Azərbaycanda radio teatrının yaranma tarixçəsi
XX əsrin 30-cu illərində efir böyük tribuna olduğu üçün bir çox qələm sahibləri öz əsərlərini ilk dəfə məhz radioya təqdim edirdilər. Bu səbəbdən də artıq 30-cu illərin sonunda radio teatrının repertuarında Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Süleyman Rüstəm, Sabit Rəhman, Əbdülhəsən, Mir Cəlal, Məmməd Rahim kimi tanınmış sənətkarların əsərləri yer tutmağa başladı. Onların qələmindən çıxan yazıların əksəriyyəti aktyorlarların ifasında radio vasitəsi ilə səsləndirilir, hekayə və dramları əsasında isə radio tamaşaları hazırlanırdı. İlk radiotamaşaların əsas çətinliyi onda idi ki, onlar birbaşa efirdə səsləndirilirdi. Bu isə ağır gərginlik şəraitində rejissor və aktyorlardan böyük hünər tələb edirdi. Tamaşanın bütün ifaçıları-diktorlar, aktyorlar, musiqi proqramlarının ifaçıları hazır vəziyyətdə mikrofon qarşısında otururdular. Müəyyən səs effektləri (su şırıltısı, külək və s.) yaratmaq üçün də əvvəlcədən hazırlıq görülürdü. Rejissor mahir bir dirijor kimi rolların düzgün ifasını, musiqi parçalarının və səs effektlərinin yerli-yerində səsləndirilməsini tənzimləməli idi. Çünki adi bir səhv həməncə efirdən eşidilirdi.
1953-cü ildən radioda maqnit lentinin geniş tətbiqi radiotexnikanın inkişafında mühüm mərhələ oldu və radioteatr sahəsində çalışanların işini xeyli asanlaşdırdı. Bu dövrdə S.Vurğunun "Xanlar”, İ.Əfəndiyevin "Bahar suları”, Ə.Məmmədxanlının "Şərqin səhəri”, İ.Qasımovun "Xəzər üzərində şəfəq” pyesləri ilk dəfə efirdə səslənmişdi. İlkin səhnələşdirmələrdən fərqli olaraq lentə yazılmış radiotamaşalarda müəyyən forma, məqsədyönlü müəllif və rejissor işi özünü göstərirdi. Rejissorlar hər hansı nəsr, yaxud dram əsərini efir üçün hazırlayarkən onu radionun spesifikasına uyğunlaşdırmağa çalışır, həm də dinləyicini daha çox maraqlandırmaq üçün bəzən əsərin ən dramatik hissələrini montaj yolu ilə ön plana çəkirdilər. Müəlliflər isə ədəbi material üzərində işləyərkən müasir formalar axtarır, hadisələrin reallığının, obrazların daxili aləminin dolğunluğunun, onların psixologiyasının, duyğu və düşüncələrinin təsviri üçün orijinal ifadə vasitələrindən, ilk növbədə isə, dilin zəngin imkanlarından istifadə etməyə çalışırdılar. Rejissor nəsr, yaxud dram əsərini hazırlayarkən surətləri dioloji nitqlə danışdırırdı ki, bu da əsərin təbii alınmasına imkan yaradırdı. Səhnədə haqqında söhbət açılan obrazın zahiri görünüşü, hərəkətləri, mimikası, ətraf mühitə və hadisələrə münasibəti nəsr əsərlərindəki kimi geniş təsvir edilmir, hər şey bilavasitə aparıcı mətni ilə, yığcam detallarla dinləyiciyə çatdırılırdı. Bu prinsiplərə əsaslanan radiotamaşalar içərisində C.Cabbarlının "1905-ci ildə” və "Almaz” (1954), M.Rahimin "Sayat Nova” (1957), N.Nərimanovun "Bahadır və Sona” (1958), S.Rəhimovun "Mehman” (1959), M.S.Ordubadinin "Qılınc və qələm” (1959) əsərlərini göstərə bilərik.
