Təbiət dəyişir, bəs biz?

 Ölkəmizin bəzi bölgələrində yay aylarında temperatur hətta 44-47 dərəcəyə çatıb. Bu, həm insan sağlamlığına, kənd təsərrüfatına, həm də su ehtiyatlarına təsir göstərir. Nəticədə su ehtiyatlarımız son 30 ildə 15 faizədək azalıb.

Son zamanlar iqlim dəyişikliyinin fəsadlarını daha çox hiss edirik. Alimlərin proqnozlarına görə, qarşıdakı illərdə dünyada sel və daşqınların sayı 80 faiz artacaq. Həmçinin, Azərbaycanda da 2023-cü ilin yay fəslində daşqınlar əvvəlki illərdən üç dəfə çox olub. Bu, ölkəmiz üçün rekord göstəricidir. Xəzər dənizi ilə bağlı da vəziyyət ürəkaçan deyil. Kür çayı artıq iki ildir ki, Xəzər dənizinə şirin su gətirə bilmir. Xəzərdə suyun səviyyəsinin düşməsi gəmilərin hərəkətinə mane olur. Bir sözlə, təbiət tamamilə yeni iqlim şərtləri formalaşdırır. Bəs biz bu yeniliklərə nə dərəcədə hazırıq?

İsti günlərin sayı artır

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Ekoloji siyasət şöbəsinin rəis müavini Rafiq Verdiyev “Kaspi” qəzetinə açıqlamasında dedi ki, son illər iqlim dəyişmələri özünü dünyanın bir çox bölgələrində büruzə verir. Bu, qlobal xarakter daşıyır deyə, “qlobal iqlim dəyişmələri” adlanır: “Atmosferə atılan istixana qazlarının miqdarı kifayət qədər yüksəkdir. Bu qazlar günəş radiasiyasının yer səthində əks olunmasını çətinləşdirir. Nəticədə qlobal səviyyədə temperaturun artması müşahidə edilir. Dünyanın bir çox bölgəsində temperatur son 30 ildə orta hesabla 1,7 dərəcəyədək artıb. Azərbaycanda bu göstərici 1,4 dərəcədir. İsti günlərin sayı artır”.

44-47 dərəcə istilər

R.Verdiyev bildirdi ki, qlobal istiləşmə mülayim tərzdə baş verir: “Temperatur, buxarlanma tədricən artır, yağıntılar azalır və quraqlıq baş verir. Eyni zamanda, təhlükəli hidrometeoroloji hadisələrin sayında və təkrarlanmasında da artım müşahidə olunur. Ölkəmizin bəzi bölgələrində temperatur hətta 44-47 dərəcəyə çatıb. Bu, həm insan sağlamlığına, kənd təsərrüfatına, həm də su ehtiyatlarına təsir göstərir. Nəticədə su ehtiyatlarımız son 30 ildə 15 faizədək azalıb. Xəzər dənizinin səviyyəsi düşür. Birbaşa dəniz səthinə düşən yağıntılar da azalır”.

Orta temperatur 4-5 dərəcə arta bilər

Müsahibimizin sözlərinə görə, əgər atmosferə atılan istixana qazlarının miqdarı tənzimlənməsə, proses gələcəkdə daha da kəskinləşə bilər: “Əsrin sonunda temperatur 4-5 dərəcə də artacaq. 2016-cı ildə Paris razılaşmasına biz də qoşulduq. Həmin razılaşmada qeyd olunur ki, xüsusilə sənaye ölkələri bu sahədə ciddi addım atmalıdır ki, temperatur artımını 1,5 dərəcədə saxlaya bilsinlər. Bu yaxınlarda Qlazqoda keçirilən tədbirdə də bu, xüsusi qeyd edilib. Xüsusilə Amerika Birləşmiş Ştatları, Çin, Rusiya kimi iri sənaye ölkələrindən tələb olunur ki, atmosferə atılan qazların miqdarını tənzimləsinlər”.

Nəm qurşaqlarda hündürlük səviyyəsi azalır

R.Verdiyev qeyd etdi ki, Azərbaycan da təbiəti qorumaq üçün müəyyən addımlar atır: “Biz həmin siyahıya daxil olan ölkələr sırasında deyilik. Çünki ölkəmizdə sənaye tullantısı o qədər yoxdur. Lakin beynəlxalq konvensiyalar, razılaşmalara qoşulduğumuz üçün könüllü öhdəlik götürmüşük ki, yaxın illər ərzində atılan qazların miqdarını 35 faizə qədər azaldaq”.

