Ədəbi mükafatların “qazanc”ı
Beynəlxalq
və ölkə miqyaslı ədəbi mükafatların ədəbiyyat adamlarının - şair, yazıçı və ya
tənqidçilərin həyatında rolu danılmazdır. Mükafatın statusundan asılı olaraq,
onun yazara gətirdiyi nüfuz da təbii ki, fərqlidir. Yazarlar bu nüfuzdan
istifadə edərək, oxucu kütləsini həmişə ətraflarında qoruyub saxlaya bilirlərmi?
Ümumiyyətlə, ədəbi mükafatlar yazarlara nə qazandırır? Ömürlük nüfuz, ətalət,
yoxsa yaradıcılıq motivasiyası?
"Müzakirə”mizdə
səslənən fikirlər birmənalı deyil.
Mükafat insan əməyini stimullaşdırır
Şair Vaqif Bəhmənliyə görə, hər bir yaradıcı insan çəkdiyi əziyyətin qiymətini
görmək istəyir. Belə ki, əgər bir şair oxucu sözü, alim rəyi eşidirsə, bu da
onun mükafatıdır. Onun yaradıcılığına, zəhmətinə, bədii kəşfinə verilən qiymətdir:
"Həm dövlət, həm ictimai təşkilatlar, həm yaradıcılıq evləri, həm nəşriyyatlar
və qəzet və jurnallar tərəfindən verilən ödüllər var. Bu, bütün dünyada qəbul
olunmuş təcrübələrdən biridir. Biz beynəlxalq səviyyəli toplantılarda, sərgilərdə,
müşavirələrdə mükafata yazıçının layiq görülməsini yaradıcılıq mərhələsi kimi
müşahidə etmişik. Elə yazıçılar müşahidə elədim ki, onun yaradıcılığının mərhələlərini
elə bu ödüllər müəyyənləşdirir. Sözün yaxşı mənasında, ödülü qazanmağın bir
yarışma olduğunu müşahidə etmişəm”. Şairin fikrincə, mükafat qazanmaq üçün əsər
müəyyən estetik dəyərə malik olmalı, oxucuların bədii zövqünü oxşamalı, müəyyən
tələbatlara cavab verməlidir: "İnsan təfəkkürünün yaratdığı müəyyən təşəbbüslər
içərisində pisi yoxdur. Bu mənada, ödüllər olmalıdır və yaradıcı insan bilməlidir
ki, onun əməyi hansısa şəkildə dəyərləndirilir. Düzdür, ona münasibətlər müxtəlif
ola bilər. Elə yazıçılar, şairlər ola bilər ki, onlar ödül barədə ümumiyyətlə,
düşünmürlər. Yaxud elə insanlar var ki, ifrat dərəcədə ödül qazanmağa can
atırlar. Elə sənətkarlar da var ki, onların yaradıcılığını cəmiyyət və dövlət
görür və özünün xəbəri olmadan onu mükafata layiq bilir. Mükafat insan əməyini
stimullaşdıran, ona qol-qanad verən bir amildir». V.Bəhmənli hesab edir ki, hər
bir yazarın əməyi müəyyən bir mükafata layiq görülsə, yaxşı olar: «Yazıçının əməyi
sonda hansısa bir saraya, qəsrə çevrilmir. Bu, mənəvi xəzinədir. Yazıçı, sənət
adamı, şair bu mənəvi qiyməti görmək istəyir. Haqqında yazılmış tərifli məqalə
yazıçı üçün çox dəyərlidir. Və ya tamaşaçı əl çalırsa, bu alqışlar sənət adamı
üçün əhəmiyyətlidir”. V.Bəhmənli hesab edir ki, bütün mükafatlardan daha üstün
mükafat sənətkarın kəşf etdiyi bədii həqiqətdir: " Yəni sənətkarın özünün layiq
olduğu bədii həqiqətdir. Ola bilər ki, onu heç on illər ərzində oxucu da görməsin.
Ancaq həqiqətən bu varsa, mütləq üzə çıxacaq və doğurdan da o yazarın embleminə,
yaradıcılığının mahiyyətinə çevriləcək. Əsas məsələ budur”.
