XX yüzilin poetik obrazını yaradanlar: Maqsud Şeyxzadə və Səməd Vurğun

20.12.18 15:00 17066

Səməd Vurğun və Maqsud Şeyxzadə həmyerli, yaşıd və müasir olmaqla bərabər, eyni zamanda, ruhən və istedadlarının təbiətinə görə yaxın ədəbi şəxsiyyətlər olmuşlar. Hər iki sənətkarın öz yaradıcılığında, əsasən, şeir, poema və dram janrlarına üstünlük verməsi, ədəbi publisistikalarındakı genişlik və əhatəlilik, yüksək elmi-nəzəri səviyyə bu fikri əsaslandırır. Fəlsəfi və hikmətli şeiriyyətə meyllilik, möhtəşəm və əzəmətli epik poeziyanın mahir ustadları kimi şöhrət qazanmaları, xalqın keçmişinə və tarixi mövzulara bağlılıq, parlaq dramatik istedada sahib olmaları, yazı maneralarındakı qanadlı-romantik pafos onların saf bədii istedadlarının mayasındakı uyğunluqdan və uyarlılıqdan xəbər verirdi.

Bu böyük sənətkarların yaradıcılığına ümumi şəkildə nəzər saldıqda belə bir çox ədəbi paralellər, mühüm poetik həmahəngliklər diqqəti özünə cəlb edir. Maqsud Şeyixzadə və Səməd Vurğun fəlsəfi lirikanın, başdan-ayağa hikmətlə yoğurulmuş şeirlərin misilsiz müəllifləri idilər. Onların şeiriyyətində insan və həyat haqqındakı dərin və fəlsəfi düşüncələr, orijinal, gözlənilməz lirik-hikmətli müqayisə və xülasələr uzun zaman yaddaşlardan silinmir. Səməd Vurğunun "Dünya” rədifli və Maqsud Şeyxzadənin "Dəniz əxlaqı” adlı şeirləri geniş elmi təhlillər üçün meydan verən əsərlərdir. İnsan həyatının və dünyanın mənası, mahiyyəti və fəlsəfi dərki barəsindəki özünəməxsus lirik-emosional düşüncələrin miqyasları heyrətamizdir. Bədii biçiminə və şəklinə görə bir-birindən fərqlənən bu şeirlərdəki əsas fəlsəfi obrazlar iyiriminci yüzilin mühüm bədii yenilikləri sırasındadır. "Bir yandan boşalıb bir yandan dolan” (Səməd Vurğun) və min illərdir sirrini sirdaşa verməyən, insanı həmişə nigaranlıqda və intizarda saxlayan Dünya obrazı və öz qoynunda napak, natəmiz heç nəyi saxlamayan, yad, gərəksiz, lazımsız şeyləri hər daim sahilə atan, müdam özünü təmizləyən, təzələyən və bununla da insanlığa əbədi nümunə olan Dəniz surəti özünün həyati fəlsəfəsi və təbii poeziyası ilə oxucunu heyran qoyur.

Səməd Vurğun və Maqsud Şeyxzadənin şeiriyyətindəki bədii fəlsəfənin kökləri türk xalq şeirindən, xalq yaradıcılığından qidalanırdı. Eyni zamanda, onların əsərlərində Şərq və Qərbin klassik-çağdaş mütəfəkkirlərinin hikmətləri, Avropa və Asiyanın fəlsəfə məktəblərinin həyatsevər və humanist meylləri gözəl bir surətdə çulğaşmış, bir-birinə qovuşmuşdu. Maraqlıdır ki, bizim ürəkdən sevdiyimiz sənət korifeylərinin ötən yüzilin birinci yarısında çatdıqları poetik hədəflər, nail olduqları cahanşümul bədii uğurlar Avrasiya mədəni məkanının bu gün – XXI əsrdə can atdığı, arzuladığı ədəbi məqsədlər cərgəsindədir.

