Teatrdaşüuraltı ideyalar prinsipi
Son zamanlar teatrın bədii-fəlsəfi məsələləri,
tətbiq elementləri, qayələri, əsas predmetləri, həmçinin"təsir əsktəsirə bərabərdir”
prinsipləri ilə işləyən ədəbi cərəyanların müqayisəsi və onların gizli
mesajları mövzusu, məni düşündürməyə başlayıb.
Hər kəsə məlumdur
ki, ədəbicərəyanlar,birnöv,sosialsifarişkimi meydana çıxaraq, mövcud
ictimai-siyasi hadisələrə spesifik reaksiyasını göstərmişdir.
Müxtəlif dövrlərdə bəziictimai-sosial
düşüncələrin şablonlaşdırılması fonunda etiraf etmək lazımdır ki, teatr sənəti
yalnızca humanizmin maraqlarına uyğun olan vasitələrlə çıxış etməyib. Burada həm
də, aristokratik təbəqələrin maraqlarına uyğun olan teatr tamaşaları da müəyyən
qədər tamaşaçıya təqdim edilib.
Əvvəla, bunu deyim ki, mən hər kəsə
məlum olan, kralları və aristokratları mədh edən tamaşalardan, dini despotizmi
gücləndirmək məqsədi güdən misteriyalardan danışmıranm.
Elə
pyeslər var ki, ilk baxışdan o dram nəzəriyyəsinin prinsiplərinə uyğun şəkildə yazılmış
əsər təsiri bağışlayır. Lakin məsələ burasındadır ki, zaman-zaman müxtəlif
dramaturqlartamaşaçılara şüuraltı mesajlar vasitəsilə təsir edərək, bəzi
ideyaları elə ustalıqla yeridirlər ki, bunu çox vaxt nəzəriyyəçilər belə
anlamaqda çətinlik çəkirlər. Mövzunun genişmiqyaslı analizini aparmaq məqsədilə
təklif edirəm ki, dünya teatrlarında ən çox kök salmış və yaradıcılıq fəaliyyəti
üçün daha xarakterik olan bədii cərəyanların çoxşaxəli arxitekturasına nəzər
yetirək.
Məsələn, intibah teatrlarının
yaranmasına səbəb olan amillər içərisində ən çox kilsələrdə mövcud olan
inkvizisiya məhkəmələrinin tüğyan etməsini və"xristianların” müsəlmanlara qarşı
olan rekonkista hərəkatını göstərmək olar.
Bu cərəyanın yayılması ilə,
tanrılar ikinci plana keçir və insan faktoru əsas mövqe sahibi olurdu. Lakin
bunu qeyd etmək lazımdır ki, intibah dövrü dini dəyərlərə konkret olaraq son
qoymadı. Çünki intibah teatrının mübarizəsi təkcə radikal dindarlara və kilsəyə
qarşı idi. Yəni, əsərlərdə maarifçi teizm yada idealizm dünya baxışları özünü
göstərirdi. Sözsüz ki, kral hakimiyyətinə qarşı konkret çıxışları ilə fərqlənən
bədii motivlərdən söhbət getmirdi. Sözsüz ki, insanlar hələ "ədalətli” kralın
hakimiyyətinə inanırdılar. Böyük mənada
olmasa belə, intibah teatrı öz mayasında romantik hissləri təcəssüm etdirirdi.
Klassisizmin meydana gəlməsində isə əsas kimi rasionalizm fəlsəfəsiçıxış etmişdir.
Yəni, romantik hisslər, tanrılar və mələklər, ümumiyyətlə, səhnəyə yaxın gələ
bilməzdi. İnsana yalnızca materiya kimi baxan vəhadisələri düşüncəyə, məntiqə əsaslandıran
klassisizm cərəyanına etiraz olaraq romantizm, bütün baş verənləri insan hissləri
ilə aydınlaşdırmağa başladı. Romantizm cərəyanı, fikrimcə, humanizmi
qabardaraq, insanı ali varlıq səviyyəsinə qaldırmaq məqsədi güdürdü.Lakin
realizmin yaranması ilə, belə demək mümkünsə, romantizmin ifrat dərəcədə
şişirdilmiş ali insan yaratmaq mövqeyi qırıldı.Realizmdən sonra meydana gəlmiş,
naturalizm cərəyanı isəinsanı öz vəhşi təbiəti ilə üzləşdirdi. Bəzən realizm və
naturalizm arasında fərq tapmaq müşkül bir məsələ kimi görünə bilər. Hərçənd həmin
nəzəriyyələri müəyyən təcrübələrlə fərqləndirmək o qədər də çətin deyil. Ona
görə ki, realist dramaturqların moralist ideyaları, subyektiv baxış prizması,
naturalist yanaşmaya uyğun deyildi. Yəni realizm üslubunda yazılmış əsərlərdə,
hər nə qədər reallığın diqtəsi mövcud olsada, dramaturqların pyeslər üzərində allahlıq
etmək iddiası hələ də qalmaqda idi.