Mükafat və anti-mükafat
"Elə
yazar var ki, o, mükafata layiq olur. Layiq olduğu üçün də aldığı mükafat ona
nüfuz gətirir. Məsələn, «Qızıl kəlmə» mükafatı. Bu, Azərbaycanın ali ədəbiyyat
mükafatıdır” deyən tənqidçi Əsəd
Cahangir hesab edir ki, belə bir mükafatı almaq hər bir qələm adamı üçün
qürur və fərəhdir: "Hərçənd bəzən müəyyən məqsədlərlə təsis edilən mükafatlar
da olur. Yəni ciddi xarakter daşımır, kimlərinsə məqsədinə xidmət edir və ya həmin
mükafatı almaq qələm adamına o qədər hörmət gətirmir: "Elə mükafatlar da var
ki, ola bilər çox nüfuzlu olsun, ancaq müəyyən amillər üzündən həmin ödülü daha
çox layiq olan deyil, nisbətən layiq olmayan şəxs alanda, nəinki alan şəxsə, həmçinin
o mükafatın nüfuzuna da xələl gətirir. Məsələn, «Milli kitab mükafatı» təzə təsis
ediləndə bütün ədəbi aləm ona ciddi ədəbi mükafat kimi yanaşdı. Hamı belə bir
mükafatın yaranmasına sevindi. Düzdür, mükafatı alan müəyyən şəxslər ona
doğurdan layiqdirlər. Bu mükafatın ilk ödülçülərindən biri hazırda Amerikada
yaşayan gənc yazar Elxan Qaraqan idi. O, bir-birinin ardınca bir neçə roman
yazdı və doğrudan da həmin mükafata
layiq olduğunu sübut etdi. Beləcə, Azərbaycan ədəbiyyatı üçün gənc bir
imza meydana çıxdı. Sonradan isə bu mükafat ətrafında ədəbi-estetik meyarları
siyasi düşüncə üstələdi. Bu da həmin mükafatın nüfuzunun aşağı düşməsinə səbəb
oldu. Şəxsən mən Azərbaycan ədəbiyyatının oxucusu kimi o mükafata ədəbi mükafat
kimi deyil, siyasi xarakter daşıyan bir ödül kimi baxmağa başladım. Yəni
hansısa xarici qüvvələrin əlində Azərbaycan ədəbi-bədii düşüncəsini idarə etmək
üçün qurulmuş siyasi oyun kimi yanaşdım. Və bu mükafat mənim gözümdə əvvəlki
nüfuzunu itirdi”. Tənqidçinin sözlərinə görə, indi dövlətimiz maddi imkanları çərçivəsində
ədəbiyyat adamlarını qiymətləndirir və bu cür anlaşılmaz halların qarşısı
yalnız ali dövlət mükafatı çərçivəsində aradan qaldırılır. Yəni
mükafatlandırmanın nizam tərəfi bərpa olunur: "Mən 2014-cü ildə «Qızıl kəlmə»
mükafatının ədəbi tənqid üzrə ödülçülərindən biri olmuşam. Eləcə də Heydər
Əliyev Fondunun elm və ədəbiyyat adamlarına verdiyi mükafatı ali mükafat hesab
edirəm. Ramiz Əsgər Mahmud Kaşğarinin «Divani lüğət -it-türk» adlı əsərini Azərbaycan
dilinə çevirdi. Bununla da Azərbaycan filologiya elminin türk xalqlarının
filologiya elmi qarşısında böyük bir missiyanı icra etdi”. Tənqidçi "hansısa
yazar ədəbi mükafat alıb və onun əsərini mütləq oxumaq lazımdır” fikrinə birmənalı
yanaşmır: «Əgər desək ki, həmin yazarın əsərini oxumaq və ya oxumamaq lazımdır,
onda bir qədər ədəbi diktatura qurmuş olarıq. Çünki bu, oxucunun şəxsi işidir və
o, öz seçimində azaddır. Çünki zövq barəsində mübahisə etmirlər. Ancaq təbiidir
ki, istəsək də, istəməsək də mükafata layiq görülən müəllifin əsərlərini əks
fikirli insanlar oxuyurlar. Çünki əksəriyyətində «madam ki, bu yazar mükafata
layiq görülüb, onun yazısını oxuyaq» fikri yaranır. Bəzən də az qisim adamlar
psixoloji, əqli cəhətdən çoxluğa tərs mütənasibdirlər. Onlar məhz reklam
olunan, mükafata layiq görülən yazarların əsərlərini oxumurlar. Əksəriyyət isə
oxuyur və mənə elə gəlir ki, oxumaq da lazımdır. Çünki layiq olmadığı halda
qiymətləndirilən yazarlarla yanaşı, layiq olaraq qiymətləndirilənlər də var.
