Bakı 16°C
Yaradıcılıq tiranlığa qarşı
"Dünyada baş
verənləri düşünün. Bu mənzərəyə baxanda anlayırsan ki, artıq nə siyasət, nə
din, nə də hər hansı digər bir strukturun bu xaosda düzən yaratmaq gücü yoxdur.
Yeganə güc incəsənətdir. Bizi incəsənət xilas edəcək. Lap hərfi mənada desək,
bizi burada qurulan münasibətlər xilas edəcək. Çünki, bu münasibətlər incəsənət kimi bir
müstəvidə qurulur. Ehkam kəsməyən, fərq qoymayan, sərhəd tanımayan eyni tanrıya
inanan insanlarla...”
Bu, düşündüyünüz kimi yazıya uzaqdan başlayan bir giriş
deyil. Dostumuz, rəssam Mustafanın Tiflisdə səhnədizaynı biennalesi
çərçivəsində düzənlənən naharda incəsənətin şərəfinə dediyi sağlıqdır. Ki,
yazını məhz bununla başlamaq istəyirəm.
Bir sənət törəni yalnızca təcrübə mübadiləsi deyil. Ustad
dərsləri, təqdimatlar haqqında yazılacaq əlbəttə. Lakin biennalenin,
ümumiləşdirsək beynəlxalq bir sənət törəninin ilk növbədə əhəmiyyəti ona
əhəmiyyət verməkdədir.
Tiflis Səhnə Tərtibatı biennalesi OİSTAT National Center of
Georgiyavə Valerian Quniya asına Gənc teatr rəssamları Birliyinin (Youth
theatral artists) təşəbbüsü ilə 2016-cı ildən keçirilir.
Bu il 11-18 oktyabr tarixində keçirilən Tiflis səhnə
tərtibatı biennalesi müxtəlif ölkələrdən olan teatr rəssamlarının eskizlərin,
müstəqil janrlı işlərin sərgisindən, sözügedən işlərin daha sonra şərhli
təqdimatından, müxtəlif mövzularda ustad dərsləri və təcrübə
bölüşməsindən ibarət idi. 10 ölkədən tədbirə qatılan rəssamlar, rejissor və
alimlər 7 gün ərzində rəssamlıq, səhnəqrafiya və dizayn sahəsində müxtəlif
mövzularda təqdimatlar dinləmələr etdilər.
Əziz məna
Biennalenin ilk günü açılan beynəlxalq sərgidə səhnə
eskizlərinə baxdıqca "əsər və quruluş haqqında məlumatsızlıq bu eskizləri
anlamaqda, qiymətləndirməkdə məhdudluq yaratmır ki? Axı hər hansı konseptual
əsaslandırma olmadan biz onların yalnız vizual və texnoloji keyfiyyətini
görürük.” – deyə düşünürdüm. İki gün sonra rəssamlar Power point proqramı
vasitəsilə proyeksiya lövhəsində eskizləri yenidən təqdim edib şərh verdikdə, təşkilatçıların
heç nəyi nəzərdən qaçırmadıqlarını fərq etdim.
Bu təlaş özü də əsassızdır, əlbəttə. Çünki vizual
sənətlərin, xüsusən müasir incəsənətin sözdən, anlayışdan daha artıq
olmaq gücü var. Sözə belə çevrilmədən təəssüratda, təhtəlşüurda, assosiativ
qatda özünə yer etməsi, individualca qavranılması müasir incəsənətin gücü
deyilmi?
Məsələn, rəssam Mustafanın "Axmaqlar” a (rej.M
Mikayılov) verdiyi səhnə quruluşundakı çarxların personajların dövri
axmaqlığından çox, ümumiyyətlə dünyanın belə axmaqca fırlanmasına aksent etməsi
niyə əsas ideya olmalıdır ki?
Və yaxud da macar rəssamlarının təqdim etdiyi yaşlı adamın
məişətlə dolu gündəliyindən bəhs edən instalyasiyadan niyə yalnız zamanın onun
üstündən axması kimi məna çıxarmalıyıq?
