Nəfs - Fotolar
Və ya kamilliyin təntənəsi
Dünya ədəbiyyatının şah əsərlərindən biri sayılan "Paris Notr-Dam kilsəsi”
əsərinin Azərbaycan Dövlət Akademik Musiqili Teatrda tamaşaya qoyulması və yüksək
coşqu ilə qarşılanması, əslində, son onilliklərdə tamaşaçıların, xüsusilə də gənclərin
yaddaşını silkələdi, bir çoxlarına xatırlatdı ki, bu dünya təkcə ovcunuzun içi
boyda telefon ekranında gördüyünüz və çox vaxt da həsəd apardığınız dəbdəbəli
saraylardan, orada ilk baxışdan xoşbəxt, əmin-arxayın, parıltılı həyat
keçirdiyi güman edilən xoşbəxtlərdən
ibarət deyil. Bir də bu dünyanın
o biri üzü var, günəşi yeri isitməyən, ayı görünməsin deyə qapı-pəncərəsi qara rəngə boyanan nəfəssiz, həyəcansız
sığınacaqlarda və sevincə həsrət meydanlarda gündəlik güzəranın yükü altında
bükülənlər də var. Və bu ikincilərin həyatı, nədənsə daha çox müzakirə
mövzusuna çevrilir, onların yaşam faciəsinin bir ucunda mütləq o parıltılı həyatdan
gələnlərin əli olur. Bu həyatın dibində baş verənlərin faciəsində bilavasitə
iştirakı olanların adı, nədənsə o zərərdidələrin əzabı fonunda hər zaman ikinci
planda qalır; eynən Esmeralda və Kvazimodo ilə müqayisədə Keşiş
və onun havadarları kimi. Yazıçıya görə, müxtəlif tarixi hadisələr, o
dövrdə baş vermiş döyüşlər, bu və ya digər bir ölkənin süqutu və ya dirçəlişi
tarixin xronoloji ardıcıllığını qorumağa çalışan tarixçilərin işidir. Bədii əsər
yaradan yazıçının vəzifəsi isə kamillik
zirvəsinə qalxmağa can atan kamil insan surəti yaratmaqdır. Ancaq bu kamilləşmək
hər bir fərdin-konkret olaraq daha çox yazıçının təxəyyülünün məhsulu olan
obrazların xarakterində, xislətində, nəfsində
və düşüncələrində cəmləşib. Biz, bu günün oxucu və tamaşaçıları isə məhz yazıçı
qələminin qüdrəti ilə xəyalımızda o uzaq illərin və hətta reallığına bəzən şübhə
etdiyimiz mistik hadisələrin sehrinə düşürük, səhnədə gördüklərimiz bizə nə
vaxtsa yaşanmış reallıq təsiri bağışlayır.
Bədii ədəbiyyat
və təsviri sənət, tarixi olduğu kimi
oxucu, tamaşaçı yaddaşına köçürmək kimi bir məqsəd güdmür. Müəllif xronoloji ardıcıllığı gözləməyə də
bilər, bu onun seçimidir və Hüqo da məhz
bu yolu gedib. Onun qəhrəmanları
Fransada baş verən inqilabların, siyasi hadisələrin iştirakçıları və ya bu hadisələrin bilavasitə səbəbkarları, siyasi liderləri, görkəmli şəxsiyyətləri deyil, bunlar yəqin ki, tarixin yaddaş
saxlancında çoxdan it-bata düşüb, ancaq dahi romançının 1830-cu ildə yazdığı "Paris Notr-Dam kilsəsi” əsəri
fransız ədəbiyyatında tarixi romanın "atası” sayılan Volter Skotdan sonra lirik-romantik-tarixi
ədəbiyyat ənənəsinin davamı olur. Elə bu dövrdə də tarixi romanlar üçün
xarakterik olan romantizm estetikası formalaşır ki, bunun da əsas postulatı ədəbi
tənqidin yazdığı kimi Hüqonun yaradıcılığı olur: "Hüqo əmin idi ki, tarixi
xronikanın pedantcasına şərh olunmasında naməlum kütlənin və ya "aqrotinlərin”
(romanda bu, avaraların, dilənçilərin oğruların və fırıldaqçıların özünəməxsus
korporasiyaları şəklində təsvir olunur) - küçə rəqqasəsi Esmeraldanın, zəngçalan
Kvazimodonun, ya da kimyagərlik qabiliyyətinə kralın belə maraq göstərdiyi alim
rahibin davranışlarında gizlənən nəfs və ehtirasdakı qədər şirnikləndirici məna
yoxdur. O dövrün ruhunu əks etdirən uydurma qəhrəmanlar tarixi personajlardan
daha inandırıcı görünür. Faktlarla təxəyyülün bir-birinə uyğunlaşdırılaraq əlaqələndirilməsi,
quru faktdan daha inandırıcıdır, yalnız onların qovuşdurulması incəsənətin hədəfi
olan yüksək bədii həqiqəti meydana çıxarır”.
