Braylca Azərbaycan əlifbası

08.01.20 10:00 4591

Bu əlifbaya düzəlişlərlə keçidin müzakirəsinə və rəsmiləşdirilməsinə ehtiyac var

Yazı insanlar arasında ən mühüm ünsiyyət və fikir mübadiləsi vasitəsi olan səsli dili müəyyən qaydalarla ifadə edən şərti işarələr, yəni yazı vahidləri – yazılar toplusudur. O, insanların çox böyük ehtiyac duyduğu uzaq məsafəli və nəsillərarası əlaqələri gerçəkləşdirdiyi üçün indiyədək baş vermiş misilsiz inkişafın başlıca dayaqlarından biridir.

Müxtəlif şəkilli yazı vahidləri – yazılar gözlə və barmaqla oxunduğuna görə, müasir yazı bu iki növə ayrılır:

görən yazısı; brayl yazısı.

Görən yazısının görünən yazıları xətli və nöqtəlidir. Bu yazı gözləri görən əksər insanların gözlə oxuduqları kütləvi yazıdır. O, əşyavi, piktoqrafik, ide- oqrafik və fonoqrafik (hərfi) yazı mərhələlərindən ibarət uzun inkişaf yolu keçmişdir. Hazırkı hərfi yazıda hər fonemin bir hərfi var.

Az insanın, o cümlədən minlərlə azərbaycanlının istifadə etdiyi köməkçi brayl yazısı isə ümumən 6 qabarıq nöqtəlidir. Bu yazı, qabarıq nöqtəli yazıları gözlə oxuya bilməyənlərin hissiyyatlı barmaq ucları toxunanda oxunur. O, öz görkəmli banisi fransız tiflopedaqoqu Lui Brayylın xatirəsinə ”brayl yazısı”, qabarıq 6 nöqtəsi isə "brayl nöqtələri” adlanır.

Brayl nöqtələri düzbucaqlı damanın solunda (yazanda sağında) 1, 2, 3 və sağında (yazanda solunda) 4, 5, 6 saylı olan nöqtələrdir.

Dəqiq yazılış izahları onlarla kodlaşdırılır. Məsələn: o .135 (oxu: o nöqtə 1, 3, 5), ö .246 (oxu: ö nöqtə 2, 4, 6) göstərir ki, o hərfi 1-ci, 3-cü, 5-ci, ö isə 2-ci, 4-cü və 6-cı nöqtələrin qabardılması nəticəsində yazılır.

Törəmə brayl yazısı yaradıldığı 1829-cu, Azərbaycanda işləndiyi 1936-cı (başqa məlumata görə 1938-ci) ildən (3, 315; 2.512) əsas görən yazısından qaynaqlanıb, dili ifadə edir. Müqayisəli araşdırmalar göstərir ki, brayl yazılarının çoxu görən yazısındakı müxtəlif qrafikalı yazıların müvafiq yönlü variantlarıdır. Onların bir qismi bərpa edilmiş latın qrafikalı müasir Azərbaycan əlifbası ilə bağlıdır.

Uzun əsaslı elmi müzakirələrdən sonra xalqın tələbi ilə 25 dekabr 1991-ci ildə "Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpası haqqında” Qanun qəbul olunmuşdur. 1992-ci ildə türk və alman əlifbaları əsasında braylca latın yönlü Azərbaycan əlifbasını o vaxtkı layihə üzrə müəyyənləşdirmişik. Yeni əlifbaya keçid ulu öndər Heydər Əliyevin imzaladığı "Dövlət dilinin Tətbiqi İşinin Təkmilləşdirilməsi haqqında” 18 iyun 2001-ci il tarixli fərmanına əsasən 1 avqust 2001-ci ildə rəsmən başa çatmışdır.

Görən yazısındakı latın qrafikalı və braylca latın yönlü 32 hərf bu latın köklü Azərbaycan əlifbasını təşkil edir.

Demək olar ki, bu Azərbaycan (az) əlifbası türk (tür), italyan (it), niderland (nid), norveç (nor), fransız (fr), katalon (kat), portuqal (por), alman (alm), isveç (isv), macar (mac), ispan (isp), qalisiya (qal), fin, island (isl), çex, ingilis (ing), latın (lat) əlifbaları kimi latın köklü əlifbalar əsasında braylca 2 düzəlişlə müəyyənləşir.