Onların imzası ilə tanış olmaq lazımdır. Münsiflər heyətinin nə qədər haqlı
olub-olmadığını bilmək üçün oxumaq lazımdır ki, ədəbiyyatla maraqlanan adamın
müəyyən düşüncəsi formalaşsın. Mən bir tənqidçi kimi mükafata layiq görülənləri
oxumalıyam. «Xoşum gəlmir, bunu oxumayım»
deyə bilmərəm. Onu da deyim ki, oxuduqlarım məni əksər hallarda peşman
etmir. Müsabiqələr keçiriləndə, qaliblər müəyyənləşəndə yeni imzalarla tanış
oluram və bu, tənqidçi kimi işimi xeyli asanlaşdırır». Tənqidçi bəzən mükafatın
kölgəsində qalan, yəni bir əsər yazıb ödülə layiq görülən, sonra da həmin
nüfuzu ömür boyu xərcləyən yazarların olduğunu da istisna etmir: «Bu, yazıçının
özündən asılıdır. Mükafat qazanıb daha da ruhlanan və bir-birindən gözəl əsərlər
yazan yazarlar da var, bir mükafat alandan sonra həmin mükafatın kölgəsində
gizlənənlər də”. Ə.Cahangirin fikrincə,
xarici ədəbiyyatda olduğu kimi, bizim ədəbiyyatda da anti-mükafat təsis
etməyə ehtiyac var: "Bu mükafat ən yaxşı yazıçıya deyil, ən pis yazıçıya verilən
mükafatdır. Bəzən bizim müsabiqələrdə ən zəif əsərlərin müəllifini axtarıb
tapır, mükafatı ona verir və onu həqiqi mükafat alan kimi təqdim edirlər.
Halbuki onun adı anti-mükafat siyahısında olmalıdır. Arzu edərdim ki, bizdə də
anti-mükafatlar yaradılsın”.
Bu gün
Azərbaycan ədəbi mühitində yeni mükafatların da yaradıldığını deyən tənqidçi
hesab edir ki, ümumiyyətlə mükafatların olması insanların maddi vəziyyətinə kömək,
gənc istedadların üzə çıxmasına yardım edir, o cümlədən qələm adamına müəyyən mənəvi
stimul verir, onu yeni yaradıcılıq uğurlarına istiqamətləndirir: "Sənət
adamlarına ömürlük təqaüdlərin verilməsini bu sıraya aid etmək olar”.
Mükafatlar nisbidir
Yazar Mirmehdi Ağaoğlu verilən ədəbi mükafatları mütləq etalon hesab
etmir: "Ancaq nüfuzuna görə fərqlənən ədəbi mükafatlar var ki, onların adı
öz-özlüyündə nüfuzdur. Və bu mükafat yazıçının əsərinin keyfiyyətli olmasından
xəbər verir. Məsələn, "Buker”, "Qonkur” və s. ədəbi mükafatları var. Hər bir
ölkənin özünün ədəbi mükafatları mövcuddur. Bu mükafatlar hər hansı yazıçı və əsər
haqqında yüksək fikir bildirir. Bəzən bu mükafatlara istinadən kitab seçmək
rahatdır. Yəni ədəbi məsələlərin içərisində olmayan oxucu bu mükafatlara
istinad edərək həmin müəllifin əsərini oxuya bilər. Bu mənada mükafat yazıçıya
nüfuz qazandırır. Ancaq bu o demək deyil ki, oradakı seçimlər mütləq mənada
yaxşıdır. Nobel mükafatı yüz ildən artıq verildiyi müddətdə həm nüfuzlu
yazıçılara, həm də adı sonradan heç yerdə çəkilməyən yazıçılara verilib. Bütün
hallarda o yazıçıların Nobelə layiq görülməsinin özü kifayət qədər nüfuzlu
olmalarına dəlalət edir. Buna şübhə etmək olmaz”. Yazar adətən kitab oxuyanda
"Buker” mükafatının qaliblərinə üstünlük verdiyini deyir: "Mənim üçün bu
mükafatın önəmi var. Hansı kitab bu mükafatı alıbsa, onun yaxşı kitab olduğunu
düşünürəm. Məsələn, Salman Rüşdinin «Gecəyarısı uşaqları» üç dəfə "Buker”
mükafatı alıb. Mən bu kitabın sanballı olduğunu düşünürəm. Digər tərəfdən,
"Buker” mükafatının adı hələ ki, "Nobel” ödülü kimi, qalmaqallarda hallanmayıb.
Bu mükafat hələ ki, öz nüfuzunu qoruya bilib. Bu baxımdan, mən bu mükafatı alan
əsərləri oxumağa can atıram. Düşünürəm ki, bu mükafat sırf ədəbi kriteriyalar nəzərə
alınaraq verilib». Mükafatları həmçinin
nisbi hesab edən yazar bildirir ki, münsiflərin seçimi zamanı hansısa
etirazlara səbəb olan mükafat sahibləri də olur: "Belə hallar da var. Mükafat
alan yazarlar birmənalı qarşılanmır və ya münsiflərin rəyi etirazlara səbəb
olur”.
Təranə Məhərrəmova