Ekspertin fikrincə, prosesin qarşısı alınmasa, gələcəkdə sel, daşqın, isti hava dalğaları, kəskin hidrometeoroloji proseslər daha da kəskinləşəcək. Su ehtiyatlarımız azalacaq, Xəzərin səviyyəsinin aşağı düşməsi prosesi, səhralaşmağa meyllilik daha da yüksək olacaq. Daha rütubətli, mülayim, nəm qurşaqlar quru qurşaqlarla əvəzlənəcək. Bu, xüsusilə son dövrdə hiss olunub. Nəm qurşaqların hündürlüyü təxminən 400-500 metr yuxarı qalxıb.

İqlim dəyişmələrinə uyğunlaşma strategiyası hazırlanır

Müsahibimiz bildirdi ki, iqlim dəyişmələrinə həssaslıq çox yüksək olduğundan, biz mübarizəni daha səmərəli aparmaq üçün ciddi işlər görməli, beynəlxalq qurumlarla əməkdaşlıq etməliyik: “İqlim dəyişmələrinə adaptasiya proqramı, iqlim dəyişmələri üzrə Dövlət Komissiyası fəaliyyət göstərir, işçi qrup var. Məqsəd iqlim dəyişmələrinə uyğunlaşma strategiyasının hazırlanmasıdır ki, orada da müxtəlif sektorlar, sahələr üzrə müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Planın hazırlanması sahəsində artıq işlər aparılır. Yaxın zamanlarda plan hazır olduqdan sonra nəzərdə tutulan işlərin mütəmadi, ardıcıl olaraq həyata keçirilməsi lazımı səviyyədə aparılarsa, biz də iqlim dəyişmələrinin təsirinə müqavimət göstərə biləcəyik”.

Çaylarda normal axın yoxdur

Ekoloq Rövşən Abbasovun fikrincə, son 150 ildə atmosferdə karbon qazı konsentrasiyalarının artması nəticəsində ekstremal təbiət hadisələrinin tezliyi artır. Məsələn, əgər çayda əvvəl daha çox normal axın görürdüksə, indi daha çox daşqınlar və quraqlıq görürük. Yəni axının il ərzində paylanılması elə dəyişib ki, biz daha çox təbiətin ekstremal şəraiti ilə qarşılaşırıq.

R.Abbasov qeyd etdi ki, bu təbiət hadisələrinə uyğunlaşmaq lazımdır: “Hazırda əksər ölkələrdə milli adaptasiya layihələri həyata keçirilir. Azərbaycanda da BMT-nin İnkişaf Proqramı ilə birlikdə milli adaptasiya proqramına dəstək layihəsi həyata keçirilir və ekstremal təbiət hadisələrinin, quraqlığın, daşqınların idarə olunması sahəsində müxtəlif işlər görülür. Bu, əsasən su ehtiyatlarının və sahil ekosistemlərinin idarə olunmasını nəzərdə tutur. Məsələn, bu yaxınlarda Prezident fərman verib ki, 10 yeni su anbarı tikilsin. Bu da uyğunlaşmanın bir növüdür. Quraqlığın idarə olunmasının əsas yollarından biri az su tələb edən texnologiyalara keçiddir. Quraqlığa davamlı bitkilər əkə bilərik. Damcı, damla, çiləmə suvarması var. Bunlar ənənəvi suvarma ilə müqayisədə daha az su tələb edir və nəticələri daha yaxşıdır”.

Erkən xəbərdarlıq sistemləri

Ekoloq düşünür ki, daşqınların idarə olunmasında erkən xəbərdarlıq sistemlərinin rolu çox böyükdür: “Düzgün proqnozlar tərtib olunmalıdır. Erkən xəbərdarlıq sistemləri vasitəsilə əhali əvvəlcədən məlumatlandırılmalıdır. Azərbaycanda artıq bu sistemlər fəaliyyət göstərir”.

R.Abbasov dedi ki, digər ekstremal hadisə yay aylarında baş verən istilik dalğalarıdır: “İstilik dalğası deyəndə 35 dərəcədən yuxarı olan temperaturu nəzərdə tuturuq. Bu zaman meteohəssas, ürəyi xəstə olan insanlarda müəyyən fəsadlar əmələ gələ bilər. Bu istiqamətdə spesifik proqnozlar hazırlanmalı və yerli icmalar məlumatlandırılmalıdır”.

Zərif Salmanlı