Naturalizm cərəyanı isə bu iddianı birmənalı
olaraq rədd edirdi. Çünki, bu cərəyanın əsası digər üslublar kimi ideyalar təyin
etmək yox, gerçəkliyi bütün çılpaqlığı ilə üzə çıxarmaq idi. Elə bu səbəbdən də,
naturalist yanaşmada moralist ideyalar axtarmaq yersiz olduğu kimi, həm də
ironik görünür. Məsələyə bu formada yanaşdıqda, naturalizm üslubu, tamaşaçılar
üçün kəskin xarakterli və hətta immoralist ideyalar aşılayan bir teatr növü
kimi görünə bilər. Hətta XIX əsrin birinci yarısında realist sənət uğrunda
çalışan rus inqilabçısı, filosof və yazıçı İvan Vasilyev Hersen, naturalizmin
qatı əleyhdarı olaraq, insan əxlaqını onun genetik stixiyası ilə sintezləşdirmək
prinsipinin teatrda tətbiq edilməsi məsələsini qəbul edə bilmirdi. Onun fikirlərinə
görə, teatr səhnəsində yalnız "nəcib” insanların mübarizəsi əks etdirilməlidir.
Lakin İvan Vasilyev Hersenin yaşadığı dövrdə, hələ Ziqmund Freydin psixoanaliz
haqqında olan konsepsiyası mövcud olmadığı üçün, o, Aristotelin poetikasını
doqmatik konstitusiya kimi qəbul edirdi.
Çünki naturalizm üslubu təbiətşünaslıq
elminə istinad etdiyi üçün, immoralist və yaxud moralist mövqe tutmaq haqqında
ümumiyyətlə bir seçim etmək iqtidarında deyildi.
Elə bu səbəbdəndə, Hersen,
naturalizm üslubunun teatr sənətinə, onun elmi-fəlsəfi estetikasına,insanın vəhşi
təbiətinə, özünəməxsus müalicəvi əhəmiyyəti olduğunuhələ dərk etməmişdi.
Əcdadların harayını öz yaradıcılıq prinsipinə çevirən naturalizm cərəyanı,
insanın fiziki evolyusiyanın mərhələli şəkildə inkişaf etməli olduğunu bioloji
və elmi-praktiki metodlarla sübut etmiş oldu.
Çünki, insanı təhlükəli bir məxluqa
çevirən stimulların təməlində hisslərin basdırılması, yəni, insana alilik
statusu verməyə çalışmaq niyyəti dayanır. Freyd konsepsiyasına bələd olan hər kəs
bilir ki, kiçik ehtirasların basdırılması, zaman keçdikcə daha böyük fəlakətlərə
yol açır. Bunun bariz nümunəsini Fridrix Şillerin "Qaçaqlar” pyesində görmək
mümkündür. Qaçaqlar pyesi klassizm üslubunda yazılsada, əsərin, müəyyən mənada,
naturalist cəhətləri, yəni, Freyd konsepsiyasının təzahürü praktiki olaraq,əsərin
finalında parlaq formada özünü göstərir. Belə ki, indiyə qədər qardaşını cəzalandırmağı
özünə yaraşdırmayan Karl Moor, sonda dəli olaraq atasını və sevgilisini öldürmək
həddinə çatır. Elə buna görə də, naturalist yanaşma hər nə qədər moralist teatr
ənənəsinə cavab verməsə də, daha böyük fəlakətlərə yol açmamaq üçün insanın öz
vəhşi təbiətindən qaçmaması gərəkdiyini bildirərək, instiktiv aktlarını, yəni, əcdadların
harayını müəyyən mənada, nəzarət altına almaqdadır.
Bütün bu müqayisələri nəzərə
aldıqdan sonra, indi biz teatr səhnələrində dramatuqların tamaşaçılara şüuraltı
mesajlar verməsinin ədəbi cərəyanlarla nə kimi bir əlaqəsi olduğunu və bunun
hansı metodlarla yerinə yetirildiyini araşdıra bilərik.
Ümumiyyətlə, Aristotelin həyatını
araşdırdığımız zaman görürük ki, onun siyasi fəaliyyətinin əsası aristokratiyanın
müdafiəsinə əsaslanır. Hətta, məlum olduğu kimi makedoniyalılar Yunanıstanı
işğal etdikdən sonra belə, Aristotel yadelli işğalçıları mədh etmiş, həmdə II
Filippin oğlu, Makedoniyanın gələcəkdəki imperatoru Böyük İskəndərin müəllimidə
olmuşdur. Quldarlıq aristokratiyasının mövqeyini qoruduğu üçün, yunanlar azad
olduqdan sonra, Aristotel öz vətənindən qaçmağa məcbur olur.
Poetikanın mövzusunu əhatə edən
teatr nəzəriyyəsi paklaşma ənənəsinə əsaslansada, Aristotelin faciə janrı
haqqında olan fikirlərindən belə güman etmək olar ki, əslində, bu yolla o,
aristokratiyanın, zənginliyin, hakimiyyətin, taxt-tacın lənətli olduğunu,
şüuraltı mesajlarla çatdırmış və sadə xalqı hakimiyyəti idarə etmək və yaxud
aristokratik cəmiyyətə meyil etmək istəyindən yayındırmışdır. Belə bir nəticəyə
gəlmək olar ki, teatrın fəlsəfəsini təyin edən Aristotel həmdə, faciəvilik
prinsiplərini tipik qəhrəmanlar toplusuna, yəni aristokratiyaya əsaslandıraraq,
əslində, teatrın siyasi baxışlarını nəzarət altında saxlamaq niyyəti güdürdü.
