• cümə, 29 Mart, 12:56
  • Baku Bakı 14°C

“Ən yaxşı şeir o zaman dünyaya gələcək ki...”

18.11.15 12:02 5381
“Ən yaxşı şeir o zaman dünyaya gələcək ki...”
Azərbaycan poeziyasında sərbəst şeir vəznində yazılan şeirlər çoxalır. Lakin ölçü, bölgü və qafiyə sistemindən sərbəst şəkildə istifadə şeirin texniki şərtlərinə üstünlük verən yazarlar və bəzən də poeziyasevərlər tərəfindən birmənalı qarşılanmır.
“Kaspi”nin Dəyirmi masasında qonaq olan AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsinin baş elmi işçisi, tənqidçi Cavanşir Yusifli, yazar Akif Əhməd, yazıçı-şair Kənan Hacı və gənc şair Fərid Hüseynlə bu gün daha çox yazılan şeirin bu vəznini – sərbəst şeiri müzakirə etdik.
Orijinal dəst-xətt yaratmaq
- Səməd Vurğun “Allah da çox sevir şeirin səsini” - deyib. Allahın da çox sevdiyi bu səsin meydanı bu gün genişdirmi?
Cavanşir Yusifli: - Ədəbiyyat sahəsi elədir ki, konkret fikirlər demək olmur. Azərbaycan şeiri bu gün müxtəlif nəsillərin timsalında yazılır, inkişaf edir.
- Sərbəst şeir niyə çoxalıb? Niyə hamı şeirin bu janrına müraciət edir?
Cavanşir Yusifli: - Sərbəst şeir xüsusən 20-ci əsrdə çoxalıb. Bir şey çoxalanda onun yerləşdiyi məkan daralır - dünya balacalaşır, sıxlaşır. Əvvəllər hadisələri, taleləri ədəbiyyatda aydın şəkildə görmək mümkün idisə, zaman keçdikcə bu fürsət əldən çıxır. Ona görə də insanlar, xüsusən şairlər sərbəst şeirə daha çox üstünlük verirlər. Azərbaycanda sərbəst şeirin yaranmasının tarixi var. Böyük ədəbiyyatşünas, tənqidçi Mikayıl Rəfili gənc çağlarında və sonralar da ara-sıra sərbəst şeirlər yazıb. Rəsul Rza “Qızıl gül olmayaydı” poemasında Mikayıl Rəfili haqqında “Şeirimizin budanmamış budağı” - deyə qeyd edib. O, dünya ədəbiyyatındakı sərbəst şeir xətlərini izləyib və bunları Azərbaycan ədəbiyyatında yaratmaq istəyirdi. Bunlar ilk məşqlər idi. Sərbəst şeir haqqında danışanda bunu digər vəznlərə qarşı qoymaq düzgün deyil. Xüsusən ötən əsrin 50-ci illərindən üzü bəri sərbəst şeirin yazılmasına qarşı qısqanclıqlar və anlaşılmayan məqamlar olub. Onu heca şeirinə qarşı qoyublar, hətta bu mövzuda dissertasiyalar yazıblar. İndi baxanda görürsən ki, onlarda ədəbiyyata aid olmayan nə qədər aqressiv fikirlər var. Şair vəzndə öz ruhunu ifadə edir. Hansı vəzn onun ruhuna uyğundursa, onu da seçir. O dövrdə Səməd Vurğunun da sərbəst şeirləri vardı. Bizdə sərbəst şeirin doğuluşu şübhəsiz ki, Rəsul Rzanın adı ilə bağlıdır. 60-cı illər poeziyasına nəzər salsaq, görərik ki, sərbəst şeirlə başlayırlar, sonra heca vəzninə keçirlər. Bu keçiddə heç bir psixoloji məqam yaşanmır. Rəhmətlik İsa İsmayılzadənin sərbəst vəzndə yazılan çox gözəl şeirləri vardı. Vaqif Səmədoğlu da sərbəst şeirlər yazırdı. Sərbəst şeir insanın fikirlərini ifadə etmək üçün ona sərbəstlik verir. Həm də beyindəki poetik ifadənin doğulması baxımından şans yaradır. Həmin şairlər heca vəzninə keçəndə istər-istəməz onların yaradıcılığında konyunktura əmələ gəlir. Ənənəvi şeirdə insanın hissləri müəyyən qəliblərin içərisində olur. Onda həmin qəliblərə uyğun intonasiya tipi yaranır. Şair bunu duyursa, ondan qaçmalıdır ki, orijinal bir örnək yaransın. Əgər yaranmırsa, o şeir şikəst olacaq və müəyyən müddətdən sonra ölüb gedəcək.
