Aqibət
Üstünlük nisbiyyət deyil,
həqiqətdir. Həqiqət nisbi ola bilməz. Üstün olmaq xaricə nisbətdə deyil, daxilə
nisbətdə hərəkət edən bir məfhumdur. Bu hərəkət heç dayanmır. Daim özündən
üstün ola bilmək və ya buna can atmaq həqiqətin tələbinə cavab verən yeganə
amildir. Həqiqətdə günlər, saatlar, dəqiqələr, anlar bir-birini əvəz etmir,
bir-birini öldürür. Hər ölüdən yeni bir diri doğulur. Doğuluş ölümdən
qidalandığı üçün keçmiş sağdırsa, deməli, gələcək ölüdür. Ölməmək üçün öldürmək
lazımdır – özünü, öz keçmişini! Anlıq xatirə aşıla bilməyəcək bir ətalətə və
durğunluğa səbəb olur. Dünən doğulanlar bu gün üçün ölüdür, ancaq bu gün
doğulanlar sabah üçün ölü deyil. Çünki sabah hələ olmayıb. Aqibət deyilən şey
indiki zamandır, bu andır! Əbədiyyətə zəmanət verən şey keçmişdəki uğurlar
deyil, hazırda yaşananlardır. Bunun üçün hər işi son iş kimi, daha doğrusu, son
iş olaraq yerinə yetirmək şərtdir. Buna inanmaq və bunun qaçılmaz olduğuna əmin
olmaq lazımdır. Belə olan halda bir ana bütün zaman, bir əsərə bütün əsərlər,
bir şeyə hər şey sığışır. Amadey Motsart çox gənc, yeniyetmə yaşlarında bilirdi
ki, uzun yaşamayacaq. O, bunu kahinliklə, sağlığının bərbad və müdafiəsiz durumu
sayəsində bilirdi. O bilirdi, o inanmışdı ki, bir daha musiqi bəstələyə bilməyəcək.
Ona görə də, onun bir əsərində hər şey vardır! Onun hər bir əsəri məhz sonuncu əsər
olaraq yazılıb! Ömrünün sonuna qədər hər sabah ölmədiyini görsə də, o, həyata
yox, məhz ölümə inandığı üçün planlı hərəkət edə bilmədi. Yəni "bunları da bir
sonrakı əsərimdə ortaya qoyaram” demədi, deyə bilmədi. Hər əsərində hər şeyi
ortaya qoymağa çalışdı və buna, türklər demişkən, "fazlası ilə” nail oldu.
Üstünlük məhz budur - bir
şeylə hər şey olmaq! Özünü aşmayan, özünü sabaha saxlayan insan bunu edə bilməz!
Bu gün öləcək deyə, dünənlə kifayətlənən insan da bunu edə bilməz! Belə
üstünlük məhz keçmişini öldürüb, gələcəyini görməyən və hər şeyini bu ana, yəni
həmin bir ana sığışdıra bilən insana aiddir!
Əlbəttə, hər kəs belə
düşünmür, belə yaşamır və belə etmir. Sxolastik ağılla yaşayıb, planlı və mərhələli
şəkildə fəaliyyət göstərənlər də var. Ancaq elm və incəsənət biznes deyil və heç vaxt olmayıb.
Əgər haçansa olacaqsa və yaxud artıq olubsa, deməli, həmin şey elm deyil, incəsənət
deyil. Hər hansı bir elmi ixtiranı necə yarımçıq qoymaq olar? Onun yarısını
hansı təmkinlə sabaha saxlamaq olar?! Alimlərin, sənətkarların gün ərzində
sutkanın yarısından çoxunu masa başında keçirmələrinin səbəbi də elə budur!
İlham deyilən şey əslində keçmişin ölümü, gələcəyin isə olmamağıdır. İlham
boşluğa dolar. Keçmişi ilə dolu olan bir vücudun harasına dolsun ilham?!
Keçmişi də gələcəyi də tənzimləyən şey ağıldır. Ancaq anı yaşadan şey ağıldan
yox, kənar bir "mən”dən gəlir. Ani gəlir. Buna görə də adına "an” deyiblər.
Mendeleyevin yuxusuna gələn yol, bütün ömründən keçmişdi. Ancaq kimyəvi
elementlərin sistemli cədvəli bir anda hasil oldu. Hər şeyin sığdığı həmin an məhz
budur!
