Bakı 22°C
AVROPA TEATR TARİXİNDƏN
XIX əsrin sonlarına doğru Avropada yeni cərəyan
olan simvolizmin ideya-estetik prinsipləri formalaşmağa başlayır. Real gerçəklik
simvolistlər tərəfindən insanı dünyanın sirli mahiyyətindən ayıran səthi, əhəmiyyətsiz
bir şey kimi qəbul edilirdi. Simvolistlərə görə həyatın realist təsviri mənasızdır.
Çünki dünyanın mahiyyətini təşkil edən irrasional başlanğıc ancaq işarələrlə,
simvollarla mənalana bilər. Bu fəlsəfi konsepsiya və ona söykənən estetika
mövcud teatrın həm forma, həm də məzmun xüsusiyyətlərini inkar edirdi.
Simvolizm cərəyanının əsas xüsusiyyəti tamaşaçıya lazımsız məişət örtüyündən
azad olmuş tragik formulun, simvolun ötürülməsi ilə bağlıdır.
Simvolizmin ən parlaq nümayəndələrindən biri və nəzəriyyəçisi
Moris Meterlinqdir. M.Meterlinqin konsepsiyasına görə, real, gündəlik həyat
pyesin, yaxud tamaşanın əsas təsvir obyekti ola bilməz. Çünki idrakın anlamağa
kifayət etmədiyi "əsl həyatı” təsvir etmək mümkünsüzdür. Meterlinqə görə,
ideal teatr zahiri hərəkətlərin minimuma endirildiyi statik teatrdır. Onun
yaradıcılığının ilkin mərhələsində yazılan pyeslərin xarakterik xüsusiyyətlərindən
biri də həyat qarşısında qorxu, insan idrakına, gücünə inamsızlıqdır. Bu pyeslərdə
qəhrəman yoxdur, əvəzində taleyin passiv qurbanı var. Bu isə ənənəvi dramaturji
formanın tənəzzülünə aparır. Onun dramaturgiyasının zəif personajları
dramaturji konfliktin iştirakçısı ola bilməzlər. A.Blok yazırdı ki, Meterlinq qərb
dramından qəhrəmanı oğurlayıb, insan səsini boğuq pıçıltıya çevirib.
1890-cı ildə Meterlinqin əsərləri Fransa
teatrının repertuarına daxil olur. Onun üslubu For, Lünye-Po, Stanislavski,
Meyerhold kimi rejissorları maraqlandırmışdır. Dramaturq əslən Belçikadan olsa
da, fransız dilində yazıb yaratmış və pyesləri ilk dəfə Paris Tələbə Teatrında
səhnələşdirilmişdir. 1862-ci ildə Gent şəhərində doğulmuş, hüquq təhsili
almışdır. 1885-ci ildə təcrübə keçmək üçün Parisə gedərək bütün vaxtını və
gücünü ədəbi məşğələlərə həsr etmişdir. Simvolist şairlər Stefan Mal və Vilye
de-li-Adan ilə tanışlıq onun gələcək həyat yolunu müəyyənləşdirib. 1889-cu ildə
"Şahzadə Malen” adlı nağıl-pyesini yazıb. Məhz bu əsərdən sonra tənqidçilər gənc
dramaturqu dahi adlandırıb, onu Şekspirlə müqayisə etmişdilər. Sonrakı illərdə
Meterlinq ölüm və həyat mövzusunu reallıqla mistikanın qəribə şəkildə birləşdiyi
"Çağrılmamış qonaq” (1890), "Korlar” (1890), "Yeddi şahzadə” (1891), "Peleas və
Malianda”(1892) pyeslərini yazıb. Nağıl dünyasının sehri bu pyeslərin hamısı
üçün səciyyəvi idi. Qəhrəmanlar az danışır, eyham və işarələrlə bir-birlərini
anlayırdılar. 1894-cü ildə Marionet teatrı üçün bir neçə əsər - "Alladina və
Pallomed”, "Orada - içəridə”, "Tentajilin ölümü” yazması da canlı aktyorlardan
fərqli olaraq kuklalar vasitəsilə rəmzləri, simvolları daha yaxşı ifadə etmək
imkanı ilə bağlı idi. 1896-cı ildə yazdığı "Aqlavena və Selizetta” və "Aliana və
mavi saqqal” əsərləri ilə Meterlinqin yaradıcılığının ilk mərhələsi bitmiş
olur.
XX əsrin əvvəllərində ölkənin ictimai-siyasi həyatındakı
canlanma Meterlinqin dramaturgiyasının xarakter dəyişməsinə səbəb olur. Ədib real həyata müraciət edir və artıq
simvolu tamaşaçı üçün həyat həqiqətlərini açan bədii üsul kimi qəbul edir. Qəhrəmanları
ətə-qana gəlir, ideya və ehtiraslarla zənginləşir. "Monna Vanna” tarixi
dramında o, vətəndaşlıq borcu problemini qaldırır, insana inam, əsl sevgi və əxlaq
haqqında danışırdı. "Müqəddəs Antoninin möcüzəsi” əsəri satirik əfsanə
formasında yazılıb. 1905-ci ildə dramaturq "Mavi quş” pyesini tamamlayır. Bu əsərlə
yenidən simvolik ifadə tərzinə qayıdır. 1908-ci ildən etibarən bu pyes Moskva,
Paris, London, Azərbaycan teatrlarında tamaşaya qoyulub. 10 ildən sonra
Meterlinq bu əsərin davamı olan "Nişanlanma” əsərini yazır. 1911-ci ildə Nobel
mükafatı alır. 1919-cu ildə yazdığı Stilmondun "Burqomistr” pyesi Belçika
xalqının Almaniyaya qarşı mübarizəsindən bəhs edir. Müəllifin son səhnə əsəri 1945-ci
ildə tamamladığı "Janna Dark” faciəsidir.
Elçin Cəfərov
Teatrşünas