Latın köklü əlifbalarda ən geniş yayılmış 23 hərf–a,b,c,d,e,f,g,h,i,j,k,l,m,n, o,p,r,s,t,u,v,y və z türk, italyan, niderland, norveç, fransız, katalon, portuqal, alman, isveç, macar, ispan, qalasiya, fin, island, çex, ingilis və latın hərfləridir. Onlara Keniya və Uqandanın svahili əlifbasında da təsadüf olunur (6.193).

Bu 23 hərf sonrakı 2 hərf - x və q ilə birgə çex, ingilis və latın (əczaçılıq) əlifbalarına məxsusdur (6.29,175). Onlar alban, danimarka, xorvat, qrenland, litva, lüksemburq, malay, polyak, rumın, slovak, sloven əlifbalarında da geniş yayılmışdır (6.26, 32,86,88,113,122,124,165,173,194,199).

Bu 25 hərf sonrakı ü ilə birgə ispan və qalisiya (6.132,201), ö ilə birgə isə fin və island əlifbalarının 26 hərfini (6.42,54) səciyyələndirir.

Aralarında ü hərfinin olduğu 26 hərf ö ilə birgə alman, isveç, macar (6.182, 188,203), ç .12346 ilə birgə fransız, katalon, portuqal (6.172,180,197) əlifbalarının 27 hərfini, ö və ç ilə birgə isə italyan, niderland, norveç (6.101,174, 190) əlifbalarının 28 hərfini təşkil edir. Ö və ü hərfləri həm də eston və esperanto əlifbaları üçün səciyyəvidir (6.36,177).

Bu 28 hərfin 26-sı görən yazısında, 25-i isə braylca x və q hərflərinin olmadığı türk əlifbasının tərkib hissəsidir (4.27-28; 6.204).

Vaşinqtonda ingiliscə çapdan çıxmış "Dünya braylı” kitabından görünür ki, italyan, niderland, norveç, fransız, katalon və portuqal hərfi ç .12346 (6. 101,172,174,180,190,197)) türk və Azərbaycan əlifbalarında ç samitini bildirmək üçün ən münasib hərfdir. Əvvəl fransız yazısında yaradıldığı üçün bu hərf hər 2 yazının qrafik tərkibinə uyğundur.

Görən yazısında ç samit hərfi olmayan ingilis braylcasında ch hərf birləşməsini bildirən qovuşuq ç .16 hərfi alınıb işləndiyi müasir Azərbaycan və türk braylcalarının (4.18,27; 6.7,204) qrafik tərkibinə uyğun gəlmir.

Bu hazırkı uyğunsuzluğu aradan qaldırmaq üçün ç .16 hərfini görən və brayl yazılarında daha əvvəl işlənən ç .12346 hərfilə əvəz etmək lazımdır. Bu kiçik zəruri düzəliş Azərbaycan braylcasında tək ç .12346 hərfinin özü ilə məhdudlaşdığı halda, türk braylcasında qovuşuq di .12346 hərfinin (4. 65) ç .12346 hərfinə, ç .16 (4,27; 6,204) hərfinin isə çoxişlək qovuşuq di .16 hərfinə çevrilməsini tələb edir.

Aralarında x, q deyil, ö, ü və ç .12346 hərflərinin olduğu 26 hərf digər 3 hərf – ğ, ı, ş ilə birgə Azərbaycan dili və latın köklü əlifbası ilə ən sıx bağlı olan 29 hərfli türk əlifbasını təşkil edir (4,27-28; 6.204).

Azərbaycan və türk əlifbalarındakı ğ .126 braylca ərəb əlifbasının ğeyn .126 hərfi ilə ortaq bir hərfdir (6.7,204,166-168).Azərbaycan və türk dillərinin ərəb qrafikalı əski əlifbaları, 1920-ci ildə ərəb özüllü türk braylcasının mövcud olması (4.7), habelə indiki müvafiq ortaqlıq göstərir ki, ğ .126 hərfinin braylca qaynağı ərəb braylcasının ğeyn .126 hərfidir.

Əski ərəb yazısındakı ayn (eyn) hərfini və "həmzə” işarəsini sonrakı Azərbaycan yazılarında 2004-cü ilədək əvəz etmiş ‘ (apostrof) .12356 işarəsinin (5.101-103; 1.2;) braylca elə ayn .12356 kimi yazılmasından görünür ki, latın və kiril yönlü ğ .126 hərfinin ərəb yönlü ğeyn .126 kimi yazılması heç də təsadüfi deyil.