Hər açılan sabah gözlənilməz
bir şeydir. Çünki gecənin qaranlığı o qədər müdhiş, o qədər qatıdır ki, haçansa
Günəşin bir də doğacağına ümid və ən əsası, istək olmur insanda. Ən azından mən belə hiss etmirəm. Hər kəs
bunu yaşayır, sadəcə fərqində olmur. İnsanların ən az oxuduğu, ən çox toz
basmış kitab insanın özüdür. Özü ilə baş-başa qalan insan özünü incələməyə vaxt
tapır. Öz içindəkiləri xırdalayır, onları üzə çıxarıb, sahmana salır. Əlindəki
təsbeh kimi, özünü dənələyir, özünü sayır, özünü kiçik hissəciklərə ayırır.
Əslində isə özünü zikr edir. "Yaxşı idim, sən gəldin, tək qaldım” deyənlər özlərindəki
"öz”ü, "mən”lərindəki "mən”i, içlərindəki "iç”i təhqiq edib, tanıyanlardır.
"Biz könlümüzə "piri-mühəqqəq”
demişik,
Haqqı sevənə "aşiqi-mütləq”
demişik.
Merac yolun getməyə Mənsur
kimi,
Batində "Əli”, dildə "Ənəlhəq”
demişik!”
Çox gənc yaşımda bu
rübaini qələmə alanda mən də bilmirdim ki, "piri-mühəqqəq” nədir. Təhqiq edənin,
axtarıb bulanın öz könlüm olduğunu mən də bilmirdim. Belə olur bəzən – bilmədən
yazdıqların bilərək yaşadıqlarına çevrilir!
Üstün ağıl yoxdur. Çünki,
ağıl vücudda birdir. Kənar ağıllarla nisbətdəki üstünlük isə absurd və
yolverilməzdir. Sadəcə və sadəcə üstün an və üstün zaman vardır. Bunun üçün isə
bir vücud yetər. Kənar qiyaslamaya ehtiyac yoxdur. Öz üzərində əldə olunun və
yaxud olunmağa cəhd edilən üstünlüyün cəmiyyət üçün də inanılmaz faydaları
vardır - əslində ideal bir şeydir. Bu üstünlüyün özünün də üstünlüyü ondadır
ki, insan cəmiyyətindəki belə bir düşüncə tərzinin yaranması və formalaşması
utopiya deyil. Utopik bir cəmiyyət qurmaq fikrimiz də yoxdur zatən. Bu fikirdə
olmağın özü də insanı özündən qoparıb, kənar mücadilələrə sövq edir. Kənar
mücadilə isə hər zaman insanın öz daxili potensialını "haqlı” duruma düşürür.
Mücadilə haqsızlığa qarşı olur. Əgər bu haqsızlıq kənardadırsa, deməli, insanın
özü haqlıdır. Bu isə gülüncdür. Çünki ən yaxşı halda məğlubiyyət qaçılmazdır.
İnsanın alnına yazılan bir qələbə vardır; o da öz üzərində çaldığı qələbə! Bu
üstünlük nisbi deyil, mütləqdir. Zira, başqası üzərindəki üstünlük o deməkdir
ki, bir başqası da səndən üstündür. Birindən üstün olub, digərindən aşağı
olmaq, birinə qələbə çalıb, digərinə məğlub olmaq isə daha da gülüncdür. Çünki
nisbiliyin sonu yoxdur. Nisbilik nəzəriyyəsinin, müasir Türkiyə türkcəsində ad
olaraq, çox gözəl bir qarşılığı vardır; görəlilik teorisi. Yəni buna görə o,
ona görə digəri, digərinə görə bu və sairə. Təbiətdə kəşf edilməsi mümkün olmuş
məhdud kainatda bu qanun keçərlidir. Ancaq ortada mütləq qələbə və məntiqi bir
nəticə yoxdur. Bu yoxluğun əsl səbəbi isə həqiqətin yoxluğudur! Bəli, həqiqətdə
nisbiyyət ola bilməz. Həqiqət hər hansı bir şeyə görə həqiqət ola bilməz.
Ətrafdakı hər şey isə görəlilik qanunu ilə işlədiyinə görə, deməli, həqiqət kənarda
yox, səndə, yəni düşünən varlığın özündədir.