- Xüsusən gənclər sərbəst şeirləri çox yazırlar...
Cavanşir Yusifli: - Bəzi yazılan şeirlərin içərisində də hazır bir qəfəs var. Yazan adam özünü həmin qəfəsə salır və özü də bilmədən formalaşmış qəliblərin içərisində hərəkət etməyə başlayır. Əslində bu, forma etibarı ilə sərbəst olsa da, içərisi məşhur keçidlərdən və elementlərdən ibarət olur. Bir çox şairlərin şeirlərində konsepsiya çatışmır. Olsun ki, lap gözəl, heyranedici hisslərin ifadəsinə xidmət edir, yazanı da məşğul edir – onu haralarasa aparır, amma bu həmən konseptual şeir deyil. Mənim fikrimcə, yazan adamın qarşısında bir şey var: anadan olandan ölənə qədər gördüyü gerçəklik, reallıq... Bu, şairin şeirində gilə-gilə, parça-parça doğranıb getməlidir ki, reallıq hissi ölsün və çox şəffaf bir dünya yaransın. Bədii mətnlərdə əsas məqsəd odur ki, o, bizim dünyagörüşümüzün sərhədlərini genişləndirir. Sərbəst şeirdə bir önəmli fərq var ki, istədiyin konstruksiyanı qura, dağıda, transformasiya edə, başqa şeylərə çevirə bilirsən. Əslində böyük anlamda şeirlə şeirin heç bir fərqi yoxdur. Ancaq sərbəst şeirə görə insanın müəyyən sistemlə və koordinatlarla düşünməyə müəyyən şansları olur. Bu baxımdan, düşünürəm ki, gənclərin yazdığı sərbəst şeir bir az da konseptuallığa doğru inkişaf etməlidir.
Akif Əhməd:- Sovet dövründə sərbəst şeir daha çox Rəsul Rzanın adı ilə bağlı idi. Onun həm sərbəst, həm də heca vəznində şeirləri var. Mikayıl Rəfili də sərbəst şeir yazan şair kimi tanınır. Eyni zamanda, o dövrdə sərbəst şeirə qarşı sanki hücum vardı. “Bu şeir bizə lazım deyil, bu, novatorluq deyil”- deyə yazırdılar. İndi o dövrlər arxada qalıb. Mənə elə gəlir ki, sərbəst şeiri yazan hər bir Azərbaycan şairi heç olmasa şeirin nə olduğunu bilməlidir. Bəziləri deyir ki, sərbəst şeir yazmaq asandır, çünki burada qafiyə axtarmırsan. Amma bu şeiri yazmaq daha çətindir. Nazim Hikmət türk şeirində daha çox örnək kimi oxuduğum şair olub. ”Mən bir ceviz agacıyam Gülhanə parkında”- deyə yazdığı şeirinin doğurduğu təəssürat məni heç zaman tərk etməyib. Məncə, ən yaxşı şeir nümunəsi sərbəst və ya heca vəznində yaranır deyə məhdudiyyət qoymaq məntiqsizlikdir. Artıq bəzilərində də belə fikir yaranıb ki, heca vəzninin dövrü artıq bitib. Yaxşı şeirin sərbəst və ya heca vəznində yaranmasının elə bir fərqi yoxdur.
