Bakı 12°C
Bakının neft sənayesində erməni talanı
Bütün tarixi sənədlər, arxiv materialları, tədqiqat əsərləri sübut
edir ki, Bakı neftini talan edənlərdən biri də ermənilər olub. Bu talanın kökü
19-cu yüzilliyə gedib çıxır və bu işdə onlara dəstək verən də çar hökuməti idi.
Bakı neftinin tarixi ilə bağlı yazılan tədqiqatlardan aydın olur ki,
qraf Vorontsovun Qafqaz canişini təyin edilməsi ilə Bakıda neft hasilatı
sahəsində böyük bir canlanma başlayır. Canişin neftdən dövlət xəzinəsinə böyük
gəlir gələcəyini düşünərək, neft çıxarılması ilə yaxından maraqlanır və bu işə
rəvac verir. Ona görə də, canişin vaxt itirmədən Bakıda olan bütün neft quyularının
miqdarı və onların məhsuldarlığı barədə geniş məlumat toplayaraq hökumətə
məlumat verir.
Əslində burada canişinin də böyük maddi marağı var idi. Çünki, çar
hökuməti 142 desyətin torpağı general Lazereva, knyaginya Qaqarinə və Qafqaz
canişini Vorontsov-Daşkova pulsuz hədiyyə vermişdi. Bu torpaqların da
əksəriyyəti ən məhsuldar neft quyuları yerləşən Balaxanı neft sahəsinin payına
düşürdü.
1877-1878-ci illər Bakı nefti tarixində "fantanlar dövrü” kimi
adlandırılır və həmin dövrdə Bakıda fəaliyyətdə olan "Bakinskaya izvestiya”
qəzeti (1878-ci il 47-ci sayı) yazırdı: "Neft çay kimi axır, böyük gölməçələr əmələ
gətirirdi”. Deyilənlərə görə, hətta canişin qayıqla bu göllərdə gəzmək fikrinə
də düşüb, lakin güclü külək buna aman verməyib.
1872-ci ildə neft sənayesində iltizam sisteminin ləğv edilməsi
işgüzar və əmək fəallığının misilsiz sıçrayışını şərtləndirdi. İki onillik
ərzində heyrətamiz, başgicəlləndirici dəyişikliklər baş verdi: maşınlı sənayeyə
keçid başa çatdı, neft işinin bütün sahələrinin texniki cəhətdən yenidən qurulmasına
başlandı. Bəzi tarixçilər belə yazır: "1898-1901-ci illərdə Bakı, neft
hasilatına görə dünyada birinci yeri tuturdu. 1876-cı ildən başlayaraq 1914-cü
ilədək neftçıxarma 70 dəfə artmışdı”.
Belə bir vaxtda Bakı neftini talan edənlər arasında erməni
sahibkarlar da vardı. Bu haqda tədqiqatçı yazar Qılman İlkin böyük təəssüf
hissi ilə yazırdı: "Bakı neft sənayesində erməni sahibkarlarının həyasızlığı
son həddini aşmışdır. Onlardan Mirzoyev, Sarkisov, Qukasov, Şagedanov və onlarca
başqaları Bakının Balaxanı, Sabunçu, Ramana, Zabrat kəndlərində yerli əhalini
aldatmaq yolu ilə çoxlu torpaq sahələri ələ keçirmişdilər”.
Amma bununla da kifayətlənməyərək bu kəndlərdə yaşayan əhalini
tamamilə köçürmək və kəndlərin bütün torpaqlarına yiyələnmək üçün Qafqaz
canişinindən tutmuş imperatoradək ardı-arası kəsilmədən ərizələrlə müraciət
edirdilər. Çörəyi diz üstündə olan dığaların həyasızlığı o dərəcəyə çatmışdı
ki, torpaqları əllərindən alınan kəndliləri nə mədənlərində işə götürürdülər,
nə də öz evlərində yaşamağa imkan verirdilər. Bu vəziyyət 20-ci yüzilliyin
əvvəllərinə kimi davam etmişdir. Ziyalılarımız da bunun üçün çox narahat idilər.
