Milli məfkurə ocağı
Layiqli varis olmaq Tanrının bəxş etdiyi bir
xoşbəxtlikdir. Bu gün bu xoşbəxtlik tarixi mənəviyyat və düşüncə xəzinəsini
bizlərə miras qoyub gedən "Kaspi”nin varislərinə nəsib olub. O "Kaspi”nin ki,
"nəinki öz sələfinin layiqli təmsilçisidir, hətta əksər sahələrdə ondan irəlidədir”. Aradan 135
illik bir zaman kəsiyi keçməsinə baxmayaraq, bu gün "Kaspi”çilər öz sələflərinə
çox bənzəyir.
Tarixi "Kaspi” Azərbaycan mətbuatı tarixində yeganə rusdilli qəzet olub
ki, "təkcə jurnalistikamızın deyil, mətbuat, mədəniyyət, ictimai-siyasi fikir
tariximizin də ayrılmaz tərkib hissəsidir”. Odur ki, Azərbaycanın milli
mənafeyinə xidmət göstərən "müsəlman "Kaspi”si milli intibah və istiqlal
hərəkatımızın təlatümlü dövründə” Azərbaycan yazarına öz sözünü, arzusunu,
istəyini deməyə meydan açdı. Bu meydanda dövrün milli düşüncəli aydınları
xalqın azadlığı və xoşbəxtliyi uğrunda əməli və amalı ilə mübarizəyə qalxdı.
"...Mirzə Fətəli, Həsən bəy və
İsmayıl Qaspıralı mirzələrin canlandırdıqları milli kültür hərəkatını Milli
Qurtuluş yoluna çəkən böyük mücahidləri” yetişdirdi bu meydan. Bütün həyatını
"milli davanın vəkilliyində” keçirən, ümumrusiya müsəlmanlarının lideri Əlimərdan
bəy, "İttihadi-tərəqqi” deyə böyük türk dünyasını tərəqqiyə səsləyən Əli bəy,
milli maraqların müdafiəçisi Əhməd bəy, istiqlal mücahidi Ceyhun bəy, mükəmməl
Avropa və rus təhsili görmüş Məhəmməd ağa, ictimai fikir və ədəbi tənqid
tariximizin tədqiqatçısı Firidun bəy, milli-əxlaqi dəyərlərimizin təbliğatçısı
Üzeyir bəy, "yatmışları oyadıb, xalqı xalqın özünə tanıdan” Mirzə Cəlil,
"ürəyini boşaltmağa yer axtaran” Faiq Əfəndi, xalq istiqlalı, vətən azadlığı
yolunda canını fəda edən Haşım bəy, milli folklorun tanınmış toplayıcısı Teymur
bəy və daha neçə-neçə düşünən beyinlər Azərbaycanın oyanış tarixində "Kaspi”ni
əsl xalq tribunasına çevirdilər.
Azərbaycan ictimai fikrinin
inkişafında, milli mədəniyyətimizin tərəqqisində, yeni ideyaların
möhkəmlənməsində mühüm rol oynamış bu görkəmli tarixi şəxsiyyətlərin hər
birinin amalına, əməlinə sayğı ilə yanaşan "Kaspi” onların yaradıcılığına öz
səhifələrində geninə-boluna yer verdi.
"Molla Nəsrəddin” jurnalının nəşrə
başlaması xəbərini sevinclə oxucularına bildirən qəzet 11 aprel 1906-cı il
tarixli sayında "jurnalın müvəffəqiyyət qazanacağına heç şübhəmiz yoxdur”
yazmaqla necə böyük uzaqgörənlik edib. Ölkəmizdə baş verən ictimai-siyasi,
iqtisadi, mədəni hadisələrin hər biri qəzetin səhifələrində özünü əks
etdirirdi.
Türkçülük tarixində yeni mərhələ açan
naşir, yazıçı, publisist, Qafqaz türklərini çox sevən, nailiyyətlərimizi yüksək
dəyərləndirən İsmayıl bəy Qaspıralının qızı - jurnalist, publisist,
Bağçasarayda nəşr olunan "Aləmi-nisvan” jurnalının redaktoru Şəfiqə xanım Qaspıralı
1906-cı ilin oktyabrında Qafqaz Müsəlman Qadınları Xeyriyyə Cəmiyyətinin
dəvətilə Tiflis şəhərinə gəlir. Şəfiqə xanımın Cəmiyyətin toplantısındakı
çıxışı çoxlarını heyran qoyur.
"Molla Nəsrəddin” jurnalı
redaksiyası onun şərəfinə Tiflisdə böyük bir ziyafət təşkil edir. Ziyafətdə
Mirzə Cəlilin ömür yoldaşı Həmidə xanım, Cəmiyyətin sədri Gövhər xanım Qacar
(general-mayor Əmir Kazım Mirzə Bəhmən Mirzə oğlu Qacarın xanımı), xəzinədarı
Mina xanım Talışinskaya, Qarsın ilk azərbaycanlı meri İsa Sultan Şahtaxtlının
həyat yoldaşı Səkinə xanım da iştirak ediblər. Bu haqda "Kaspi” qəzeti 13
oktyabr 1906-cı il tarixli sayında geniş məlumat verib.
1907-ci ilin may ayından noyabrına kimi
Bakıda "Molla Nəsrəddin”in ənənələrini davam etdirən "Bəhlul” satirik jurnalı
çap edilib. "Kaspi” 110-cu sayında "Bəhlul”u "Bakı "Molla Nəsrəddin”i”
adlandıraraq ona uğurlar arzulayırdı.