- Kənan Hacı: - Azərbaycan ədəbiyyatında sərbəst şeirin Rəsul Rza, İsa İsmayılzadə, Əli Kərim kimi görkəmli nümayəndələri var. Türk şeirində Nazim Hikmət, Orxan Vəlinin adı var. Əli Kərim yaradıcılığı ayrıca bir məktəbdir. Bu günün özündə də Əli Kərimin şeirlərini yamsılayanlar var. O şeirləri oxuyanda ilk növbədə oradakı axını, intonasiyanı görürsən. İndiki şeirlərdə bu yoxdur. Çünki həvəskar yanaşma var. Ədəbiyyatı, sərbəst şeirin qanunauyğunluqlarını bilmirlər. Sərbəst şeirin çox yazılmasının səbəblərindən biri də çap olunmağın asanlaşması ilə bağlıdır. Şeirlər sosial şəbəkələrdə də yayılır. Ancaq yazılan şeirlərin böyük əksəriyyəti sərbəst şeirin tələblərinə uyğun deyil.
Cavanşir Yusifli: - Fikrimcə, şairin hansı vəzndə yazması poetik ənənələrdən daha çox poetik təfəkkürlə əlaqədardır. Məsələn, Məhəmmədhüseyn Şəhriyar “Eynşteynə ithaf” şeirində alimlə danışır. O vaxt bu şeiri Eynşteynə də oxumuşdular və böyük alim əl çalmışdı. Tutaq ki, aşıq mühitində böyüyən bir adam şəhərə gəlir və sərbəst şeirlər yazmağa başlayır, çətin ki, onda sərbəst şeir alınsın. Çünki onun böyüdüyü mühit başqadır. Həmişə yazdığın ənənəvi şeirdən ayrılmaq və özünün orijinal dəst-xəttini yaratmaq çox çətin məsələdir. Dünyada çox az şair var ki, başladığı dövrdə öz poetikliyi ilə ortada olsun. Mən düşünmürəm ki, Əli Kərimin ardıcılları var və ya onu təqlid edirlər. Əslində o cür şeir yazanlar yoxdur. Niyə ondan sonra gələnlər o cür yazmadılar? Məsələn, Vaqif Cəbrayılzadə, Ramiz Rövşən niyə o cür yazmadı? Onlar Əli Kərimə oxşamırlar. O vaxt Əli Kərimin şeirindəki yeni ifadələrdən - insan hisslərinin orijinal ifadələrindən çoxlarının xoşu gəlmirdi. Gerçəkliyə qeyri-adi münasibət onun təkcə sərbəst şeirlərində deyil, heca şeirlərində də vardı. İstənilən şair öz xalqının ənənələri ilə ya düzxətli istiqamətdə olur, ya da ona qarşı mövqe tutur. Onda ənənəvi formaya əkslik olur. Belədə şair mənsub olduğu ədəbiyyatda ayrıca bir vektor kimi meydana çıxır. Əli Kərim ən müxtəlif ənənələrlə qarşılıqlı münasibətdə olub və öz sözünü yarada bilib.
Ustad, məktəb məsələsi
- Mənə həmişə maraqlıdır ki, məsələn, zamanında qəbul olunmayan, az qala top-tüfənglə qarşılanan o şeirlər müəyyən dövr keçəndən sonra necə olur ki, sevilir, qəbulolunan olur? İnsanların zövqümü dəyişir, ya bəlkə zaman anladır ki, ən yaxşısı elə budur?