Ancaq həqiqətin yalan və
bunların arasında olan digər şeylərlə ümumilik təşkil edən bir cəhəti vardır
ki, hər şey kimi həqiqət də mübarizə və mücadilənin nəticəsidir. Həqiqətdir, həm
də Həqdir – yəni Tanrıdır. Onu isə yalnız özünə qalib gələnlər bula bilər. Bu
savaşdan başqa, insanlıq tarixindəki heç bir savaş əsl qələbə ilə bitməyib. Bu
qələbələrin mütləq əksəriyyəti məğlubiyyətdən daha betər olub. Çünki insanlar
haqqı da, haqsızlığı da kənarda axtarıblar. Halbuki, nə haqq bizdən ayrıdır, nə
haqsızlıq! Bu yanlış cəbhədəki müharibələr hələ də davam edir. Qanlı, qansız
bütün mübarizələr nəticəsiz qalır. Qalib gələnlər sadəcə olaraq, daha da
canavarlaşır, öldürdükləri əjdahanın taxtına sahib olurlar. S.Ə.Şirvaninin dəfələrlə
istinad etdiyim bir beytini yenə də xatırlamaq istərdim:
"İskəndərəmmi, zülmətə ey Xızr, olam rəvan,
Abi-həyat, ləli-ləbi-dilbərimdədir”
Yəni əbədiyyət ən
yaxında, lap dodaqlarımın toxunduğu yerdədir. Bu işıqlı aləmi qoyub, zülmətə
getməyə nə lüzum var?!
Elə bütün bunlara görə də,
ən yaxında olan şey, əslində ən uzaqdadır. Çünki, insanlar onu çox gec görürlər,
ya da heç onu görmədən, qafil gedirlər bu fani dünyadan.
"Yetdi ömrün axıra, sən bir Nəbati, bilmədin,
Kimdir ol gözdən baxan, ya dildə bu quya nədir”.
Bu beytlərə dəfələrlə
müraciət etməyimin səbəbi, hər dəfə onların başqa mənalarla yüklənmiş halda
qarşıma çıxması və hər dəfə başqa bir məqsədə çatmaq üçün mənə işıq tutmasıdır.
Dediyimiz kimi, üstünlük,
qələbə savaşla qazanılır. Özü ilə bu savaşı aparan arif və aqil insanların ətraf
aləmlə heç bir ciddi müşkülləri olmayıb. Ən azından ona görə ki, buna onların
vaxtı olmayıb. "Məsnəvi”ni qələmə alan Mövlananın ayları, illəri özündən ayrı
keçmədi. Özündə gizlənənləri və nəfsin çox xəsisliklə əlindən verdiyi inciləri
böyük ustad ancaq inzivada, yəni özü ilə bərabər olarkən üzə çıxara bildi. Onda
vaxt harda idi xalqın cəhaləti ilə əlləşməyə, onları maarifləndirməyə?! Ancaq
bu qələbə yüz minləri, milyonları 700 ildir ki, cəhalətdən qurtarır, onları heç
olmamış kimi maarifləndirir! Səbəb isə aydındır – özünə qalib gələn, hər kəsə
qalib gələr. Bu, ədalətdir! Özü ilə savaşıb barışmadan, başqaları ilə mübarizə
aparan şəxslər çox böyük haqsızlığa və ədalətsizliyə yol verdikləri üçün, tarixə
bu qədər dahilər, qəhrəmanlar, övliya və peyğəmbərlər gəldi, getdi – bəşər yenə
öz işindədir! Cəhalət pərdəsi günü-gündən qalınlaşır! Çünki, heç kim özü ilə
savaşmaq istəmir! Heç kim həqiqətin, Tanrının - Haqqın, bu gizli cövhərin məhz
özündə olduğunu bilmir! Ayəti-Kərimə nə gözəl buyurur: "Heç bilənlə bilməyən
bir olarmı?!” Bəli, bilmək savaşmaqdır, mücadilədir, nəticədə özünə qarşı əldə
edilmiş üstünlükdür. Hər gün, hər an davam edən bu savaş bir insan ömründən
daha uzundur. Çünki fani bir ömür özündən sonra neçə-neçə ömürlərə, həyatlara
müəllimlik edir və bununla da əbədiyyət qazanır. Hər kəs tacir, iş adamı, siyasətçi
olmaq yerinə alim, sənətkar, qələm əhli olmağı sınaqdan keçirsəydi, nə olardı
görəsən?! Birincilərə hər kəs can atır. Hətta alimlər də sənətkarlar da, qələm əhli
