Cümhuriyyətimizin varisi və yaxud ilk milli seminariyamız
10
noyabr -ilk milli seminariyamızın, Cümhuriyyətimizin yaşıdı və varisi olan Qazax Müəllimlər Seminariyasının açılış
günüdür.
1879-cu ildə Qori şəhərində Zaqafqaziya Müəllimlər
Seminariyası açıldı və II Aleksandırın 1880-ci il mayın 13-də imzaladığı növbəti
fərmanla seminariyanın nəzdində "tatar şöbəsi”nin (Azərbaycan bölməsinin) fəaliyyəti
rəsmən qanuniləşdirildi. Şöbəyə Aleksey Çernyayevski inspektor təyin edildi.
Şamaxıda kasıb rus ailəsində böyüyən Aleksey Çernyayevski qonşuları olan azərbaycanlı
ailələrindən həmişə maddi və mənəvi qayğı gördüyü üçün (çoxlarından fərqli
olaraq, "çörəyi dizinin üstündə” olmayıb) sonralar azərbaycanlı balalarının
Qori Müəllimlər Seminariyasına cəlb edilməsində böyük rolu oynadı.
Amma Aleksey Çernyayevskidən fərqli olaraq, Azərbaycana
kin-küdurət və düşmənçilik münasibəti bəsləyən bir çox seminariya əməkdaşları ilk
gündən Azərbaycan bölməsini "həzm” edə bilmədilər. Azərbaycanlı seminaristlərə
qarşı amansızlıq, haqsızlıq, intriqalar günü-gündən artsa da, onlar təhsil
almaq xətrinə hər haqsızlığa dözdülər. Gürcüstanın Qori şəhərində açılan bu
seminariya həm azərbaycanlı müəllim kadrlarının hazırlanmasında, həm də Azərbaycan
ziyalısının bütöv bir nəslinin yetişməsinə yol açdı və xoşbəxtlikdən, bu yol
uğurlu, düşərli oldu. Tədqiqatçı alim Rafiq Səfərov demişkən, Qori Seminariyası
öz mövcudluğu və fəaliyyəti ilə Azərbaycanda xalq məktəbinin, təhsil və mədəniyyətinin
inkişafında müstəsna rol oynadı. Seminariyanın Azərbaycan bölməsinin mövcud
olduğu 39 il müddətində Azərbaycan məktəbi üçün 250-yə yaxın pedaqoq yetişdi
ki, onlar da öz növbəsində Azərbaycanın milli maarifçilərini yetişdirdilər. Təpədən
dırnağa milli ruha köklənmiş Mirzə Cəlil, Üzeyir bəy, Səfərəli bəy və Firidun bəy
kimi onlarla seminaristlər yetişmişdi ki, onların da bir istəyi, bir amalı var
idi. Nəyin bahasına olur-olsun, xalqı maarifləndirmək, elmə, təhsilə cəlb etmək.
Bu arzunu reallaşdırmaq üçün Azərbaycanlı ziyalılar Qori Müəllimlər
Seminariyasının rəhbərliyi qarşısında ilk dəfə 1884-cü ildə Azərbaycan bölməsinin
Azərbaycana köçürülməsi məsələsini qaldırdılar. Seminariya iclaslarında dəfələrlə
bu təkliflə çıxış edən Səfərəli bəy Vəlibəyov (o, bu seminariyanın tələbəsi
olmuş, 1881-ci ildə Seminariyada müəllim vəzifəsinə təyin edilmişdi. Növbəti yazıda
onun haqqında geniş bəhs edəcəyik) hər dəfə rəhbərlik tərəfindən sərt etirazla
qarşılaşsa da, fikrindən dönmədi və soydaşlarını da bu amal uğrunda ətrafında
birləşdirə bildi. Səfərəli bəyin çağırışına ilk təşəbbüs geniş miqyasda seminariyanın
müəllimi Firidun bəy Köçərlidən gəldi. O, 1906-cı ildə Bakıda "Nəşri-maarif” Cəmiyyətinin
toplantısında çıxış edərək ziyalılarımızı bu işdə onlara dəstək olmağa çağırdı.
Xoşbəxtlikdən, bu xeyirxah amalı həyata keçirmək üçün Tanrı Firidun bəyə yol
açdı. Bu yol rus çarının yıxılmasından və gürcü knyazlığının başının hökumət
qurmağa qarışmasından keçdi.
28 may
1918-ci il. Azərbaycanın müstəqilliyi elan edilən gün. Heç də təsadüfü deyil
ki, elə həmin gün Fətəli xan Xoyskinin sədrliyi ilə yaradılmış birinci Hökumət
kabinəsində Xalq Maarif Komissarlığı yaradıldı. Bu faktın özü Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti Hökumətinin ilk gündən xalq maarifinin inkişafına necə böyük önəm
verdiyini bir daha sübut edir.
Respublikada təhsilin geniş yayılması üçün ilk növbədə
milli kadr qıtlığı məsələsi Parlamentdə müzakirəyə qoyuldu. Bu qıtlığı aradan
qaldırmaq üçün F.Köçərli Qori Seminariyasının Azərbaycan bölməsinin Azərbaycana
köçürülməsi məsələsini irəli sürərək, hökumətdən kömək istədi. Hökumət məsələyə
dərhal qayğı ilə yanaşdı. Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının tatar (Azərbaycan)
bölməsinin Qazaxa köçürülməsi üçün F.X.Xoyskinin sədrlik etdiyi Azərbaycan
hökumətinin 22 iyun 1918-ci il tarixli qərarı ilə ZMS Azərbaycan bölməsinin keçmiş
inspektoru F.Köçərlinin sərəncamına 5 min rubl pul ayrıldı. Bu qərardan sonra
millətinə "maarif işığı” gətirməyə tələsən Firidun bəy ölümünü göz altına
alaraq Qoriyə tələsir, gecə ikən gizlincə, həyat yoldaşı Badisəba xanımla seminariyanın
Azərbaycan bölməsinə aid olan bütün əmlakı, sənədləri və dərs vəsaitlərini həyəcan
və sevinc içində kisələrə dolduraraq qatara minirlər...