Konkretləşdikcə mənalar azalırsa bundan qaçmaq lazım
deyilmi?
Hər kəsə öz assosiasiyası, mənası daha əziz deyilmi?
O zaman aydın olmaq məsələsi niyə problem olsun ki?
Biennaledə
daha çox rəssamların iştirak etdiyini nəzərə alsaq, onları daha çox praktik
tərəflərin maraqlandırdığını təxmin edə bilərik.
Hər halda
ümumən mövzu səhnəqrafiyadır. Deməli, eskizin hansı ideyaya əsaslanmasını
düşünmədən sualları da ümumi qoymalıyıq:
Bu gün
səhnəqrafiya ilə yanaşı hansı terminlər işlənir? Yeni istiqamətlər hansılardır
və tamaşaçıya hansı yeni qavrayışlar verilir?
Postteatr
Məlum, bu
gün səhnəqrafiya bizim işlətdiyimiz anlayış "Səhnə tərtibatı” terminindən
çox uzağa gedib. Səhnəqrafiya yalnız tamaşanın vizual forma həlli deyil,
konseptual həllində ön plana çıxıb. O, Qordon Kreqdən başlayaraq, Robert
Uilson, Romeo Kastelluçi kimi rəssam-rejissorların simasında tamaşaçını başqa
məkana, başqa müstəviyə aparmağa iddia edib. Teatrı "tekstoniklik”dən
tektonikliyə aparıb, ənənəvi verballıqdan vizual-virtual qavrayışa qədər inkişaf
etdirib.
Tədbirdə iştirak edən rusiyalı teatr rəssamı,
illüstrator Polina Baxtinanın "Səhnə qutusundan kənarda teatr (Promenad və
Site Spesific)”mövzusunda çıxışı səhnə məkanının tamaşaçıya hansı imkanlar və
məhdudiyyətlər yaratması məsələsini yada saldı.
Teatr səhnəsi "ənənəvi italyan qutusu sosial ierarxiya
yaratması” ilə qavrayışlara da müəyyən məhdudiyyətlər qoyur. Daha doğrusu,
Baxtinanın fikrincə, bu qutudan kənara çıxmaqla tamaşaçı üçün yeni yanaşma
imkanları açılır. Yeri gəlibsə, bu istiqamətlər haqda məlumat faydalı olardı.
Sözügedən Promenad yaxud immersiv teatrın daha doğrusu,
tamaşanın bir nümunəsini bizə Tərlan Rəsulovun rəhbərliyi ilə yenicə
yaranmış "dOM” teatrı göstərdi. Artıq iki interaktiv tamaşasını Bakı
tamaşaçılarına təqdim edən teatrın üz tutduğu janr ənənəvi "Aktyor
səhnədə, tamaşaçı zalda” şablonunu dağıdır.
Bu istiqamətdə hazırlanan tamaşalarda sən yad müşahidəçi
deyilsən, iştirakçının özüsən. Hansısa teatrallaşdırılmış vəziyyətdən söhbət
gedə bilməz. Tamaşaçının işi yalnız təklif olunan şərtlərdə olmaqdır. Buna
başqa adla "gəzinti teatrı” da deyilir. Dünyada bu istiqamətdə işləyən
Punchdrunk kimi (Böyük Britaniya) teatr şirkətləri var.
Bu istiqamət ola bilsin ki, kinonun və virtual internet
oyunların qarşılıqlı təsiri ilə ortaya çıxıb. Çün, müxtəlif ölkələrdə bu tamaşa
nümunələri məşhur əsərlər üzrə qurulur. Tutalım, tamaşaçıya "Alisa
möcüzələr diyarında” əsəri üzərində seçilmiş bir məkana səyahət təklif olunur.
Ondan tələb olunan qulaqcıqları taxmaqdır. Qulaqcıqdakı səslər, yəni müşayiət
yalnız emosional təsir gücünü artırmaq üçündür. Bəs bütün bunlar nə üçündür?