Cavanşir Yusifli: - Təkcə zövq məsələsi deyil. Zamanında yazılan, bəh-bəhlə qarşılanan külli miqdarda nümunələr var. Amma sonra nə oldu? İnsan sərbəst şeirləri yazdı və o sərbəst şeirlər həmin hecada olan şeirlər kimi deyil. Bu adam sadəcə, ordan ora keçid edə bilmədi. İnsanın zamanında yazdığı şeirlər - baxmayaraq ki, çox yaxşı qarşılana, haqqında yaxşı rəylər ola bilər - vaxt keçdikcə o vulkandakı lava kimi soyuyub, yata bilir. Ümumiyyətlə, mənim fikrimcə, bədii mətn bir neçə yarusdan ibarətdir. Bu da onun gələcəkdə yaşaması ilə əlaqədar olan şeydir. Necə ki, vulkan bir gündən bir püskürür, sonra yatır, zamanında bir də oyanır və s. və i.a. Bədii mətnin tərkibində də, bəhrində də həmin proseslər var. Bu, həm hecaya, həm də sərbəst şeirə aiddir. Əgər sənin şeirində, bədii mətnində hara əl atırsan əlin məzmuna dəyirsə, o şeir elə doğulan kimi də ölür. Çünki bədii mətndə məzmun insana heç nə vermir. Əksinə, hansı formada yazırsa, oxucuya məzmunu həmin forma çatdırır. O forma da yaruslardan, müxtəlif səviyyələrdən ibarətdir. Olsun ki, bir şeirin gücü birinci mərhələdə, birinci səviyyədə ölüb getsin. Hətta birinci mərhələdə bu, maksimum gücü ilə insanlara təsir edə də bilər. Amma bundan sonra bir də gələcəyin heç bir nöqtəsində, mərhələsində ayıla bilməz. Amma elə şeirlər də var ki, bəli, niyə bunlar yazılır, insanların zövqünü korlayır deyə zamanında top-tüfənglə qarşılanır. Bax bu, təkcə insanların zövqü ilə əlaqədar olan bir şey deyil. Bu, hardasa həm də üslub məsələsidir. Bizim şeirdə problemlərdən biri də ustad, məktəb məsələsidir. Məktəb yoxdur. Məsəl üçün, deyirlər “filankəsin məktəbi...” Əslində mən bilirəm, belə şeylər yoxdur. Bizdə intonasiyanın təqlid şeirləri var. Məsələn, Ramiz Rövşən kimi nə qədər gəraylı yazırdılar. Hanı indi onlar, hara getdilər? Onlar insanlara bir təsir elədimi? Xeyr, heç bir təsir eləmədi. Ancaq o adlar yadda qaldı ki, onlar Ramiz Rövşənə və ya Vaqif Cəbrayılzadəyə qarşı durub yazdılar. Mənə elə gəlir Vaqif Cəbrayılzadə yaradıcılığın müəyyən mərhələsində özünəməxsus problemləri olan şairdir. Ədəbiyyatda, poeziyada düstur və ya formul kimi bir şey var: əvvəldə səs olur, sən gördüyün informasiyanın, hadisənin içərisindən səsi çıxarmaqla, onu canlandırmaqla məşğul olursan. O da hərdən gedib lallığa dirənir. Sən oxucuya elə gözəl şey təklif eləməlisən ki, onun insan hisslərinin içərisində fərqli şeylər görməsinə səbəb ola biləsən. Rəsul Rzanın “Rənglər” şeiri 60-cı illərdə yarandı. Ancaq bu, 19-cu əsr poeziyasında artıq var idi. Bu, fransız şairi Artur Remboda da var. İndiki mərhələdə ən mükəmməl şeir konseptual şeirdir.
Fərid Hüseyn: - Yazdıqca adam özündən narazı qalır və get-gedə bu narazılığın səbəbini tapmaq istəyirsən. Mən poeziya ilə bağlı daha çox şeirlər oxuyuram. İstər tərcümə ədəbiyyatında, istərsə də yeni yaranan ədəbiyyatda ənənəvi şeirin daşıyıcıları sərbəst şeiri ona görə qəbul etmək istəmirlər ki, bu vəzndə heç bir qayda-qanun yoxdur. Bəziləri deyir ki, orda əsas fikir var və qayda-qanunun olması şərt deyil. Son vaxtlar fikir verirəm: əslində ənənəvi şeirin daşıyıcılarının sözlərində həqiqət var. Bu gün ədəbi üslubların seçilməməsinin səbəbi odur ki, bizdə intonasiya yoxdur. Biz intonasiyani iki yolla yaratmaq istəyirik. Bəziləri hərdən qafiyə yaratmaqla ritmi sanki onunla saxlamaq istəyirlər. İntonasiya olmayanda ədəbiyyat küll halına, təqlidçiliyə çevrilir. Mən özüm də hiss edirəm ki, yalnız bəzi şeirlərimdə intonasiya var. İntonasiyanın olmaması bir dövrdən sonra şeiri təqlidçiliyə gətirib çıxarır. Mən son dövrlər yazılan müharibə haqqında şeirlərdə buna fikir verdim. Artıq elə bir nəsil yetişib ki, onların heç biri müharibəni görməyib. O adamlar üçün müharibə kiminsə qolunu itirməsi, kiminsə qapı ağzındakı boş ayaqqabısı və s.-dir. Artıq ədəbiyyatda detallar təqlid olunmağa başlayıb. Bu da ona görədir ki, yeni hissi yaradan yeni intonasiya çatışmır. Əgər yeni intonasiya yoxdursa, yeni hiss də ya köhnə təsiri bağışlayacaq, ya da ümumi axının içərisində görünə bilməyəcək. Bizim də, o cümlədən mənim də əsas problemimiz intonsiyamızın olmamasıdır. Get-gedə sərbəst şeirin yazılmasının çoxalması gətirib ona çıxarır ki, artıq bizə öz intonasiyamızı yaratmaqdan daha çox, yanımızdakına baxıb yazmaq vərdişi verir. Mətnləri də ilk dəfə oxuyanda adama elə gəlir ki, nə vaxtsa oxumusan. Sadəcə, həmin qəliblər olduğu üçün təklif olunan da eyni şeirdir.