Maqsud Şeyxzadə və Səməd Vurğun mənsub olduqları epoxanın poetikasına ciddi təsir göstərən istedad sahibləri olmuşlar. Onların nəsli bəşəriyyət tarixində tayı-bərabəri olmayan dəyişmə və yeniləşmələrin şahidi, iştirakçısı idilər. Qlobal zaman və məkan təbəddülatlarını, ictimai-estetik təfəkkürün ənənəvi məcrasına sığmayan dağıdıcı-yaradıcı prosesləri əks etdirmək üçün yeni ədəbi sistemlər, bədii ifadə yolları, doğulmaqda və formalaşmaqda olan gerçəkliyi ehtiva edə bilən yeni estetik biçimlər tələb olunurdu. İyirminci illərdən başlanan ədəbi axtarışlar tezliklə öz bəhrəsini verdi, zamanın estetikasında Epos üstünlük təşkil etməyə başladı. Epik janrlar – poeziyada mənzum roman, poema, lirik və dramatik poemalar, balladalar, nəsrdə isə - roman, povest, dilogiya, trilogiya, epopeyalar dəbi geniş yayıldı. Möhtəşəm zaman iri həcmli epik polotnolarda daha real və həqiqətəuyğun əks edirdi. XX əsrin 30-40-cı illərində qardaş ədəbiyyatlarda aparıcı mövqeyə malik bu tendensiyanı araşdırarkən onun bir sıra xarakterik və tipoloji xüsusiyyətləri qabarıq görünür. Ölkə, şəhər, kənd, böyük bir kollektiv, ictimai ideal və konfliktlər, azadlıq mübarizələri, müharibələr, müəyyən tarixi mərhələlər, məşhur şəxsiyyətlər və s. birbaşa əsərin mərkəzi mövzusu, baş qəhrəmanı seçilirdi. Fikrimizin təsdiqi üçün burada bircə Səməd Vurğunun qələmindən çıxmış məşhur əsərlərin adını yada salmaq kifayətdir: "Azərbaycan”, "Bakının dastanı”, "Muğan”, "Komsomol poeması”, "Vaqif”, "Xanlar”, "Fərhad və Şirin”, "Talıstan”, "Bəsti”,"Zəncinin arzuları”, "Aygün”, "İnsan” və s. Maqsud Şeyxzadənin 30-40-cı illərdə yaratdığı əsərlərlə də zamanın estetik axarı və məşhur ədəbi ünvanları arasında yuxarıdakı kimi qırılmaz bağlılıq müşahidə olunur: "Ündaşlarım”, "Torpaq və haqq”, "Ağsaqqal”, "Yoldaş Nəvai”, "Miras”, "On birlər”, "Üçüncü oğul”, "Cəlaləddin Mənquverdi” və s. Beləliklə, həmin illərin ədəbi prosesini, xüsusən, Səməd Vurğun və Maqsud Şeyxzadə kimi görkəmli sənətkarların yaradıcılığını müqayisəli şəkildə araşdırarkən aydın olur ki, onları yaxınlaşdıran və birləşdirən əsas estetik məxrəc, bədii məziyyət məhz monumenttallıqdır. Yenə şairin məşhur misralarına müraciət edək. Səməd Vurğunun "Bakının dastanı” poeması fikrimizin təsdiqi üçün kifayətdir. Səməd Vurğunun "Bakının dastanı” poemasındakı coşqun misralar ruhumuzu qanadlandırır:

"Neçə ildir, könül deyir söylə, şair,

Şeir, sənət gülzarında Bakı hanı?
Sən nə zaman yazacaqsan ilk dastanı
Bu müqəddəs, bu möhtəşəm hüsnə dair?!
Lakin bizim böyük şəhər bir ümmandır,
Bu ümmanda üzmək üçün qəvvas gərək.
Bu arzuyla yaşamışam nə zamandır,
Var ol, məni bu ümmana atan ürək!
Var ol sən də, gözəl Bakı, qadir ana!
Camalının şöləsidir bu ilhamım.
Öz borcumu ödəyərsəm bu gün sana,
Gözlərimdə qalmayacaq heç bir kamım!”[1]

