Eynəli bəy Sultanovun “Publisistika”sına akademik qayğı
Bu yaxınlarda "Elm və
təhsil” nəşriyyatında Azərbaycanın
görkəmli maarifçi-ziyalısı, yazıçı-publisist, eyni zamanda folklorşünas və
tərcüməçi Eynəli bəy Sultanovun (1866-1935) publisistik yaradıcılığı küll
halında nəşr olundu. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti,
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəylinin
toplayıb, tərtib etdiyi və nəşrə hazırladığı, Eynəli bəy Sultanovun gənc
tədqiqatçısı Elxan Məmmədovun redaktoru olduğu "Eynəli bəy Sultanov:
Publisistika” kitabında görkəmli publisistin müxtəlif illərdə qələmə aldığı,
dövrünün ayrı-ayrı qəzet və jurnallarında dərc olunan məqalələri toplanıb. Qeyd
edək ki, Eynəli bəy Sultanov Azərbaycan, fars, ərəb, yunan, latın və rus
dillərini mükəmməl bilirdi. Onun qəzetçilik fəaliyyətinin böyük bir qismini də
Tiflisdə və Bakıda nəşr olunan rusdilli mətbuatda çap olunan məqalələri təşkil
edirdi. Haqqında danışdığımız kitabda da məhz Eynəli bəy Sultanovun rus dilində
nəşr olunan məqalələri toplanıb.
Onun publisistikasında əsas
yeri Qafqaz və Şərq xalqlarının həyat tərzi tuturdu
Kitab haqqında danışmazdan əvvəl bildirək ki, E.Sultanov 1887-ci
ildən başlayaraq dövrünün mətbuat orqanları ilə əməkdaşlıq etmişdir. Çox güclü
publisist olan E.Sultanov haqqında aşağıdakı bir fikri xatırlatmaqla onun hansı
səviyyəli mətbuat insanı olduğunu təsəvvür edə bilərik. XIX əsrin sonları XX
əsrin əvvəllərindəki ədəbi-mədəni mühitin əhatəli tədqiqatçılarından olan
A.Feyzullayeva E.Sultanovdan bəhs edərkən qeyd edir: "Şübhəsiz, bu istedadlı
jurnalistin fəaliyyətini nəzərə almadan XX əsrin ilk 20 illiyinə qədər
demokratik Azərbaycan publisistikasının keçirdiyi inkişaf yolunu təsəvvürə
gətirmək çətindir”.
"İlk qələm təcrübələrini gənclik illərində "Tərcüman”da çap etdirən,
E.Sultanov sonralar rus dilində nəşr olunan "Новое обозрение”, "Каспий”,
"Кавказ”, "Возрождение”, "Закавказье”, "Закавказская речь”, "Грузия”,
"Кавказская школа”, "Кавказская коммуна”, "Новости закавказья”, "Кавказская
слово”, "Культура и писменности Востока”, "Санкт Петербургские ведемости”,
azərbaycan dilində nəşr olunan "Həyat”, "İrşad”, "İqbal”, "Molla Nəsrəddin”,
"Yeni fikir” (həmin qəzetin əlavəsi olan "İşıq yol”da), "Dan ulduzu”,
Şərqi-rus”, "Yeni yol”, "Qızıl şəfəq” (1932-ci ildən sonra "Yeni qüvvə” adı ilə
çıxanda belə), "Qığılcım”, "Kəndli”, "Gələcək” kimi qəzet, jurnal və
məcmuələrdə mütəmadi olaraq bədii, publisist, tənqidi yazılarla çıxış etmişdir.
Hətta müxtəlif illərdə "Kaspi” qəzetinin İrəvan və Naxçıvan üzrə xüsusi
müxbiri, "Zakavkazye” qəzetinin "Müsəlman həyatı şöbəsinin müdiri, "Kavkazskaya
kommuna” qəzetinin redaktoru (1921-1923), "Yeni fikir” qəzetinə əlavə kimi nəşr
olunan "İşıq yol” qəzetinin məsul katibi (1924-1926) işləmiş, eyni zamanda
"Zakavkazskaya reç” qəzetinin "müsəlman qəzetlərindən tərcümə” sahəsində
çalışmışdır.
Yuxarıda adıçəkilən mətbuat orqanlarında E.Sultanov məqalələrini
20-dən çox fərqli imzalarla dərc etdirib. Haqqında bəhs etdiyimiz kitaba
akademik İsa Həbibbəyli ön söz yazmışdır. Ön sözdə də E.Sultanovun
publisistik yaradıcılığı öz layiqli
qiymətini almış, müxtəlif mövzulu və müxtəlif sahələri əhatə edən məqalələrinin
ictimai-siyasi, mədəni və maarifləndirici keyfiyyətləri ön plana çəkilərək,
təhlil edilmişdir. Ön sözdə tərtibçi qeyd edir: "Eynəli bəy Sultanovun
publisistikasında əsas yeri Qafqaz və Şərq xalqlarının həyat tərzi tuturdu. Bu
problemə istinadən o, öz xalqının dərd-sərini, problemlərini də qabardırdı. Onun
publisistikasında teatr, jurnalistika, folklor, bədii yaradıcılıq,
tərcüməçilik, yeni əlifbanın yaranması yer alırdı. Bu, onun əsl milli ziyalı
olduğunu ortaya qoyurdu”. Ön sözdə o da vurğulanır ki, Eynəli bəy Sultanovun XX
əsr mətbuatında qələmə aldığı məqalələrdə Azərbaycan ideologiyası önə
çəkilirdi. Bu istiqamətdə Cəlil Məmmədquluzadə ilə birlikdə hərəkət edən Eynəli
bəy Sultanov azərbaycançılıq ideologiyasını Zaqafqaziya mətbuatında mütəmadi
olaraq təbliğ edirdi.