Cavanşir Yusifli: - Poeziya orijinal şeyləri xoşlayır. Qəliblərlə işləməyi sevmir.
Fərid Hüseyn: - Digər tərəfdən, dünya ədəbiyyatından olan tərcümələrdə bir çox hallarda şairlərin üslubu qarışır. Bizdə mətnlər tərcümə olunur, nəsrdə üslub, şeirdə intonasiyalar Azərbaycana gəlmir. Xüsusən qafiyəli şeirlər tərcümə olunanda... Məsələn, biz Yesenini Yesenin kimi və başqa şairləri olduqları kimi oxumamışıq. Dünya şairləri həmişə bir-birlərindən bəhrələniblər. Biz tərcümə olunan mətnləri həmin müəlliflərin yeni mətnləri kimi oxuyuruq. Odur ki, biz intonasiyadan xəbərsizik. Orxan Vəliyə görə, poeziyanın pəhrizi məsələsi var. Uzun müddət bir şeir yazmaya bilərsən, amma birdən yazdığında intonasiya ola bilər. Biz - istər gənc, istər orta, istərsə də yaşlı nəsil poeziyanın pəhrizini qoruya bilmirik. Biz ardıcıl yazırıq və köhnə mətnlərimizi situasiyaya uyğun dəyişirik. Elə bil bir şeiri bir partiyadan digər partiyaya keçiririk.
Cavanşir Yusifli:- Yazmaqda əsas şey yazmağın özündən imtina etməkdir. Yazmaqdan imtina etmək insanlarda fərqli şeylər görmək məcburiyyəti yaradır. Yazan adam gündəlik yazmaqdan imtina etməlidir ki, ritm yaransın.
Fərid Hüseyn: - Bizdə artıq sözlə üslub yaratmaq istəyən adamlar formalaşıb. Hələ də bizdə antitezalar var. İnsanlarda hədsiz dərəcədə işləmək həvəsi var. Digər bir problem də bir neçə sahədə özümüzü sınamaq cəhdlərinin olmamasıdır. Məsələn, təşbehsiz şeir yazmaq mümkündürmü? Müəyyən sözlər var ki, onlara dair şairlərə qadağa qoysan, şeir yaza bilməzlər. 4-5 söz var ki, onların şeirlərinin kodu orda gizlənib.
Cavanşir Yusifli:- Belə bir fikir var: “Ən yaxşı şeir o zaman dünyaya gələcək ki, təşbehlər, metaforalar sıradan çıxsın”.
Şeir hər gün ölür və dirilir
- Bayaq fikir səsləndi ki, bəziləri heca şeirinin artıq sona çatdığını düşünür. Heca şeiri və ya əruz ölə bilərmi?
Cavanşir Yusifli: - Məncə, söhbət faktlarda deyil, bu dünyada şeir hər gün ölür və dirilir. O ki qaldı təkcə əruz, heca məsələsinə… Misal üçün, vaxtilə orta əsrlərdə əruz vəznində nə qədər şeirlər var idi. Onlar bu günə qədər gəlib çıxıb. 19-cu əsrin şairlərindən türkcə yazan Nəbati qəzəl də, bayatı da, təcnis formasında şeirlər, gəraylılar da yazıb. Ancaq söhbət ondan getmir. Şeir hər gün ölür və dirilir. Dünyada nə qədər konyunktura ilə məşğul olanlar var, onlar hər gün şeiri öldürürlər. Bir orjinal müsahib meydana gələn kimi şeir təzədən dirilir. Heca vəzninə gəldikdə, Qazaxda, Tovuzda, ümumiyyətlə, qərb zonasında və digər yerlərdə nə qədər heca vəznində yazanlar var.