Noyabrın 14-ü və 15-i primyerası oynanılan "Paris Notr- Dam kilsəsi”
tamaşası bu ilin aprel ayında, qəfil yanğından sonra yanıb külə dönən dünyaca məşhur
tarixi abidəyə bir ağı, əsrlərdən bəri
yaddaşlarda süslənən nağıl və əfsanələrin
bəzən həqiqi, bəzən də uydurulmuş
qəhrəmanlarının və onları yaradanların xatirəsinə ithaf idi. Təkcə
Fransanın deyil, bütün Avropanın memarlıq simgələrindən biri sayılan bu unikal
tikili nə az, nə çox, düz 9 əsrdir ki, gözəlliyi,
möhtəşəmliyi və əsrarəngizliyi ilə illərə meydan oxuyurdu (Dünya
xristianlarının ianə yardım ilə bu nadir dini abidə və mədəniyyət incisi indi bərpa edilir).
Yeni
tamaşanın ideya müəllifi və bədii rəhbəri teatrın direktoru, Əməkdar incəsənət xadimi Əliqismət Lalayevin qənaətinə görə, bu
qəfil yanğın təkcə 5-10 nəfər fəhlənin səhlənkarlığı üzündən baş verməyib, bəlkə də buna və bu kimi gözlənilməz qəzalara
rəvac verən gözəgörünməz, pərdə arxasında qalan qüvvələrdir ki, biz onların
kimliyindən hələlik xəbərsizik. Yer üzündə insan zəkasının qüdrəti ilə
yaradılan, mistik kodlarla, sirli və inanılmaz hadisələrlə zəngin olan bu cür
yerlər çoxdur, bütün dövrlərdə səyahət həvəskarları oraları görməyə can atır,
bu abidələrlə bağlı hər faktı və hadisəni
əfsanə, nağıl kimi təkrar-təkrar dinləmək arzusunda olurlar. Biz bu
tamaşa ilə hər kəsi daha diqqətli, daha məsuliyyətli və mütavazi olmağa, maddi
mədəniyyət nümunələrinə qayğı ilə yanaşmağa çağırırıq, çünki dünya məhz bu əbədi
daş yaddaşı ilə qədimdir, gözəldir, maraqlıdır.
Yeni tamaşanın quruluşçu rejissoru və
liberetto müəllifi Samir Qulamov da Hüqonun qəhrəmanlarına təxminən 190 illik
bir zaman kəsiyindən, özü də müasir tamaşaçının gözü ilə baxmağa çalışıb. Məncə,
gənc rejissor əsərin bu gün üçün daha aktual olan bir nüansını dəqiq tutub:
insan yaşadığı zaman və məkan anlayışından asılı olmayaraq öz daxili "MƏN”inə sadiq
qalır. Yaşadığı ölkə, aldığı təhsil, seçdiyi geyim tərzi, xarici bər-bəzək,
düşdüyü mühit belə onun bu xislətini dəyişə bilmir. Bütün görünən və gizlinlərdə qalanların fövqündə insanı, bəzən
iradəsi xaricində nələrəsə məcbur edən bir hiss var! Onun adı: NƏFSDİR!