Sadəcə, əl içi boyda bir
kitabçası nəşr olunmuşdu
Yüksək poliqrafik keyfiyyətlə hazırlanan 470 səhifəlik kitabda
görkəmli publisistin 250-yə yaxın məqaləsi bir kitabda toplanaraq, geniş oxucu
auditoriyasının istifadəsinə verilib.
Eynəli bəy Sultanov irsindən söhbət edərkən, bir məqama da diqqəti
yönəltmək vacibdir. 1866-cı ildə anadan olan ədibin ötən il 150 illiyi qeyd
olundu. Eynəli bəy Sultanovun irsinin geniş ictimaiyyətə çatdırılması məqsədi
ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədri tərəfindən 15 fevral 2016-cı
il tarixdə "Eynəli bəy Sultanovun 150 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında”
Sərəncam imzalandı. Bundan sonra Eynəli bəy Sultanovun tanıdılması
istiqamətində böyük masştablı işlər həyata keçirildi. Belə ki, sağlığında - 1904-cü
ildə İrəvanda "Tatarka”, 1926-cı ildə isə Tiflisdə "Seyidlər” hekayəsi kitab
şəklində dərc olunan ədibin, ölümündən sonra
sadəcə, 1966-cı ildə 12 hekayədən ibarət olan əl içi boyda bir kitabçası
nəşr olunmuşdu.
Sərəncamdan sonra isə ötən ilin aprel ayında Eynəli bəy Sultanovun
tədqiqatçısı, AMEA Naxçıvan Bölməsinin Folklorşünaslıq şöbəsinin müdiri Elxan
Məmmədov "Eynəli bəy Sultanovun folklorşünaslıq irsi” dissertasiyasını Bakıda
AMEA-nın Folklor İnstitutunun Dissertasiya şurasında uğurla müdafiə etdi,
ədibin 33 hekayəsinin yer aldığı "Eynəli bəy Sultanov: Hekayələr” kitabını nəşr
etdirdi. Həmçinin, indiyədək görkəmli ədibin həyat və yaradıcılığı haqqında
dissertasiya müdafiə etmiş iki alimin - İzzət Maqsudovun "Eynəli bəy Sultanovun
həyat və yaradıcılığı” və İradə Əsədovanın "Eynəli bəy Sultanovun yaradıcılıq
yolu” monoqrafiyaları nəşrə hazırlanaraq, çap olundu.
Bunlarla yanaşı, muxtar respublikanın ali təhsil müəssisələri və elm
ocaqlarının birgə təşkilatçılığı ilə ədibin həyat və yaradıcılığına həsr
olunmuş elmi konfranslar təşkil olundu, "Naxçıvan” ictimai-siyasi, ədəbi-bədii,
elmi-publisistik jurnalının bir nömrəsi bütövlükdə maarifçi ziyalıya həsr
edildi, Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Televiziya i tərəfindən "Onun həyat
amalı” adlı sənədli film çəkildi. Və nəhayət, ötən ilin dekabrında ədibin 150
illik yubileyi dövlət səviyyəsində böyük təntənə ilə qeyd olundu.
Adıçəkilən dövlət sənədinin və görülən işlərin davamı olaraq,
görkəmli ədəbiyyatşünas alim, akademik İsa Həbibbəyli tərəfindən toplanan,
tərtib edilərək nəşr edilən publisistik məqalələr Eynəli bəy Sultanovun daha
əhatəli öyrənilməsi və tanıdılması istiqamətində həyata keçirilən böyük
tədqiqatçılıq və vətəndaşlıq nümunəsidir.
Eynəli bəy Sultanovun publisistikasında qabartdığı məsələlər, irəli
sürdüyü fikirlər, bir əsrdən çox bir müddəti əhatə edən tarixi dövr haqqındakı
yazıları, təkcə Eynəli bəy Sultanovun publisistik fəaliyyətinin öyrənilməsi
cəhətindən yox, həm də Azərbaycan mətbuat tarixinin, mədəniyyət tarixinin,
bütövlükdə xalqın müəyyən bir dövrü əhatə edən müddətdəki bütün sahələri özündə
əks etdirən cəhətlərini öyrənmək baxımından da qiymətlidir. Bu baxımdan belə
bir nəşrin ərsəyə gəlməsi böyük əhəmiyyətə malikdir.
Publisist Flora Xəlilzadə hələ bir neçə il bundan əvvəl qələmə aldığı
bir məqaləsində qeyd edir: "Yazıçı, şair, dramaturq, publisist, tərcüməçi,
pedaqoq, teatr xadimi, teatr tənqidçisi, ictimai xadim, vətənpərvər fədai.
Bütün bu məziyyətlərin və keyfiyyətlərin hamısını öz şəxsində birləşdirən
Eynəli bəy Sultanovun Azərbaycan mətbuatının inkişafındakı rolu o qədər də
geniş araşdırılmayıbdır”.
Bu kitab Eynəli bəy Sultanovun publisistikasının ümumi mənzərəsi
haqqında ətraflı fikir sahibi olmaq baxımından da dəyərli mənbə olduğu kimi,
görkəmli ziyalının publisistik fəaliyyətinin elmi cəhətdən tədqiqinə də geniş
zəmin yaradacaqdır.
Elxan YURDOĞLU