Göründüyü kimi, şair hansısa şəxsin, insanın həyatından və dərdindən-odundan deyil, şəhərin tərcümeyi-halından və qüdrətindən söhbət açır. 20-40-cı illərin ədəbi prosesində geniş yayılmış ümumiləşdirmə üsulu – fərddən, təkcədən deyil, toplumdan, ümumidən çıxış edərək ümumiləşdirməyə can atmaq tendensiyası yuxarıdakı sətirlərdə də bariz şəkildə nəzərə çarpır. Maqsud Şeyxzadə də 30-50-ci illər yaradıcılığının məhsulu olan bir çox əsərlərində məhz bu poetik ümüumiləşdirmə üsulunu nümayiş etdirir. Onun məşhur "Daşkəndnamə” dastanı bu cəhətdən səciyyəvidir. Şair yaşadığı və sevdiyi şəhərin tarixini, keçmişlərinin şanlı səhifələrini, mübarizə mərhələlərini, bu şəhərin dünyaya verdiyi görkəmli oğulları və qəhrəmanları, qısası, Daşkəndin özünəməxsus bir Şərq şəhəri kimi tərcümeyi-halını və misilsiz gözəlliklərini vəsf edir. Dastanın sonunda müəllif doğma şəhərinə canlı insan kimi üz tutaraq, ona olan sonsuz məhəbbətini qəlbinin bütün səmimiyyəti ilə etiraf etmişdir:

Mən özbək şeirinin doqquz vəznində
Sənin dastanını ahəngə saldım.
Qissəyə gözəllik verməkdən ötrü
Baxşı büsatından ölçülər aldım.

Maqsud Şeyxzadənin aşağıdakı beyti də sanki insan haqqında söylənmiş təki qeyri- adi dərəcədə səmimi və gözəldir:

Şəhərlər baqidir, ömür - keçəri,
Dəryalar sabitdir, sular – köçəri.

Səməd Vurğun və Maqsud Şeyxzadə nəslinin qarşısında duran əsas estetik məqsəd - yeniləşən və dəyişən dünyanın obrazını bütün əzəməti və parametrləri ilə yaratmaqdan ibarət idi. İctimai-estetik doqmalarına və bir çox kəsir cəhətlərinə rəğmən sosialist realizmi prinsipləri Səməd Vurğun və Maqsud Şeyxzadə pleyadasının bədii potensialının rellaşmasına maneə törədə bilməmişdi.
Səməd Vurğun 1954-cü ildə SSRİ Yazıçılar İttifaqının ikinci qurultayında "Sovet poeziyası haqqında”kı məşhur məruzəsində özbək şeiriyyətini, xüsusən, Qafur Qulamın yaradıcılığını son dövrün fəlsəfi və siyasi lirika sahəsindəki mühüm nailiyyətlərindən biri hesab edərək yazırdı ki, görkəmli özbək şairi Qafur Qulamın "Mən yəhudiyəm” və "Sən yetim deyilsən” şeirləri böyük diqqətə layiqdir. Bu məruzəsində Səməd Vurğun Qafur Qulam yaradıcılığına münasibət bildirməklə kifayətlənməmiş, o cümlədən Maqsud Şeyxzadə, Uyğun, Zülfiyyə və başqa tanınmış özbək şairləri haqqında qiymətli fikirlər irəli sürmüşdür.
Maqsud Şeyxzadə də öz böyük zamandaşının əsərlərinə sevgi və sayqılarını dəfələrlə ifadə etmişdir. Xüsusən, onun "Səməd Vurğun haqqında söz” məqaləsi bu cəhətdən çox səciyyəvidir. Aşağıdakı obrazlı mülahizələr Maqsud Şeyxzadənin öz həmyerlisinin istedadını necə yüksək qiymətləndirdiyini, onunla qürur duyduğunu əyani surətdə göstərir: "Həqiqətən də, onun (Səməd Vurğunun – Y.Q.) beytlərində Nizaminin epik əzəməti, Füzulinin incə hissiyatı, Xaqaninin təntənəvar coşğunluğu, Vaqifin cazibədar sadəliyi və xəlqiliyi göy qurşağının füsunkar rəngləri tək son dərəcə nəfis bir tərzdə əks edərdi”. Böyük şairə həsr edilmiş saysız-hesabsız məqalələrin, onlarla, yüzlərlə elmi tədqiqatların heç birində yuxarıdakı kimi dəqiqliyi və dərinliyi müşahidə etmirik. İlk növbədə diqqəti çəkən odur ki, Maqsud Şeyxzadə öz şair qardaşının söz dünyasına yaxşı bələddir, Səməd Vurğun şeirinin gələnəklərini və genezisini çox gözəl bilir. Onun şeiriyyətindəki cazibədar sadəliyi və munis bir xəlqiliyi də Maqsud Şeyxzadə xüsusi qeyd edir. Bunu təkcə Vaqif və Vidadi kimi xalq şeiri üslubuna yaxın şairlərin bədii təsiri ilə məhdudlaşdırmır. Böyük şairə bilavasitə el aşıqlarının ecazkar təsirindən söz açır. Səməd Vurğunun doğulub boya-başa çatdığı Qazax mahalına xas olan sənət mühitinin özünəməxsusluğunu vurğulayır: "Dediklərimizdən başqa, daha dəqiq söyləsək, bütün bunların kökündə, əsasında xalq şeiriyyətinin rəvan, saf və həyatnəfəsli bulaqları bir an durmadan, nəfəs dərmədən qaynayıb axardı. Səməd Vurğun Azərbaycan xalq şeiriyyətini hədsiz sevər və azərlər aşıq, deyə adlandırdıqları xalq baxşılarının icadiyyatını mükəmməl dərəcədə bilərdi”.