Bu ənənəyə yunan dramaturqlarından, Sofoklun "Edip” faciəsində də rast gəlmək
olar.
İndi isə, bədii cərəyanların
müqayisəsi üçün sadaladığımız nümunələrdən çıxış edərək, mərhələli formada
teatrın keçdiyi təkamül yoluna nəzər salaq.
Dediyimiz kimi, radikal teizm
anlayışlarına reaksiya olaraq renesans teatrı yaranmışdır. Bununla belə, hələ də
"ədalətli” krala inamını itirməyən intibah teatrının mahiyyətini açan bir əsər
kimi Vilyam Şekspirin "Maqbet” faciəsini göstərmək mümkündür.
Məsələn, əsərdə üç ifritənin, üç səmavi
dinlə simvollaşdırıldığını desək, heçdə intibah teatrının ənənələrindən kənara
çıxmış olmarıq. Çünki,məlum olduğu kimi, tarixin qanlı səhifələrinə nəzər
salsaq, iudaizmin, xristianlığın, eləcə də islamın vasitəsilə böyük qırğınlar
törədildiyinin şahidi olarıq.
Başqa bir mesaj isə, dramaturq tərəfindən
aristokratik təbəqənin lənətli olduğunu şüuraltı mesajlar vasitəsilə ötürməsindədir.
Xatırlatmaq lazımdır ki, Maqbet, əslində, bacarıqlı və təcrübəli bir sərkərdədir.
İnsafla danışsaq, görərik ki, kral olmağa da layiq biridir. Lakin pyesdə süjet
xətti hansı formada inkişaf etdi? Maqbet kral olmağa layiq olduğu halda,
dramaturq onu cinayətə sövq etmiş, bu yolla isə cəmiyyətə mesaj verərək,
hakimiyyətdə olanlara qarşı qiyam etməyin fəlakətlərə səbəb olacağını bədii-estetik
cəhətdən şərh etmişdir. Əslində, bu mesaj təkcə xalq kütləsinə yox, həmçinin
orduya edilən xəbərdarlıq kimi də başa düşülə bilər. Dramaturqun bu qəbildən
olan şüuraltı mesajlar bölməsinə daha bir nümunəni "Fırtına” pyesində müşahidə
edirik. Çox güman ki, dramaturq şüuraltı mesajla, zənginliyin ailəiçi nifaqlara
səbəbiyyət verməsini tamaşaçılara çatdırmaq və bu yolla sadə xalqın həmdə
aristokratik təbəqəyə həsəd aparmalarını əngəlləməyi hədəfləyirdi. Təsadüfi
deyil ki, Şekspirin, "Hamlet”, "Kral Lir”, "Maqbet”, "Heç nədən hay-küy”, "Fırtına”,
Fridrix Şillerin, "Qaçaqlar”, "Mariya Stüart”, "Genuyada Françeskonun sui-qəsdi”,
"Məkr və məhəbbət” pyeslərində aristokratik təbəqələrin ailəiçi intriqaları və
inqilabların lənətli sonluğu təsvir edilmişdir.
Bu nümunələrdən belə aydın olur ki,
həm intibah, həmdə klassizm teatrı üçün dramaturqlar tərəfindən siyasi dairələrin
mövqeyini şüuraltı mesajlarla qorumaq prinsipi əlverişli idi.
Lakin, mütərəqqi romantizmin
yaranmasına burjua inqilabı təkan verdiyi üçün siyasi dairələrə rəvac vermək
metodları süquta uğramağa başladı.Avropada, tənqidi realizm üslubu isə,
demoratik ideyalarla çıxış etdiyi halda, əfsuslarolsun ki, postsovet ölkələrində
kommunistlərin siyasi maraqlarından kənarda inkişaf edə bilmirdi. Naturalizm cərəyanına
gəldikdə isə, ümumiyyətlə hər hansı bir şüuraltı ideyanın təbliğindən danışmaq
mümkün görünmür.
Son olaraq qeyd etməliyəm ki, haqsızlıqlara
qarşı durmaq,sosial hüquqları müdafiə etmək, insanların xaotik hisslər
bataqlığında çırpınaraq, mənəvi cəhətdən boğulmasının qarşısını almaq kimi təməl
şərtlər yaradıcılığın bədii-estetik konsepsiyasını əhatə etdiyi üçün, yazıçılar
və rejissorlar tərəfindən insanları ictimai-sosial problemlərdən yayındıran
gizli manevrlərin qarşısının alınması məsələsi, nəzəriyyəçilərin genişmiqyaslı əməyi
ilə teatrın bədii-fəlsəfi təyinatları sisteminə daxil
edilməlidir.
CavanşirQasımov
Teatrşünas