Cümhuriyyətin ilk xarici işlər naziri
Bakının tanınmış, adlı-sanlı nəsillərdən biri də Hacınskilər olub.
Tanınmış tacir Cəfərqulu kişi də bu nəsildən idi. O, ticarət işləri ilə bağlı tez-tez
səfərlərə çıxardı. Belə səfərlərdən biri də Misirin Qahirə şəhərinə olur.
Cəfərqulu burada Fatimə adlı bir gözələ vurulur. "Öldü var, döndü yox” deyən
tacir, Vətənə könül həmdəmi ilə birlikdə qayıdır və ailə qurur. Deyilənlərə
görə, Fatimə çox gözəl, ağıllı və mehriban bir xanım imiş. Bir il sonra,
1876-cı ilin mart ayında ailənin ilk övladı Məmməd Həsən anadan olur. Atası
Məmməd Həsəni tacir görmək istəyində olduğu üçün onu kiçik yaşlarından tez-tez
dükana aparar, alqı-satqı işlərini öyrədərdi. Ona görə də oğlunun mədrəsə
təhsili ilə kifayətlənir. Amma anası Fatma xanım bu təhsillə qane olmur.
Oğlunun təhsilini Bakı Realnı Məktəbin də davam etdirməsinə nail olur. Məmməd
Həsən isə daha mükəmməl təhsil almaq, bir necə əcnəbi dil öyrənmək arzusunda idi
və xoşbəxtlikdən bu arzusunu reallaşdıra bilir. O, Peterburq Texnologiya
İnstitutuna daxil olur.
Oxumaq, öyrənmək, əcnəbi dilləri bilmək arzusunda olan Məmməd Həsən
tətil günlərini də həsrətlə gözləyirdi. Çünki ürəyi qonşu qızı Səadətin yanında
qalmışdır. Səadət ata-anasını tez itirdiyi üçün babası Talıb kişinin
himayəsində böyümüşdü. Evdə xüsusi təhsil alan və gözəl piano çalmağı öyrənən
Səadət xanım da bu sevgiyə biganə deyildi. Onlar Məmməd Həsən institutu qurtaran
ili, 1902-ci ildə ailə qururlar. Məmməd Həsən istəməsə də, bir necə il
ailəsindən, sevimli ömür yoldaşından ayrı qalmağa məcbur olur. O, ilk olaraq
Şəmsi Əsədullayevin Moskvadakı neftayırma zavodunda mühəndis kimi işə başlayır.
Burada yaxşı təcrübə toplayan gənc 1908-ci ildə Bakıya qayıdır. Peterburqda,
Moskvada gördüyü səliqə-sahmanı Bakıda da yaratmaq, şəhəri abadlaşdırmaq, daha
da gözəlləşdirmək arzusunda olan gənc mütəxəssis, elə həmin ildən Bakı şəhər
idarəsində tikini şöbəsinə başçılıq edir, şəhərin baş planının layihəsini
təkmilləşdirir. O, 1909-1910-cu ilərdə vaxtının çoxunu Bakı dənizkənarı parkın
salınmasına sərf edir. Bütün bunlar onu şəhərsalma və tikinti-inşaat sahəsində
görkəmli təşkilatçı kimi tanıdır. 1913-cü ildə Məmməd Həsən Hacınski Bakı şəhər
idarəsinin rəisi təyin edilir və Bakı şəhər Dumasının üzvü kimi əksər
iclaslarda bu məsələlər haqqında geniş məlumat verir. Əslində M.H.Hacınski hələ
1902-ci ildən - Moskvada işləyərkən Bakı şəhər dumasına üzv olub, hətta bir çox
iclaslara sədrlik də edib.
M.H.Hacınski siyasi aləmə 1904-cü
ildə "Hümmət”lə gəlib. "Hümmət” sosial-demokrat təşkilatını yaradanlardan biri
olan Hacınski, 1906-cı ildə "Nəşri-maarif”in yaradılmasının təşəbbüskarlarından
biri olub. 1906-cı ilin iyulunda M.H.Hacınski ilə birlikdə bir necə ziyalı Bakı
qubernatoruna ərizə ilə müraciət edərək müsəlman əhalisi arasında maarifi yayan
cəmiyyət yaratmağa icazə verməyi və onun nizamnaməsini təsdiq etməyi xahiş
edir. Quberniya rəhbərliyindən müsbət cavab alan cəmiyyət üzvüləri 1906-cı il
noyabrın 24-də "Nəşri-maarif” cəmiyyətinin ilk ümumi yığıncağını keçirirlər.
Yığıncaq da H.Z.Tağıyevi cəmiyyətin idarə heyətinin sədri M.H. Hacınskini də
onun mavini seçir. Maariflə bağlı bütün işlərdə yaxından köməklik edən Hacınski
həm də xeyriyyə cəmiyyətləri olan "Nicat” və "Müsəlman xeyriyyə
cəmiyyət”lərinin üzvü idi.