Dövrünün tanınmış publisisti Əliağa Həsənov məsələni (onun, Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti dövründə maliyyə və bank sisteminin formalaşmasında böyük
xidmətləri olub) "Həyat” qəzetində belə şərh edirdi: "...mədən sahiblərinin
tamamilə erməni olması və kənd camaatlarının tamamilə müsəlman olması səbəbindən,
bu məsələyə həddindən artıq əhəmiyyət vermək lazım gəlir. Çünki ixtilaf və
iğtişaş hələ də sönməmişdir”.
Təbii, çar hökuməti də həmişəki kimi, müsəlmanları "quldur, soyğuncu,
qanicən” kimi qələmə verərək, məsələni sadiq nökərləri olan ermənilərin xeyrinə
həllinə etməyə can atırdı. Bunun nəticəsi idi ki, XX əsrin əvvəllərində Bakının
neft sənayesi sahəsində mövcud olan 167 müəssisədən cəmi 49-u azərbaycanlı
kapitalistlərinin əlində idi. Ermənilərin isə 55 firması vardı. Qalan 21 firma
rusların, 10 firma əcnəbilərin, 17 firma yəhudi kapitalistlərinin, 6 firma isə
gürcü sahibkarların əlində idi.
Yalnız öz xoş güzəranlarını
təmin etmək üçün Bakıya gələn bu neft talançılarının bir məqsədi var idi. "Bakı
neftinə sahib olmaq və onu talamaq”. 19-cu yüzilliyin ortalarında "Qafqaz
canişini Aleksandr İvanovic Baratınskinin xahişi ilə Pirallahı adasındakı zavod
ömürlük onun sərəncamına verilmişdi. Bütün sahə 100 desyatin torpaqdan ibarət
idi. Bu zavodda neftdən hazırlanan məhsullar 1864-cü ildə Moskvada keçirilmiş ümumrusiya
sərgisində yüksək qiymətə layiq görülmüşdü.
Bakı neftinin sayəsində ağ günə çıxan bu dığalar elə Bakının özündə
azərbaycanlılara qənim kəsildilər. 1905-06-cı illər qırğını, 1918-ci il mart
faciəsi və s. buna sübutdur.
Bu siyasət Sovet dövründə də davam etdi. Nənəmin sözü olmasın, hələ
"beş də artıq”. Qırmızı ordu Azərbaycanı işğal etdiyi ilk gündən Bakı nefti
ciddi nəzarətə götürüldü və sisternlər, gəmilər, tankerlər gecə-gündüz aramsız olaraq
şimala neft daşımağa başladılar. Bu talan siyasətinə birbaşa "Azərneft”in ilk
rəisi, "Rusiyanın neft kralı” adlandırılan, Bakıda heç kəsi saya salmayan, Moskvada
bircə Leninlə hesablaşan, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi
Komitəsinin və Bakı Komitəsinin birinci katibi Levon Mirzoyanın ən yaxın dostu,
azərbaycanlıları sevməyən, onları hər an alçaltmaqdan həzz alan, ələ sala-sala
təhqir edən, küçə söyüşü söyən, çox əzazil, pafosla qışqırmağı, yekəxanalığı
sevən, ədəb-ərkandan çox uzaq olan Aleksandr Pavlovic Serebrovski rəhbərlik
edirdi. Onun rəhbərliyi zamanı neft, benzin, yağ hasilatının miqdarı gizli
saxlanırdı. O, 1920-ci il aprelin 28-dən iyunun 10-a qədər - 40 gün ərzində
Rusiyaya 5 milyon ton, o zamanın ölçüsü ilə 250 milyon pud neft göndərdi.
Serebrovskidən sonra "Azərneft”ə Barinov, Slytski və daha kimlər
rəhbərlik etsə də, məqsəd, amal dəyişmədi: Bakı neftinə sahib olmaq, onu
talamaq! Bu talançılıq çar Rusiyası dövründə də belə idi, sovet dövründə
də...
Qərənfil Dünyaminqızı
Əməkdar jurnalist