Artıq müəyyən estetik prinsiplərə yiyələnmiş Azərbaycan radiodramaturgiyası 50-ci illərin ortalarında dünya xalqları ədəbiyyatının ən yaxşı nümunələrinə müraciət etməyə başladı. N.Qoqulun "Müfəttiş”(1952), A.Qriboyedovun "Ağıldan bəla” (1954), S.Puşkinin "Yevgeni Onegin” və "Qaraçılar” (1956), U.Şekspirin "Qış nağılı” (1956), F.Şillerin "Vilhelm Tell” (1958), C.Bayronun "Abidos gəlini” (1958) və başqa əsərlər Azərbaycan radioteatrının repertuarını daha da genişləndirdi. Radioteatrın belə sürətli inkişafı, həm də radioya gəlmiş istedadlı rejissorların zəhməti sayəsində mümkün olmuşdu. 50-ci illərin əvvəllərində Səftər Turabov, Rauf Kazımovski, Arif Babayev, Ağəli Dadaşov, Kamil Rüstəmbəyov kimi tanınmış rejissorların fəaliyyəti radioteatrda bir çox parlaq əsərlərin meydana çıxmasına şarait yaratmışdı. Məhz həmin illərdə Rauf Kazımovskinin "Arşın mal alan” və "O olmasın, bu olsun” musiqili komediyalarını radio üçün hazırlaması böyük hadisə idi. Rejissorun N.Hikmətin "Kəllə” əsərini radio üçün səhnələşdirməsi də geniş rezonans doğurdu.
Artıq 70-80-ci illərdə Azərbaycan radioteatrı öz inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Hətta 1970-ci ildə "Mən fəhləyəm” və 1985-ci ildə isə "Qələbə-40” adı altında radiopyeslər müsabiqəsi keçirilmişdir. Onu da vurğulamaq lazımdır ki, bu müsabiqə böyük maraq doğurmuşdu. Belə ki, əgər birinci musabiqəyə 33 əsər göndərilmişdisə, ikinci müsabiqədə bu rəqəm 50-yə yaxın olmuşdu. Digər tərəfdən, radiopyeslərin yeni qolu – həyat gerçəklərini publisistik məzmunda əks etdirən sənədli radiopyeslər yaranırdı. T.Rüstəmov, Ə.Salahzadə, V.Musa kimi tanınmış qələm sahibləri özlərini yeni janrda sınayırdılar. Real həyat gerçəklikləri əsasında yazılmış və konkret faktlara söykənən "Ömürdən naxışlar”, "Bir səmanın ulduzları”, "Çörək nağılı” və "Səhərlər, axşamlar” kimi sənədli radiopyeslər məhz onların axtarışları nəticəsində yaranmışdı.
Radioteatrın inkişafında, onun bədii-dramaturji və estetik qanunauyğunluqlarının təsdiqində yeni rejissor nəsli önəmli rol oynamağa başlayır. Əliheydər Ələkbərov, Tofiq Kazımov, Tofiq İsmayılov, Ziyafət Abbasov bir-birindən maraqlı və parlaq radiotamaşalar yaradırlar. Sonrakı dövrdə bu sıraya Həsən Əblüc, Azər Paşa Nemətov, Rövşən Abdullayev və Nazim Yüzbaşov qoşulurlar. 90-cı illərdən başlayaraq, xüsusən də Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra bir sıra amillərin təsiri ilə radioteatrda orijinal tamaşaların sayı azalır. Ona görə də radio əməkdaşları daha çox həm Azərbaycan, həm də dünya ədəbiyyatı nümunələrinin efir üçün səhnələşdirilməsinə üstünlük verməyə başlayırlar. Bu əsərlərdə mövzu aktuallığı ön plana çəkilir. Tarixən parlaq tamaşaları ilə özünə geniş dinləyici auditoriyası toplamış radio teatrı müstəqillik illərində ölkənin ictimai-siyasi şəraitinə uyğun olaraq bir tərəfdən dinləyiciləri maarifləndirir, ona dünya ədəbiyyatı nümunələrini tanıdır, digər tərəfdən isə XX əsrin sənət dünyasının böyük korifeylərinin əsərlərini səhnələşdirməklə Azərbaycan dilinin geniş imkan və gözəlliklərini nümayiş etdirir.