Nəfsdə bitib-tükənmək bilməyən ehtiras, kin, inadkarlıq, həsəd və
paxıllıq kimi fitri xüsusiyyətlər var ki, insan onu məharətlə pərdələməyə, hər
kəsdən pünhan saxlamağa çalışır. Tamaşadakı Keşiş kimi! Nəfsinə yenik düşən
Keşiş ətrafdakılar üçün boynu xaçlı müqəddəs, xeyirxah, yol göstərən, şəfqət
dolu, ağzı dualı bir din xadimidir. İlk baxışdan müsbət obraz təsiri
bağışlamağa, daxilindəki şəhvəti boğmağa nail olsa da, onun dincliyini,
rahatlığını əlindən alan şəhvəti məharətlə gizlətməyə can atsa da, bacarmır.
İçini saran Nəfs onu mənəvi kamilliyə, tərəqqiyə deyil, tənəzzülə aparır, qüsurlarının üzünə deyilməsindən nifrət edir, əsla xətalarını
eşitmək və qəbul etmək istəmir. Keşiş (Xalq artisti Pərviz Məmmədrzayev, Əməkdar
artist Nadir Xasıyev) bütün tamaşa boyu səhnədəki olayların mərkəzindədir; ya
bilavasitə hadisələrin iştirakçısıdır, ya da sanki kilsə qübbəsindən baxırmış
kimi hər kəsi görməkdə, duymaqdadır; yağışlı gecədə kilsə qapısına atılmış körpəni
qucağına alanda da, mənəvi atalıq
etdiyi Kvazimodo (Nicat Həbibov və Əmrah
Dadaşov) ilə mükalimələrində, Qrenquarla (Emin Zeynallı, Hidayət Əliyev), Baş
nazir Qoşerlə (Səmədzadə Xasıyev) və digərləri ilə ünsiyyətində nə qədər təmkinini
qoruyub saxlamağa çalışsa da, Esmeralda ilə qarşılaşmada Müqəddəs ata
boynundakı xaçı da, Tanrıya, bakirə öləcəyinə söz verdiyini də unudur, o
anlarda o, sadəcə qadın gözəlliyi qarşısında əsir olan çılğın, ehtiraslı, sevgisi uğrunda hər kəsi əzib
keçməyə hazır olan aşiq Kloddur! Cəmiyyətdə söz və imtiyaz sahibi olan ögey
atanın-keşişin və məzlum, eybəcər, bədbəxt oğulluğun-Kvazimodonun sevgisi fərqlidir;
biri nəfsinin, şəhvətinin qulu, digəri isə kortəbii bir instink, təhtəlşüur bir
duyğu ilə qarşısındakı gözəl məxluqdan nəvaziş və təmas uman binəvadır! Ancaq hər
ikisi anlayır ki, (biri instinklə olsa belə), insanların şərindən kilsəyə
sığınan bu qaraçı qızına (Aydan Həsənova və Mehriban Zalıyeva) bəslədikləri
cismani və mənəvi sevgidən qurtuluş yoxdur. Əslində Keşiş nə istədiyinin, hisslərinin
onu hara sürüklədiyinin fərqindədir, kilsə zəngçalanının qəlbində baş qaldıran
duyğu isə ən çətin məqamda ona bir qurtum su içirdən gözəl qıza minnətdarlıq
borcu ilə süslənib.
Təbii ki, tamaşada oynayan hər bir
aktyorun oyunu barədə ayrıca danışmaq bir qəzet məqaləsinə sığacaq qədər qısa və
lakonik ola bilməz. Çünki əsas rolların hər birini ən azı iki, hətta üç ifaçısı
var. Keşiş Pərviz Məmmədrzayevin təqdimatında nə qədər çılğın, ehtiraslı və mütəhərrik
və hərəkətlidirsə, Nadir Xasiyevin
Keşişi ilk baxışdan daha sakitdir, məqsədinə
çatmaq naminə bir qədər ehtiyatlı, lakin hiyləgər və ləngərli hərəkəti ilə
yadda qalır.