Tədqiqat əsərlərindən belə aydın olur ki 1917-20-ci illər
M.H.Hacınskinin ictimai-siyasi fəaliyyətinin qızğın dövrü olub. "Hümmət”
partiyası kimi "Müsavat”ın da ilk
üzvlərindən olan Hacınski 1917-ci ilin mart ayında Bakı İctimai
Təşkilatları Şurasının İcraiyyə Komitəsinə daxil olur və elə həmin ayda həm də
Bakıda yeni yaradılmış Müsəlman İctimai
Təşkilatları Müvəqqəti Komitəsinə sədr seçilir. Hacınski 1917-ci ilin aprelində
Qafqaz Müsəlmanlarının Bakı Qurultayını açır və onun rəyasət heyətinə seçilir.
Bir ay sonra Rusiya müsəlmanlarının Moskvada keçirilən qurultayında Hacınski
çox fəal iştirak edir. 1917-ci ilin oktyabrında (26-31) Bakıda "Müsavat”
partiyasının birinci qurultayı öz işinə başlayır, Hacınski partiyanın Mərkəzi
Komitəsinə üzv seçilir və onu Zaqafqaziya komissarlığında ticarət və sənaye
komissarının müavini vəzifəsinə təyin edirlər.
1918-ci ilin ilk aylarından M.H.Hacınskinin fəaliyyəti əsasən siyasi
işlərlə bağlı olur. 1918-ci il fevralın son günləri yaradılan Zaqafqaziya
seymində Hacınski "Müsavat” partiyasını təmsil edir, seymdə Osmanlı dövləti ilə
danışıqlar aparmaq üçün seçilən nümayəndə heyətinə daxil edilir. O, Trabzon
konfransından sonra Ənvər paşa ilə görüşmüş və Osmanlı dövlətinin Cənubi
Qafqazla bağlı mövqeyi ətrafında fikirlərini Paşaya bildirmişdir.
M.H.Hacınski Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası
hökumətində də məsul vəzifələri icra etmişdir. O, Seymin Batum konfransında
iştirak edən 6 əsas nümayəndədən bir olmuş və M.Ə.Rəsulzadə ilə birlikdə
Azərbaycan tərəfini təmsil etmişdir. 1918-ci ilin 27 mayında yaradılan
Azərbaycan Milli Şurasının üzvü M.H.Hacınski Azərbaycanın İstiqlal
bəyannaməsinə imza atanlardan biri idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti təşkil
edilərkən Hacınski Batumda olub. Lakin buna baxmayaraq o, 1-ci Hökumətin
tərkibində Azərbaycanın ilk xarici işlər naziri təyin edilib. Hacınski bu məsul
vəzifədə də M.Ə.Rəsulzadənin yanında olub, daima onunla məsləhətləşib. Osmanlı
dövləti ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti arasında dostluq müqaviləsinə (Batum
müqavilələri 1918) Azərbaycan tərəfindən M.Ə.Rəsulzadə ilə yanaşı M.H.Hacınski
də imza atıb.
M.H.Hacınski Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 2-ci Hökumət kabinəsində
də xarici işlər naziri olmuşdur. Bu məsul vəzifə ilə yanaşı 1918-ci ilin 6
oktyabrına kimi həm də, müvəqqəti olaraq, nəzarət nazirliyinə rəhbərlik etmiş,
6 oktyabrdan isə maliyyə naziri təyin edilmişdir. Bütün bunlarla yanaşı
M.H.Hacınski Azərbaycanın müstəqilliyinin beynəlxalq aləmdə tanınması
prosesində də çox yaxından iştirak edib. Azərbaycan Parlamentinin üzvü olan və üç
nəfərdən ibarət katibliyin baş katibi seçilən Hacınski, Ə.Topçubaşovun
başçılığı ilə Paris sülh konfransında iştirak edən nümayəndə heyətinin
tərkibinə daxil edilmişdir. O, Parisdə olarkən Əlimərdan bəylə birlikdə ABŞ,
Almaniya, İtaliya, Türkiyə, İran və b. ölkələrin başçıları, nümayəndə heyətləri
ilə görüşmüş, bir necə sazişin imzalanmasında iştirak etmişdir.
Hacınski 1919-cu ilin noyabrında baş nazir Nəsib bəy Yusifbəyli ilə
birlikdə Ermənistan hökuməti ilə danışıqlar aparmaq üçün Tiflisə gedir və
burada onlar noyabrın 23-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Ermənistan
Respublikası arasında sülh sazişinin imzalanması prosesində iştirak edirlər. O,
Dövlət Müdafiə Komitəsinin 1919-cu il 9 dekabr tarixli qərarı ilə Fətəli xan
Xoyski və Məmmədrza bəy Vəkilovla birlikdə Azərbaycan-Ermənistan konfransında
iştirak edəcək hökumət nümayəndə heyətinə daxil edilərək, konfransa yola düşür.
Burada çox kəskin çıxış edən Hacniski Ermənistan hökumətinin qərəzli
münasibətini ifşa edir.