"Molla Nəsrəddin”in oxucular arasında
tez bir zamanda sevilməsi və dövri mətbuatın, xüsusən də rusdilli "Kaspi”nin bu
işdə ona belə dəstək olması hökuməti narahat etməyə bilməzdi. Odur ki, 1907-ci
il iyunun 8-də Tiflis general-qubernatoru Timofeyev Tiflis polismeystrini əvəz
edən məmura "təcili və təxirə salmadan icra edilmək” şərtilə əmr verir ki: "Siz
cənaba təklif edirəm, bu əmri alan kimi "Molla Nəsrəddin” jurnalını zərərli
istiqamətinə görə bağlayasınız və əmrin icrasını mənə xəbər verəsiniz”.
1907-ci il iyunun 23-də isə Qafqaz canişini dəftərxanası Tiflis
general-qubernatoruna bildirirdi ki, "Molla Nəsrəddin” jurnalının jenidən
nəşrinə icazə verilmişdir”. Bu şad xəbəri "Kaspi” oxucularına cəmi bir gün
sonra - 24 iyun tarixli 138-ci sayında belə çatdırıb: "Açılmağın münasibətilə
səni təbrik edir və sənə həmişə məğlubiyyətsizlik arzulayırıq”.
"Kaspi” yalnız "Molla Nəsrəddin”in
səhifələrindəki yazılardan deyil, xeyirxah əməlləri haqqında da oxucularına
müntəzəm məlumat verirdi. 1907-ci ilin martında Kutaisi yanğınından zərər çəkən
yəhudilərə mollanəsrəddinçilərin yardımını qəzet "insaniyyət naminə kömək”
adlandıraraq alqışlayırdı.
"Kaspi”nin səhifələrində "Molla
Nəsrəddin” və mollanəsrəddinçilərlə bağlı yetərincə informasiya var. Bu
informasiyalardan bir neçəsi də qəzetin adını hörmət və izzətlə çəkdiyi, "böyük
şair” adlandırdığı Mirzə Ələkbər Sabir haqqındadır. Şairin səhhəti ilə bağlı
mütəmadi xəbər verən qəzet onun müalicəsi üçün "ianəyə ehtiyacı olduğunu
bildirir və hər kəsi bu xeyirxah işə çağırır”.
Bir neçə gün sonra - iyulun 16-da
(1911-ci il) "Kaspi” çox böyük təəssüf hissilə M.Ə.Sabirin ölüm xəbəri haqqında
məlumat verib. Şairin ölümünü "Azərbaycan ədəbiyyatı və mətbuatı üçün böyük
itki” adlandıran qəzet yazırdı: "Sabirin vəfatından sonra Ömər Faiq Tiflisdən
gedir. Məmmədəli də bir az sonra Tiflisi tərk edib Bakıya köçür. Mirzənin isə
məcmuədən soyumasının ən böyük və yuxarıda göstərildiyi vəchlə üçüncü səbəbi
həmin bu hadisə, yəni Sabirin vəfatı olub. Ümumiyyətlə, Sabirin vəfatı "Molla
Nəsrəddin”in həyatına ən böyük mənəvi və maddi zərbə olur və bundan sonra
"Molla Nəsrəddin” lazımi qədər düzələ bilmir. Məhz buna görədir ki, 1912-ci
ilin mart ayından etibarən "Molla Nəsrəddin” dayandırılır”.
Qəzet 20 iyul 1911-ci il tarixli
161-ci sayında "Satirik şair” sərlövhəli irihəcmli məqalədə Mirzə Cəlilin və
bütün mollanəsrəddinçilərin bu itki ilə barışa bilməməsindən bəhs edir. 25
avqust (N-190) tarixli sayında isə şairin
ailəsinə kömək etmək, ona heykəl qoymaq və əsərlərini çap etmək məsələsini
qaldırır.
Mirzə Cəlilin ömür-gün yoldaşı Həmidə
xanımın Kəhrizlidə məktəb açmaq fikrini də ilk olaraq "Kaspi” qəzeti (17 mart
1913) oxucuların diqqətinə çatdırıb: "Həmidə xanım quberniya xalq məktəbləri
direktoruna müraciət edərək Kəhrizli kəndində öz xərcinə məktəb açmaq üçün
icazə istədi”.
Qəzet 10 və 18 aprel 1913-cü il tarixli
saylarında "Molla Nəsrəddin” jurnalının Bakıya gəlməsindən və oxucular
tərəfindən çox böyük sevinclə qarşılanmasından bəhs edən xəbərlər verib.
"Kaspi” qəzeti Mirzə Cəlilin "Ölülər”
əsərinin Bakıda tamaşaya qoyulması haqqında da bir neçə resenziya çap edib.
"Açıq söz”, "Bəsirət”, "Yeni iqbal” və s. anadilli qəzetlər kimi "Kaspi” də
Mirzə Cəlilin bu uğurunu alqışlayırdı.
Deyə bildiyimiz və bir məqalənin
həcminə sığışdıra bilmədiyimiz bütün bunlar bir daha sübut edir ki, "Kaspi”
rusdilli bir qəzet olmasına baxmayaraq, milli məfkurə ocağına çevrilmiş,
Azərbaycanın ictimai, siyasi, mədəni həyatında mühüm rol oynamış, baş verən
bütün yenilikləri alqışlamış, hər sahədə onlara dəstək olaraq həqiqətən "müsəlman
"Kaspi”si” adını doğrultmuşdur.
Qərənfil
Dünyaminqızı,
Əməkdar
jurnalist