də öz işini ticarətə, siyasətə çevirmək istəyir. Ancaq bir düşünək; çoxluq fərdi
şəkildə öz daxili qabiliyyətini ortaya çıxarmaqla, musiqiçi, rəssam, yazıçı,
elm adamı olsaydı, cəmiyyətin ümumi mənzərəsi necə olardı? Yəqin ki, o zaman
insanlar az yeyər, az yatar, az danışar və sülh içində yaşayardılar. Bax, bu, əsl
utopiyadır! Bunları yazarkən, özümün özümə gülməyim gəlir! Çünki fərdi insan
sxemi heç bir zaman kütləviləşməyib. Heç "mümkün qədər çox sayda insan belə
olsun” demək də absurddur, boş xəyaldır. Belə bir mexanizm mövcud deyil. Bu sahədə
qoca insanlıq tarixinin müdhiş təcrübələri vardır. Fəzlullah Nəimidən Anri Sen
Simona qədər bütün ideoloqlar məğlubiyyətə uğradı! Düzdür, bu məğlubiyyət
zahiridir. Batində, yəni əslində onlar qalib gəldilər. Lakin qoca Dünya batini
deyil. Onun həqiqəti gerçəkdir, əllə toxunulandır, realdır. Bu həqiqətə
çatmağın yeganə yolu isə fərdilikdir. Batini həqiqəti zahiri Dünyada gerçəkləşdirənlər
yalnız fərdlərdir. Cəmiyyətdən bunu gözləmək hər zamankı kimi yalnız və yalnız
xəyal qırıqlığıdır. Xəyalları qırılmayanlar isə bu qələbəni çalanlar, yəni
özündən üstün olanlardır.
Hər anla bərabər addım
atmaq mənalı və dolu yaşamın yeganə formuludur. Ancaq bu anlar insandan kənardakı
materiyanın zamanı deyil. Yəni anla bərabər addım atmaq zamanla ayaqlaşmaq mənasına
gəlmir. Bu an insanın özündəki andır. Bu zaman insanın öz zamanıdır. İnsan bu
zamana uymalı, bu zamanla ayaqlaşmalıdır. İnsan özündən xəbərsiz hər an irəliyə
doğru hərəkət edir. İnsanın başqa bir "öz”ü olan zahiri şüur, zahiri mənlik bu
hərəkətlə birgə addım atmağı bacararsa, o zaman nə baş verər? Cavab birdir;
insan özü ilə birləşər, özü ilə bütövləşər! İnsanın özündəki həmin o "öz” məhz
həqiqətdir.
Bütün bu deyilənlərdən
belə bir nəticə hasil olur ki, hər insanın öz həqiqəti, hər həqiqətin isə öz
insanı yoxdur. Həqiqət elə insan özüdür! Dolayısı ilə, insan da həqiqətin
özüdür. Üstünlük aqibətdir. Bunun adı aqibət olsa da, bu aqibətin müəllifi tale
deyil, insan özüdür. Daha doğrusu, insanın taleyi də aqibəti də öz həqiqətidir.
Heç nə taledən gəlmir, hər şey taleyə doğru gedir. Aqibətimiz bizdən öndə
getmir. Biz onun önündəyik. Biz istəsək də, istəməsək də, içimizdən
addımlayırıq. Bu iç hərəkət, ömür kimidir, heç durmadan gedir. Ancaq onun adı
batini ömürdür. Zahiri ömürdən fərqli olaraq, o bitmir, qırılmır. Batinin bir
adı da əbədiyyətdir. Əbədiyyət isə idrakın davamlı üstünlüyü, onun heç
istisnasız irəliyə doğru hərəkətinin mahiyyətindən yaranan bir termindir. Nə
kiçikliyin, nə də böyüklüyün bir həddi vardır. Nə zərrələr kiçilməyə doğru, nə
də cisimlər böyüməyə doğru məhdudiyyət daşıyır. Bunun özü hərəkətin bir başqa
adı olan əbədiyyətdir. Əbədi olan öz içində, öz üzərində üstünlüyə nail
olandır. Kainatdakı ən dərin quyu və kainatdakı ən əngin fəza insanın içidir.
Bu iç şüurun, bu batini idrakın ölçüləri isə əbədiyyətin ölçü vahidləri ilə düz
mütənasibdir. Nə zaman sonsuzluğun sonu bulunursa, o zaman da insan idrakının sərhədi
müəyyən ediləcək. Fanilik bixəbərlik, əbədiyyət isə baxəbərlikdir – yalnız və
yalnız özündən, özdən!
Fəxrəddin Salim