Türk əlifbasındakı ı .35 i .24 hərfinə şaquli xəttinə, braylca isə bir-birinə eyni maili istiqamətdə və məsafədə yerləşən hər 2 nöqtəsinə görə oxşadığı üçün latın köklü bir hərf sayılır (4.27; 6.7,204).

Ş hərfinin braylca latın yönlü iki yazılışı məlumdur: ş .146,ş 156.

Ş .146 latın köklü türk və Azərbaycan əlifbalarında ş samitini bildirən bir hərf kimi özünü təsdiq edir (4.28; 6.7,204). Braylca bu hərf ingilis mənşəlidir. O, görən yazısında ş hərfi olmayan ingilis dilində ş samitini bildirən sh hərf birləşməsinin braylca yazı qısaldan qovuşuq ş .146 hərfidir (4.18). Ş .146 əvvəl ingilis braylcasından türk braylcasına, 1992-ci ildə isə türk braylcasından Azərbaycan braylcasına daxil edilmiş, "Dünya braylı”nda qeydə alınmış bir hərfdir (6.7). Braylca ilk türk əlifbasının ərəb əlifbası əsasında yaradıldığını nəzərə alıb qeyd etmək lazımdır ki, ş .146 hərfi ərəb braylcasında da ş samitini bildirən şin .146 hərfilə eynidir (6.7,166,168,204). Rumın braylcasının ş .156 hərfinə Azərbaycan braylcasında (6.199) ehtiyac qalmır.

"AME”nin "Brayl şriftləri” məqaləsində "latın qrafikalı brayl əlifbası və rəqəmlər” adı ilə 26 hərfli ingilis əlifbası verilir (2.512).Onun w (‘dablju:) .2456 hərfi deyil, qalan 25 hərfi Azərbaycan əlifbasında işlənir. "Dünya braylı”nda həmin hərflər ç .16 ilə deyil, daha əvvəl yaradılmış ç .12346 hərfilə, habelə kitabdakı ö,ü,ğ,ı və ş hərflərilə birgə Azərbaycan əlifbasının 31 alın-a hərfini (6.7) təşkil edir. Ç .12346 cədvəldəki 32-ci ə .16 hərfinin Azərbaycan braylcasında bərpasına yol açır.

ASE-nin "Brayl” məqaləsindəki kiril köklü ə .16 (3.315) ç .12346 hərfinin olduğu latın köklü Azərbaycan əlifbasında da özünü doğruldur. Buna görə də ç .16 və ə .34 hərfləri cədvəldəki ç .12346 və ə .16 hərflərinə çev rilir. "Dünya braylı”ndakı ə .4,1 hərfi (6.7) 2 damada çox yer tutduğuna, qazax braylcasındakı ə .345 hərfi (6.78) isə çox nöqtəsi ilə yazı prosesini ağırlaşdırdığına görə, Azərbaycan braylcasının çoxişlək ə hərfi üçün əlverişli deyil.

Ç .12346 və ə .16 hərfləri ilə bağlı zəruri düzəliş mənimsəmə və istifadə işlərini çətinləşdirmədiyi üçün asan tətbiq olunma imkanına malikdir.

Braylca latın yönlü Azərbaycan hərflərilə bağlı işlənir (6.7):

Latın yönlü Azərbaycan braylcasının defis (-), tire (–) və "Dünya braylı”-nda qeydə alınmış durğu işarələridir (6.7)

Say bildirən ərəb rəqəmləri dünya və Azərbaycan braylcalarında rəqəm işarəsi .3456 (3.315; 6.7) ilə başlanıb belə yazılır.

Braylca latın yönlü Azərbaycan əlifbasına düzəlişlərlə keçidi dövlət səviyyəsində rəsmiləşdirmək lazımdır. Bu əlifba hüquqi boşluğun və təhriflərin qarşısını almağa imkan verir. Problemin həllinə nail olmaq üçün o, geniş dərin araşdırmalarla birgə ictimaiyyətin müzakirəsinə çıxarılmalıdır.

KAMRAN SƏFİYEV,

Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi

Biləsuvar rayonunun Bağbanlar kəndində dünyaya gəlib. Görmə məhdudiyyətli olduğu üçün orta təhsilini 1973-85-ci illərdə görməyən və zəifgörən uşaqlar üçün Respublika Xüsusi Orta İnternat Məktəbində alıb. 1985-ci ildə daxil olduğu BDU-nun filologiya fakültəsini 1990-cı ildə bitirib.