturqun özü ola bilməzmi?
Bəlkə də, Şekspirin dramaturji yaradıcılığı onun teatr estetikası ilə həmahəng
olaraq, elə bu suallarla öz inkişafını tapırdı?
Ümumiyyətlə, bu fərziyyənin əsasını Şekspirin başqa əsərləri ilə də təsdiqləmək
olar. Məsələn, "Hamlet” pyesində belə bir gedişat var ki, "Hamlet”atasının
ruhuyla görüşdükdən sonra nə edəcəyini kəsdirə bilmir, ya da Klavdi Tanrıya dua
edərkən Hamlet onu öldürməkdən son anda imtina edir. Dediyim kimi, bu növ fikir
ayrılıqları eynilə "On ikinci gecə” komediyasında, Olivyanın simasında da baş
verirdi.
Məhz bu nümunələr əsasında deyə bilərəm ki, Şekspirin dramaturji
yaradıcılıq konsepsiyasına daxil olan elementlərdən biri də teatr səhnəsində
aktyorların bilavasitə oyunu zamanı həmin səhnələrin dramaturq tərəfindən
yazıya köçürülməsi idi. Yəni dramaturq bu yolla həm də müxtəlif nəzəriyyəçilərin,
zadəganların, həmçinin aktyorların fikirləri əsasında əsərlərin gedişatına daha
məntiqli formada yön verirdisə, burada heç bir qəribəlik, ya da xoşagəlməz hər
hansı bir nüans ola bilməzdi. Bir vaxtlar dramaturqun səhnə rolları
köçürməsi, aktyorların vaxtında çıxışının təmin edilməsi, suflyorluq kimi
işlərlə məşğul olması da bilinir. Lakin "On
ikinci gecə və yaxud hər nə istəsəniz” pyesi ilə bağlı, belə demək mümkünsə,
dramaturqun sosial cəhətdən özü üçün daha perspektivli bir addım atmasını görmək
mümkündür.
Mənim fikrimcə, məhz
teatr səhnəsində tamaşalar üzərində qeyd aparan Şekspir, əsərin süjet xətti ilə
homoseksualların cəmiyyətdə nisbi çəkisini aşkarlamağa çalışırdı. Çünki teatr sənəti
sosial sifariş əsasında meydana çıxmış bir sənətdirsə, o cümlədən bu sənəti
Şekspir kimi sənətçi teatr səhnəsində, müəyyən etdiyi tamaşaçıların fikrinə əsasən
yazırdısa, Violanın müxtəlif fikirlərə qərq olmasını da elə bu cür yozmaq
mümkündür. Yəni "On ikinci gecə” əsərinin, mənim zənnimcə, "Hər nə istəsəniz”
adı ilə işarələnməsi elə dramaturqun əsas sosioloji analizinə əsaslanırdı. Bəlkə
də, dramaturq, Hamletin qisasını, Maqbetin ölümünü, Olivyanın isə heteroseksual,
yoxsa homoseksual münasibət yaşaması kimi situasiyalarla qarşılaşdığı
zamanlarda öz mövqeyini təmin etmək üçün tamaşaçıların səs çoxluğuna önəm verirdi?
Niyə də yox?! Axı onun əsərlərinin çoxşaxəli yozum imkanları hər kəsə bəllidir! Hər nə istəsəniz ifadəsini isə, çox güman ki,
Şekspir belə təyin edərdi:"İstəsəniz bu məqamda
Olivya ilə Violanı evləndirə də bilərəm, necə deyərlər, hər nə istəsəniz...”
Bu fikirlərimlə razılaşmayan oxuculara Şekspirin sonetlərində mövcud
olan ithafların və məna çalarlarının qısa şərhlərinə müraciət etməyi tövsiyə edə
bilərəm.
Onun məşhur tədqiqatçılarından biri olan Qriqori Doran,
Şekspirə mənsub olan yüz əlli dörd sonetdən yüz iyirmi altısının kişilərə həsr
olunmasına, Viktoria dövründə isə həmin sonetlərin dəyişdirilməsinə xüsusi
olaraq diqqət çəkmişdir. Şekspirin evli və iki uşağı olmasını nəzərə alan bir
qrup tədqiqatçılar isə son olaraq, onun biseksual olduğu barəsində həmfikir
olmuşlar. Bütün bu faktları göz önünə gətirdikdə tamaşaçıların və cəmiyyətin
plüralizmini nəzərə alan dramaturqun öz pyeslərində dəyişikliklər edə biləcəyi
ehtimalı da istisna edilə bilməz. Adından da göründüyü kimi, "On ikinci gecə, yaxud
hər nə istəsəniz” pyesində bu dəyişiklər üçün mövcud olan imkanların daha açıq
olması bu ehtimalı daha da gücləndirir və heç də məntiqdən kənar görünmür. Teatr
sənətində spesifik konsepsiyasını yaradan Şekspirin, ictimai-ideoloji tələbata
uyğun şəkildə öz əsərlərini truppanın köməkliyi ilə dəyişdirməsi, əslində, onun
üçün əlverişli idi. Əgər həqiqətən, əsərlərində mövcud olan süjet xətləri bu
prinsiplə yazılırdısa, böyük ehtimalla Şekspiri dahi dramaturq edən səbəblərin ən
effektiv variantı da elə bu idi. Çox güman ki, dramaturq, haqqında danışdığımız
həmin texnikanı, belə demək mümkünsə, teatr aləminin əsrlər boyu tətbiq etdiyi
böyük bir üsulu öz yaradıcılığında individual olaraq həyata keçirirdi. İndinin
özündə belə, yəni müasir rejissuranın bədii-estetik konsepsiyasına nəzər
saldıqda rejissorların və dramaturqların sanki bu texnikanı yekdilliklə mənimsədiklərinin
şahidi oluruq.
Bu mülahizələrdən sonra isə pyeslərdə mövcud olan boşluqların əsassız
olmadığını anlamaq heç də çətin deyildir! Belə aydın olur ki, mövzunun əvvəlində
qeyd etdiyim kimi, rejissorlar tərəfindən edilən dəyişikliklər, maraq dairəsi,
çeşidli süjetlər yaratmaq imkanı təkcə
"On ikinci gecə və yaxud hər nə istəsəniz” komediyası ilə bağlı ola bilməzdi.
Axı rejissorları "Hər nə istəsəniz” devizi ilə qarşılayan həmin o boşluqlar, yəni
o geniş təsəvvürlər toplusu, Şekspirin ən ali ideyasıdır! Bir çox rejissorlar,
hətta sadə oxucular belə onun əsərlərində mövcud olan boşluqları duyur və sanki
o boşluqlar çoxqatlı fantaziyaların demiurqu kimi bir növ dilə gələrək
oxucularla, ən əsası isə rejissorla danışa bilmək qüdrətinə malik olur!
O əsrarəngiz və bir o qədər də cəlbedici boşluqlar, çox güman ki, müxtəlif
ideyalar axtaran rejissorlara üz tutur və ideloji cəhətdən onlara elə beləcə səslənir,
necə deyərlər: " Hər nə istəsəniz...”
Cavanşir
Qasımov
Tələbə-teatrşünas