Akif Əhməd: - Azərbaycan şeirində həmişə əruz və heca vəznində gözəl şeirlər yazılıb. İndi də heca vəznində yazanlar çoxdur. Hətta cavanlar arasında da var. Eyni zamanda, sərbəst şeirə axın çoxalıb.
Cavanşir Yusifli: - Təfəkkürdən çox şey asılıdır – üsluba o diqtə edir. İnsan o şeyləri çox gözəl idarə edir. Əslində yazmaq həm də dağıtmaq deməkdir ki, sənə qədər olan ənənələri çox insafsızcasına, heç kimə imkan vermədən qırıb dağıdırsan. Dağıdanda da buna oxşar çox gözəl bir şey yaradırsan. Ona görə deyirəm ki, hər gün heca, sərbəst adlı nə varsa, ölür və dirilir. İnsan kimi o da canlı varlıqdır, dirilməlidir. Nə yaxşı ki, dirilir... Əgər biz də dünyanı tutub getsək, bu artıq bəşəriyyətin ölümüdür. Biz ölməliyik, torpağa qarışmalıyıq ki, daha gözəl, daha anlaqlı insanlar gəlsin. Dünyanın istənilən nöqtəsində, istər dünyanın dağılmasına beş dəqiqə qalsın, yenə onun əlacı yoxdur, insan şeir yazacaq, öz hisslərini ifadə edəcək. Ona görə də şeir hər gün ölür və dirilir. İstəsək də şeiri öldürə bilmərik. Şeir yazanlar şeiri öldürməklə məşğuldur. Gözəl şeir həmişə qalib gəlir. Bizdə bu, çox güclüdür. Bizə elə gəlir ki, biz yazırıq, şeiri idarə edirik, amma əslində o bizi idarə edir və yaxşı olmağa məcbur edir.
Kənan Hacı: - Şeir nədir? Şeir insanın hissinin məhsuludur. Bəşəriyyət nə qədər varsa, şeir yaşayacaq. Füzulidən bu yana yüzlərlə şair var ki, qəzəllər yazıb. İndiki zamanda deyirik ki, qəzəlin dövrü keçib. Amma gördük ki, İlqar Fəhmi şeirdə nə qədər reformalar etdi. Elə bil şeirə modern don geydirdi. Fikrim budur ki, insan varsa, şeir də yaşayacaq. Şeirin ölməsi mümkün deyil.
- Sərbəst şeirin nəğməyə çevrilməsi necə, daha rahatdır?
Cavanşir Yusifli: - Bu, bəstəkardan asılıdır. Şeirin intonasiyası yerində olanda nəğməyə çevrilə bilir. Bu, ölməz sənətkarların işidir. Bunun da qaydaları var.
Akif Əhməd: - 2007-ci ildə xaricdə bir festivalda iştirak edirdim. Orda şairlər dedilər ki, biz şeirin yeni növünü tapmışıq. Onlar şeiri pianinoda mahnı kimi oxuyurdular. Bu ifalar mənə bir az meyxana növünü xatırladırdı. Sonra dedilər ki, bu, güclü tendensiyadır, Hollandiyada yaranıb. Bilirsinizmi, şeirin bir musiqisi var. Amma biz onun içindəki musiqini bilmirik. Musiqi şeirin özündən daha gözəl, daha böyük bir şeydir.
Kənan Hacı: - Əli Kərim mənim üçün böyük şairdir. Amma onun şeirlərinə yazılan 1-2 mahnı var. Ən çox musiqi Fikrət Qocanın şeirlərinə yazılıb.
Cavanşir Yusifli: - Fikrət Qoca nəğməkar şairdir. Hər şairin də şeirinə mahnı yazılmır ki...
Təranə Məhərrəmova
banner

Oxşar Xəbərlər