Naməlum dünyanı araşdırmaq, yaxud da tanış olana başqa
gözlə baxmaq və oradakı hadisələrdən təsirlənmək, təəccüblənmək, yeni kəşflər
etmək üçün.
Burada artıq müəllif avtoritarizmi yoxdur, ümumiyyətlə,
müəllif anlayışı yoxdur. İstiqamətləndirmə və səyahət var. Eynən uşaqların
dünyanı tanımağa başlaması kimi.
Site spesific teatr postteatr formalarından biridir.
Burada səhnə məkanı ifaçı ilə eyni bədii statusda çıxış edir. Site
spesific-də məkan öz üzərinə dramatik teatrda mətnin dramaturji materialın
götürdüyü vəzifəni götürür. Belə tamaşalar bəzən müxtəlif təyinatlı məkanlarda
oynanılır: bunlar hovuzlar, boşalmış zavodlar (bizim ölkədə buna analoji nümunə
illər əvvəl köhnə kondisioner zavodunda müasir incəsənət sərgisinin keçirilməsi
idi) xəstəxana palataları və s. ola bilər. Bu zaman məkan əhvalata artıq bir
kontekst yükləmiş olur və bu kontekstdə tamaşaçı üçün tekst – mətn üçüncü
dərəcəli olur.
Lakin məsələ
bu qədər də çətin deyil. Yəni, tamaşaçının mənalar bolluğuna (yaxud da mənalar
boşluğuna) istiqamətlənməsi yeni hisslər, yeni yanaşmalar əldə etməsi üçün
ənənəvi teatrın da yeni imkanları var. Bu barədə yenə də Rusiyanı təmsil edən
video və media rəssamı Yan Kalnberzin ustad dərsləri həm praktik həm də nəzəri
baxımdan faydalı oldu. Yeni texnologiyalar səhnə məkanının yaradılmasına nə
qədər funksional ola bilər? Bu, aktyora hansı imkanlar və məhdudiyyətlər
yaradır? İqtisadi baxımdan nə qədər sərfəlidir? Çoxölçülü məkan hissi
tamaşaçıya nə verir?
Qoy bu
suallar anons xarakterli olsun. Çün cənab Yan Kalnberz Öz ustad dərslərindən
başqa gələn yazıda sizə təqdim edəcəyim müsahibədə də bu suallara cavab verdi.
İsrailli
teatr rəssamı Yaron Abdellafianın işığın köməyilə məkan və dekor yaratmış
çoxölçülü məkan effektli səhnə işləri eskizləri böyük maraq və suallar yaratdı.
Məsələn, bu, necə mümkündür?
Deməli ki,
işıq, səs, dekor, görüntü kimi komponentlər bədii-konseptual həldə iştirak
etmir, onu təyin edir. Onlar aktyordan, dramaturqdan daha çox danışa
bilər və yeni qavrayışlar, hisslər yarada bilər.
Yaradıcılıq
tiranlığa qarşı
Yeni dövrün
teatrı başqa dildə danışır. Lakin o köhnə deyim heç vaxt köhnəlmir:
Teatrda xırda heç nə yoxdur, teatr xırdalıqlardan ibarətdir.
Biennalenin
ikinci günündə britaniyalı professor rəssam Pamela Hovard "Yaradıcılıq
tiranlığa qarşı” adlandırdığı çıxışında ölüm düşərgəsində üç rəngdə olan
karandaşı ilə rəsmlər çəkmiş Şarlotta Salomon haqda danışırdı.
İngilis
kəlmələrinin ruscaya çevrilməsini gözləyərkən ortalıqda bir sual dolaşırdı:
Doğrudan,
incəsənətin gücü nədədir?
Yəqin ki,
onun kənardan təlqin olunmamasında. İnsanın özündə, ruhunda saxlı olmasında. Başqa sözlə, doğma olmasında...
Aliyə