Parlamentin bütün iclaslarında, tədbirlərində yaxından iştirak edən
Hacınski Azərbaycan hökuməti tərəfindən 100 nəfər azərbaycanlı gəncin ali
məktəblərdə təhsil almaq üçün dövlət hesabına xarici ölkələrə göndərilməsi
haqqında hazırlanan layihənin həyata keçirilməsi üçün fəallıq göstərir. Parlamentdə
bu məsələ ilə bağlı xüsusi komissiya yaradılır və Hacınski də komissiyanın
tərkibinə daxil edilir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə mühüm vəzifələri
icra edən M.H.Hacınski N.Yusifbəylinin yeni Hökumət kabinəsində daxili işlər
naziri, 1920-ci ilin fevralın 18-dən isə ticarət, sənaye və ərzaq naziri
vəzifələrini tutmuşdur.
1920-ci ilin martın 30-da Hökumət istefa verdikdə Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti Parlamenti yeni Hökumətin təşkili məsələsini M.H.Hacınskiyə
tapşırır. Bundan sonra Hacınski Parlamentdə fəaliyyət göstərən partiyaların,
fraksiyaların nümayəndələri ilə danışıqlar aparır. Amma bu danışıqların bir
faydası olmur. Aprelin 22-də M.H.Hacınski "Müsavat” partiyasından çıxdığını və
bolşevik partiyasına daxil olduğunu bildirir. Beləliklə, bir gecənin içində
M.H.Hacınski olur bolşevik. Hacınskinin bu addımı bolşeviklər tərəfindən əvvəlcə
yüksək vəzifələrlə qiymətləndirir. O, ilk olaraq Azərbaycan Sovet Sosialist
Respublikası Xalq Təsərrüfatı Şurasında, sonra Zaqafqaziya Dövlət Plan
Komitəsində müxtəlif rəhbər vəzifələrdə çalışmış, Bakı şəhərinin və
rayonlarının abadlaşmasında yaxından iştirak etmişdir.
İlk gündən bolşevikləri dəstəkləsə də, onlar Hacınskiyə "bel bağlamır”.
1930-ci ilin 3 dekabrında M.H.Hacınski Tiflisdə yaşadığı mənzildə Zaqafqaziya
Dövlət Siyasi İdarəsi tərəfindən həbs edilir. Siyasi İdarədə bildirilir ki, onu
"Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin işi üzrə ittiham edirlər. Hacınski Tiflis
həbsxanasından S.Orconikidzeyə və Dövlət Siyasi idarəsinin müstəntiqi
İ.Y.Purnisə məktub yazır. Hər iki məktubda heç bir hərəkəti ilə sovet
hakimiyyətinə ziyan vurmadığını iddia edən Hacınski, dönə-dönə "hərəkətlərim və
işimlə proletariata xəyanət etməmişəm” yazır. Hacınskinin məktublarından o da
bəlli olur ki, həbsxanada ona verilən ağır işgəncələrə dözə bilmir: "Mən özümün
mənəvi və fiziki rüsvayçılığıma dözə bilmirəm”.
1931-ci ilin 8 fevralı. Səadət xanım yerindən çox erkən qalxır. Bütün
gecəni ömür yoldaşını yuxuda görmüşdü. Həbsxanada ağır işgəncələrə dözməyən və
vərəm xəstəliyinə tutulan Məmməd Həsən həbs edilən gündən Səadət xanımı tərk
etməyən narahatlıq hissi, bu gün onu lap hövsələdən çıxarır. Evdə yemək üçün
bir şey tapmasa da, balaca bir bağlama düzəldib oğlu Şamilə həbsxanaya
yollanır. Həbsxana rəisinin çox sakit və soyuqqanlılıqla verdiyi xəbər Səadət
xanımı varından yox edir. "Əriniz Məmməd Həsən Hacniski özünü asaraq intihar
edib”.
Ailənin ən dəhşətli günləri bundan sonra başlayır. "Xalq düşməni”nin
övladları olduğu üçün M.H.Hacınskinin üç övladını məktəbdən qovurlar. Üç
övladla tək-tənha qalan Səadət xanıma övladlarını saxlamaq üçün bir parça çörək
pulu qazanmaq müşkülə çevrilir. Təqiblərə, təhqirlərə dözməyən oğlanları Şamil
və Nuşirəvan Almaniyaya mühacirət edirlər. Bir necə ildən sonra Səadət xanım
məktub yazaraq yalvar-yaxar etsə də, vətənə yalnız Şamil dönür. Vətəndə İblis
xislətli "insanlar”dan gördüyü haqsızlıqlarla barışa bilməyən Nuşirəvan ömrünün
sonunadək mühacirətdə yaşayır.
Bu da ilk gündən bolşeviklərin gəlişini dəstəkləyən bir Cümhuriyyət
qurucusunun taleyi. Belə açı və amansız bir sonluqla başa vurulan bu taleyi
Tanrı yox, İblis xislətli "insan”lar yazdı.
Qərənfil Dünyaminqızı
Əməkdar jurnalist