“Onlaynlaşan” tamaşalarımız, yaxud canlı sənətin cansız modeli...
Əslində, neçə vaxtdır bu fikirlər mənərahatlıq
vermir,sonunda qərara aldım ki, düşündüklərimi yazıya "töküm”. Yaşadığımız XXI əsrdə,
demək olar ki, hər şeyin texnologiyaya bağlı olduğu zəmanəyə gəlib çatmışıq.
Dünyanın bir ucunda oturub, digər ucundan xəbər ala bilərik. Hətta öz ölkəndə
yaşayıb, digər ölkədə distant təhsil də ala bilərsən. Bu azmış kimi, yeni
Sofiyalar da peyda olub... Bu qədər yeniliklər içərisində insan bəzən canlı ünsiyyət
axtarışında olur. Özündə bir sıra sahələri qapsayan, sintetik sənət növü olan
teatr da məhz canlı sənətdir. Bir düşün, biletini aldıqdan sonra iki saat
boyunca baş verəcək hadisələri canlı izləməkdən ziyadə nə var? Əlqissə, indi desəniz
ki, bunları biz də bilirik, yenidən hali etməyə nə hacət? Mən də cavab olaraq
deyəcəm ki, dördüncü ay olacaq ki, ölkəmizi əsarəti altında almış "taclı” virus
teatrımıza da "əncam” qılıb, onlayn tamaşalarla başımızı qatıb. Bəzən qorxuram,
bir qədər də uzansa, bəzi insanlar bu cür onlayn tamaşalara alışa. Amma vəlakin...
heç onlayn da tamaşa olarmı? Birmənalı şəkildə olmaz. Əgər teatr da onlayn olacaqsa,
o zaman nə canlılıqdan, nə də sintetik sənətdən söhbət gedə bilməz.
Bu neçə aydır davam edən onlayn tamaşalardan ya imkan
olub vaxtında baxmadıqlarımı izləmişəm, ya da mərhum sənətkarların ifasında
olan, bir daha canlı izləyə bilməyəcəyim tamaşalara baxmışam. Səbəbi də odur
ki, nə yalan deyim, sənətim olduğu üçün özümü məcbur etmişəm çox vaxt. Çünki
bir kərə canlı seyr etdikdən sonra çox ağır olur onlayn tamaşa izləmək. Lakin
onlayn baxdığım tamaşalar haqqında da heç bir mülahizə yürüdə bilmərəm, niyəsi
yenəodur ki, onlayn tamaşa olmur. Vallah da, billah da olmur. Canlı tamaşa izlərkən
baş verən hadisələr, aktyorların monoloq və dialoqları, dekorasiyalar,
rekvizitlər, geyimlər vəs. hər biri göz önündədir və səhnənin istənilən köşəsinə
öz baxış nöqtəmdən baxa bilərəm. Lakin gəlingörək, onlayn tamaşa nə edir? O, səni
məcbur edir ki, məhz kameranın çəkdiyi, göstərdiyi nöqtəyə köklənəsən, vəssəlam,
şüttəmam. Ətrafda nə baş verdiyini anlamağın, hiss etməyin əsla mümkün deyil.
Əslində, birməqamı da qeyd edim, bu onlayn tamaşa söhbəti indi gündəmdədirsə,
lentə alınmış tamaşalarımız illərlədir yerli kanallarda vaxtaşırı göstərilir. Təxmini
onun kimi bir şeydir, vaxtı və saatı əvvəldən elan edilir və sən internet vasitəsi
ilətamaşanı izləyə bilirsən. Bəzən onlayn tamaşa izləmək mənə film izləməyə bərabər
gəlir. Çoxdan baxmadığım bir filmi "google”-da axtarıram, istənilən saytdan tapıb
çayımı da süzüb rahatca oturub baxa bilirəm. Bu da bənzəmədimi həmin duruma?
Əlbəttə, bənzədi, daha onda nə həyəcan, nə canlılıq qaldı? Belə olduqda, zənnimcə,
teatra getməyən bir seyrçiyə heç teatr da maraqlı da gəlməyəcək. Axı teatr əzəldən
canlıdır, lap elə zəif və güclü tamaşası da.