Xalqı, milləti qarşısında saysız-hesabsız misilsiz xidmətlər göstərmiş Firidun bəyin
adı, məhz bu işinə görə düşüncə tariximizə qızıl həriflərlə yazılmağa layiqdir.
Firidun bəy üçün ən böyük, ən şərəfli vəzifə xalqının balalarını maarifləndirmək
idi. Ona görə də "4 fevral 1919-cu ildə deputatlıqdan istefa verərək Qazax Müəllimlər
Seminariyasında çalışmağı üstün tutur.
Beləliklə, ölkəmizdə ilk dəfə milli seminariya
Firidun bəyin bilavasitə səyi və təşkilatçılığı ilə Qazaxda fəaliyyətə
başlayır. Xalq Maarif Naziri N.Yusifbəylinin 12 oktyabr 1918-ci il tarixli 39
saylı əmri ilə Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının keçmiş inspektoru F.Köçərli
1918-ci il oktyabrın 1-dən Qazax Müəllimlər Seminariyasının direktoru təyin
edilir və Qazax Müəllimlər Seminariyasının açılışı, ilk dərs günü 1918-ci il
noyabrın 10-da olur.
Bəzən
sual olunur ki, seminariya niyə məhz Qazaxda açıldı? Bu mövzuda yazılan tədqiqat
əsərlərində və xatirələrdə müxtəlif
fikirlər var. Bəzi mənbələrdə belə qeyd edilir ki, F.Köçərli
seminariyanın Ağdamda açılmasını istəyirdi. Qatar yolda ikən Gürcüstan hökuməti
duyuq düşür və qatarın dalınca adam göndərir. Qatar Böyük Kəsik dayanacağını
keçib Salahlıya yaxınlaşanda dayandırırlar. Xoşbəxtlikdən, danışıqlar nəticəsində
qatar Tiflisə boş qayıdır, seminariyanın ləvazimatı isə Qazax bəylərinin köməyi
ilə Salahlıya daşınır. Firidun bəy də qərarını dəyişir və seminariya Qazaxda
açılası olur. Bəzilərində isə göstərilir ki, Firidun bəyin çağırışına ilk cavab
verən Qazax əhli olub. Məşədi İbrahim Kosalı öz malikanəsini (17 otaqdan ibarət
evini) xeyir-dua ilə Qazax Müəllimlər Seminariyasına verib. Firidun bəyə böyük
hörməti olan Məşədi İbrahim sonralar da seminariyanın hər bir işində ona dəstək
olub. Əslində Məşədi İbrahim Firidun bəyə özünü borclu sanırdı. Çünki, Firidun
bəy onun oğlu Museyibi Qoriyə apararaq seminariyaya qəbul etdirmişdi. Məşədi
İbrahim də bu xeyirxahlığı unutmamış, öz malikanəsini xalqının övladlarının
maariflənməsi üçün vermişdi.
"Azərbaycan” qəzetinin 13 oktyabr 1918-ci il
tarixli sayında F.Köçərlinin "Zaqafqaziya müəllimlər Seminariyasının tatar bölməsinin
müstəqil seminariyaya çevrilməsi haqqında” sərlövhəli məqaləsi çap olunub. Müəllif
yazırdı: "1918-ci ilin əvvəllərində Qazax şəhərinin müsəlman əhalisi və bəzi kənd
icma nümayəndələri tədris dairəsi qarşısında... tatar bölməsinin Qori şəhərindən
Qazax şəhərinə köçürülməsi haqqında məsələ qaldırıb ərizə ilə müraciət edərək vəd
etmişlər ki, seminariyanın tikilməsi üçün bağ-bağça və 10 desyatin suvarılan
torpaq, 3000 rubl məbləğində birdəfəlik yardım və hər il 1000 rubl borc pul
ayıracaqlar. Bu məsələ Azərbaycan hökumətinin 10 iyun 1918-ci il tarixli
iclasında müzakirə edilərək qazaxlıları qane edəcək qərar qəbul edilmişdir.
Tatar bölməsinin əmlakının daşınıb gətirilməsi Xalq Maarif Naziri tərəfindən
bölmənin inspektoruna həvalə edilmişdir ki, bu da onun tərəfindən yerinə
yetirilmişdir”. Beləliklə, "Azərbaycanda xalq məktəbinin, təhsil və mədəniyyətinin
inkişafında müstəsna rol oynamış” Qori Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan
bölməsi müstəqil müəllimlər seminariyasına çevrildi və ölkəmizdə ilk milli
seminariyanın bünövrəsi qoyuldu. Bu bünövrənin qoyulmasında müstəsna xidmətləri
olan Firidun bəyə "...Şəki, Şirvan, Lənkəran, Muğan, Qarabağ, Naxçıvan, Zəngibasar,
Borçalı çökəyi, cəmi Azərbaycan, bütün türk dünyası borcludur. Çünki məhz Qori
Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan bölməsini Vətənə gətirməklə, millətinə "maarif
işığı” gətirdi ki, bu işıq cəhalətdə qalan xalqını nura qərq etdi.
Qərənfil Dünyaminqızı
Əməkdar jurnalist