Esmeraldanın dünya səhnələrində və
böyük kinoda çox məşhur ifaçıları olub (ya da bu obraz onları məşhurlaşdırıb),
bizim Aydan Həsənova öz ehtiraslı qaraçı rəqsləri ilə yadda qalan, üç kişi
sevgisi qarşısında əzab çəkməkdən və məhkum olunduğu ölümdən xilas olmaq üçün
çırpınmaqdan başqa, gücü heç nəyə
çatmayan gənc qızın iztirablarını o qədər inandırıcı və təbii canlandırır ki,
tamaşaçı özünü inqilabı ehtirasların coşub-çağladığı səsli-küylü Parisin küçə və
meydanlarında hiss edir. Bu qarışıqlıq içində Esmeralda öz arzuları və xəyalları
ilə yaşayan gənc, gözəl, qaranlıq aləmdə ulduz kimi parıldayan cəsarətli bir qızdır. O, heç tərəddüd etmədən
dövlətin və kilsənin qəzəbinə tuş gəlmiş şair Qrequarı edamdan qurtarır, qaraçı
qanunlarına uyğun olaraq 4 illiyə onunla izdivac bağlamağa razılıq verir.
Ehtirasların çoşub-çağladığı meydanda məhz bu gənc qız kütlənin gözü qarşısında
təhqir edilən, alçaldılan Kvazimodoya içmək üçün su verir. Əslində, Notr Dam
qozbeli kimi o da atılmış, valideyn himayəsindən mərhum edilmiş kimsəsiz bir
qızdır və Aydan öz qəhrəmanının daxili yaşantılarını, tərəddüdlərini, qorxu və
həyəcanını çox inandırıcı oynayır. Eyni sözləri onun dublyoru, Əməkdar
artist Səidə Şıxəliyevanın ifası barədə
də demək olar.
Kvazimodo obrazına iki istedadlı və ümidverici gənc aktyorun - Nicat Həbibovun
və Əmrah Dadaşovun ifasında baxmışam, onların hər biri bu məşhur personajın
daxili aləmini açmaq üçün çox maraqlı və
inandırıcı ştrixlər, kifayət qədər səriştəli cizgilər, çalarlar tapıblar.
Bu məqamda həm bu aktyorları tanınmaz dərəcədə, əlbəttə, oynadıqları
xarakterə uyğun, necə deyərlər "başdan yaratmağa” müvəffəq olan və tamaşanın təsir
gücünü artırmaqda çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən qrimdən, yaradıcı heyətin geyimindən, səhnə tərtibatından, zəngin
musiqi seçimindən söz açmaq da vacibdir və bu sahələrdə zəhməti olan mütəxəssislərin
işini də xüsusi qeyd etmək istərdim. Tamaşanın quruluşçu dirijoru və orkestləşdirmənin
müəllifi Əməkdar incəsənət xadimi Fəxrəddin
Atayev, quruluşçu rəssamı Vüsal Rəhim, rəqslərin quruluşları Əməkdar artistlər Zakir və Leyla Ağayevlər,
xormeysteri Əməkdar artist Vaqif Məstanovdur. Tamaşada ifa olunan mahnıların
sözlərini şair İlqar Fəhmi yazıb.
Tamaşada Riçard Konçiantenin, R.Ştraus, T.Albinoni, J.Bize,
S.Barberin musiqilərindən istifadə
olunub. Nəfsin faciəsinə, Kamilliyin təntənə zirvəsindən baxan Hüqonun
dünyaca məşhur əsərinin Bakı həyatına start verən yaradıcı heyətə xeyirli,
uğurlu olsun arzusu ilə qeydlərimi elə dahi yazıçının insanlığa bir ismarıcı ilə
tamamlamaq istəyirəm: "Hər zaman bir-birinizi sevin, bütün qəlbinizlə sevin!
Çünki bu həyatda sevgidən dəyərli, demək olar ki, heç nə yoxdur”.
Telli
Pənahqızı