Azərbaycan efirində Qərb müəlliflərinin, o cümlədən Nobel mükafatına layiq görülmüş bir neçə sənət korifeyinin əsərlərinə geniş yer verilmişdir. Məsələn, M.Səlimoviçin "Dərviş və ölüm” romanı əsasında hazırlanan tamaşada Bosniyada islam pərdəsi altında hakim dairələrdə gedən oyunların qurbanı olan, həqiqətin təntənəsinə inanaraq, sonda ölümlə üz-üzə qalan bir dərvişin faciəsindən bəhs edilirsə, Amerika dedektiv janrının banisi sayılan Edqar Ponun "Qızıl böcək” və Albert Kamyunun "Sahil mehmanxanasının sirri” radiopyesləri bəd əməllərin gec-tez insanın öz müsibətinə səbəb olduğunu təlqin edən əsərlər kimi çox maraqla qarşılanmışdır. Bununla yanaşı, M.Qorkinin "İzergil qarı”, U.Folknerin "Qırmızı yarpaqlar” əsərlərini, eləcə də güclü ictimai motivi olan onlarca başqa tamaşa 90-cı illər radio teatrının repertuarında xüsusi yer tuturdu. 90-cı illərdə radio teatrında səslənən Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrindən daha çox müstəqilliyimizin təntənəsi, vətənpərvərlik ideyalarının tərənnüm olunduğu mövzulara yer verilirdi.
Ümumiyyətlə, radiodramların başlıca xüsusiyyətləri odur ki, burada görmə amili yoxdur, yəni mikrofon qarşısında "oynanılan” tamaşa gözlə görünmür və əsərin məzmunu sözlü-səsli formada ifadə olunur. Təəssüf ki, radiotamaşaların dilində bəzən yığcamlıq xatirinə cümlələr süni şəkildə qısaldılır və nəticə etibarı ilə məna dolğunluğuna xələl gəlir.
2000-ci illərin əvvəllərində radiodramaturgiyamızın ən yaxşı nümunələri həm də musiqidən məharətlə istifadəsinə görə fərqlənir. İ.Əfəndiyevin "Camal qalası”, B.Vahabzadənin "Təyyarə kimi”, A.Babayevin "Yadigar” və digər radiotamaşaları təkcə dolğun ideya və məzmunları ilə yox, həm də əsərin ümumi ruhunu əks etdirən lirik və dramatik musiqi ilə yadda qalır. Bu əsərlərdə sözlə qarşılıqlı vəhdətdə olan musiqi, bir tərəfdən əsərin emosionallığına, onun asan qavranmasına, digər tərəfdən isə obrazların hiss və həyəcanlarının ifadəsinə xidmət edir.
Müasir dövrümüzdə radiodramaturgiyada, radiotamaşalarımızda nə qədər inkişaf olsa da, onlara dinləyici diqqəti və marağı ilk illərlə münasibətdə çox zəifləmişdir. Buna səbəb kimi ildən-ilə texnologiyanın, internetin inkişafı göstərilir. Bu gün texnikanın inkişafı bir zamanlar korifeylərimizin ifasında səsləndirilmiş radiotamaşalarımızın lent yazılarını internet səhifələrdən istənilən vaxt dinləməyə də imkan yaradır. Həm o illərdə olduğu kimi, artıq məhz radio üçün pyes yazan gənc yazarlar da yoxdur. Çağdaş dövrdə gənclər radiodan çox televiziyaya maraq göstərir. Və bu acı gerçəkdir ki, radioda da tamaşa dinləyənlərin sayı ilbəil azalmaqdadır. Hətta, bu gün bir çox radio tamaşalarımızın arxiv audiolarını da tapmaqda çətinlik çəkirik. Texnologiyanın inkişaf etdiyi bir dövrdə çox böyük təəssüf hissi ilə deməliyəm ki, radio tamaşalarımız "əbədiyyata qovuşurlar”.
Nigar Pirimova
teatrşünas