Maqsud Şeyxzadənin "Səməd Vurğun haqqında söz” məqaləsi o dövrün sənətinin və sənətkarlarının özəl mahiyyətini anlamaq baxımından da dəyərlidir: "Səməd Vurğun əsrimizin nəfis gözəlliklər asimanında nur saçan elə bir parlaq ulduzdur ki, öz məsləkdaşlarına nə qədər oxşasa da, onu başqalarından ayıran xüsusiyyətlər, özünəxas fəzilətlər də az deyildi. Bax bu özünəməxsusluqlar onu müstəsna bir zirvəyə qaldırmışdı. Guya onun poeziyası çoxəsrlik Azərbaycan şeirinin bütün fəzilət və dəyərlərini özündə cəmləşdirmiş nadir bir divan idi”.

Beləliklə, özbək və Azərbaycan şairlərininin yeni bədii inikas sistemini mənimsəməsində və modern poetik texnologiyalara yiyələnməsində Maqsud Şeyxzadə və Səməd Vurğunun yaradıcılıq axtarışları və uğurları unikal təcrübələrdir. Azərbaycan və özbək poetikasının XX yüzildə keçdiyi yolu və inkişaf qanunauyğunluqlarını bu möhtəşəm bədii təcrübələri, bir-birini təkrar etməyən bədii ifadə tərzlərini nəzərə almadan və ya dərindən araşdırmadan aydınlaşdırmaq, ümumiləşdirmək qeyri-mümkündür. Müqayisəli-nəzəri tədqiqat üsulları məhz bu yöndəki mənəvi-estetik və elmi ehtiyaclara cavab verməyi nəzərdə tutur.

Bədii təfəkkürün ictimai gerçəkliyə münasibəti və estetik ehtiva miqyasları bütün zamanlarda ədəbiyyatşünaslığı düşündürən ciddi elmi problemlərdən olmuşdur. Ötən əsrin 20-30-cu illəri isə bu cəhətdən xüsusi bir dövr kimi diqqəti cəlb edir. Səməd Vurğun və Maqsud Şeyxzadənin poeziyanı həyata daha da yaxınlaşdırmaq cəhdləri Azərbaycan və özbək xalqlarının bədii təfəkkür tarixinin yeni və parlaq səhifələri idi. Bu mənada Şərq poetik fikrinin ictimai həyata daha da yaxınlaşmasında və realist bədii inikas sisteminin daha dərin qatlarına keçidi prosesində, poetik söz sənətimizin yeni üslublar və janrlarla zənginləşməsində hər iki sənətkarın xidmətləri misilsizdir.

Yaşar Qasımbəyli