Burdabir məqam da yadıma düşür. Əvvəllər həftənin
bazar günləri saat 18:00-da radioda tamaşalar səsləndirilərdi. Qəribədir,ki, bu
radiotamaşalar dinləyicini özünə cəlb edə bilirdi. Görmürsən, amma eşidirsən,
hansı dekorasiyadan, hansı geyimdən, hansı üz cizgilərindən, jestlərdən,
mizanlardan istifadə olunur, bilmirsən, lakin hiss edirsən, duya bilirsən, o
hadisələrlə yaşayırsan. Gözünü yumsan da, xəyalında hamısını canlandıra bilərsən.
Lap dəqiq deyim, radioteatr dinləyici təxəyyülünün məhsuludur. İndi onlayn tamaşalarımıza
fikir verək, oyunlarını da, geyim, dekor, mizan, lap elə jest, mimikaları
görürsən, amma çifayda. Seyrçidə heç bir hiss, həyəcan oyatmır. Baxmayaraq ki,
filmi də seyr edirsən və hər anına qədər (söhbət yaxşı filmdən gedir) hadisənin
içinə düşə bilir, həyəcanlanır, sevinir, ağlayırsan. Yenə də məsələ hərlənib gəlir
dediyimə, TEATR CANLI SƏNƏTDİR. Teatrın onlaynı olmur, teatr onlayn yaşamır,
maraq doğurmur və ən əsası, TEATR ONLAYNDA BAXILMIR.
Bu məsələ ilə bağlı araşdırmaya yön qoyduğumda
dediklərimdə haqlı olduğuma bir daha əmin oldum. Belə ki, karantin müddətində
müəyyən günlər, demək olar ki, eyni vaxtda bir sıra teatrlarımızın onlayn tamaşaları
verilirdi. Maraqdan bir saata qədər bir neçəsini izlədim və gördüyüm bu oldu
ki, onlayn tamaşaların izlənmə sayı, demək olar, yox dərəcəsindədir. Bundan belə
bir nəticə çıxır ki, nəinki teatrsevərlər, tamaşaçılar, hətta həmin tamaşada
rol alan aktyor heyətinə(bəziləri istisna) də maraqlı gəlmir oynadığı rolun kənardan
necə göründüyü, necə səsləndiyi. Əslində, onları buna görə qınamaq da olmur.
Şablon ifadəyə çevrilsə də, "teatrın tozu”nu dadmış aktyorlar o canlılığı görmədikdən,
həyəcanı yaşamadıqdan sonra onlayn tamaşa maraqsızlaşır. Çünki teatrda hər tərəfdən-yuxarıdan,
aşağıdan, sağdan, soldan bütün gözlər onlara zillənir. Sanki hər yerinə parlaq
gözlər səpələnmiş göy qübbəsi altında dayanırlar. Onlar üçün teatr məhz belə
bir yerdir.
Bu yaxınlarda pandemiya ilə əlaqədar, ilk onlayn
beynəlxalq teatr konfransı keçirildi. Mən də dinləyici qismində iştirak edirdim.
Onu da deyim dəfələrlə canlı teatr konfranslarında iştirak etmişəm. Və hər dəfəsində
də o qədər sevinc, həyəcan keçirmişəm. Lakin bu dəfə qəribə hiss oldu, elə
bilirdim, yaxın dostlar, müəllimlər canlı yayım açıblar və sadəcə, bu pandemiya
dövründə teatrla bağlı öz fikirlərini bildirib, söhbət edirlər. O həyəcanı onlayn
konfransdan almadıqdan sonra daha onlayn tamaşadan necə almaq olar?
Əlqərəz,sözümün canı, teatr onlayn ola bilməz, onlayn
təhsil olur, əyləncə, söhbət,alış-veriş, nə bilim, nə desəniz olur, amma qəti şəkildə
teatr olmur. İnanmıram ki, ömründə bir dəfə də olsun, gözəl tamaşa izləyib, onu
varlığı ilə hiss edib, sonda ayaq üstə alqışlarla ifaçıları kulisə yola salan
seyrçi desin ki, onlayn tamaşa daha maraqlı idi...
Odur ki, onlayn tamaşalarımızı yenidən canlı görmək
diləyi ilə...
Nigar
Pirimova
Teatrşünas