Azərbaycanlıların qənimi, Bağırovun “sağ əli”
Mir Cəfərin məhkəməsində onun üzünə ilk duran da elə Atakişiyev olub
Onun haqqında ilk dəfə
görkəmli jurnalist, araşdırmaçı Qulam Məmmədlidən eşitmişdim. Qulam müəllim o
dövrün canlı şahidi olduğu üçün hadisələr haqqında mükəmməl informasiyası var
idi. Müsahibələrin birində repressiya illərindən geniş danışaraq, sonda çox
böyük təəssüf hissi ilə ded: "Minlərlə azərbaycanlı ailələrini dərbədər
salanlar, ziyalılarını həbsə, sürgünə məhkum edənlər, güllələdənlər əsasən, o
zaman ölkəmizə rəhbərlik edən ermənilər və ruslar olsa da, təəssüf ki, özümüzünkülərdən
bəziləri "az aşın duzu” olmayıblar. Uzun illər Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik
orqanlarında məsul vəzifələrdə işləyən, Mir Cəfərin "sağ əli” olan Ağasəlim
Atakişiyevin adı gələndə məhbuslar zar-zar ağlayırdı. Onu Mir Cəfər
yetişdirmişdi. Mir Cəfərin məhkəməsində onun üzünə ilk duran da elə Atakişiyev
oldu. Arxivlərdə repressiya ilə bağlı hansı sənədi qaldırsan, əksəriyyətində
Atakişiyevin imzası var. Nə qədər adlı-sanlı, nəcib ziyalılarımızı məhv elədi,
ocaqlarını qaraltdı, ailələrini dağıtdı. Amma cəzasını da aldı. Özü də çox tez.
1956-cı ildə 25 il həbsə məhkum edildi. O mühüm prosesdə Mir Cəfərlə birlikdə
yeddi nəfər mühakimə edildi. Mühakimə vaxtı özünü qorxaq, miskin, iyrənc
aparan, ağlayan, məhkəməyə yalvaran Dövlət Təhlükəsizliyi Naziri Yemelyanov,
Xüsusi Vacib İşlər şöbəsinin müdiri Borşov və Atakişiyev idi. Atakişiyev o
zaman Azərbaycan Daxili İşlər Naziri idi”.
Qulam müəllimlə bu
söhbətimiz 1990-cı illərin əvvəllərində oldu və bir məqalə hazırladım. 1993-cü
ildə isə akademik Ziya Bünyadovun "Qırmızı terror” kitabı ilə tanış oldum.
Z.Bünyadov A.Atakişiyev haqqında yazırdı: "Xalq əleyhinə, xüsusilə ziyalılar
əleyhinə cəza tədbirləri 1937-38-ci illərdə daha da amansızlaşdı, hakimiyyətdə
oturmuş dövlət quldur dəstəsi görünməmiş vəhşiliklə Sumbatovun, Borşovun,
Gerasimovun, Sinmanın, Şerin, Qriqoriyanın, Markaryanın, Qalstyanın,
Ohanesyanın, Avanesyanın və onların Atakişiyev kimi nökərlərinin və
qeyrilərinin əlilə təxminən 70-80 min Azərbaycan ziyalı nümayəndəsi ... bir
ucdan məhv edildi”. Bütövlüklə arxiv sənədləri əsasında ərsəyə gələn əsərdə,
dəfələrlə Ağasəlim Atakişiyevin imza atdığı sənədlərlə rastlaşdım və rəhmətlik
Qulam müəllimin sözlərini xatırladım...
Öz soydaşlarına qənim
kəsilən Ağasəlim Atakişiyev kim idi? 1 mart 1950-ci tarixli "Kommunist”
qəzetinin yazdığına görə, vətənin "sədaqətli oğlu,” sosializm dövlətinin
düşmənlərinə qarşı amansızlıqla mübarizə aparan, Lenin-Stalin partiyasının
bütün tapşırıqlarını namusla yerinə yetirən sovet çekisti... Qəribədir,
"Kommunist”in tərifini göylərə qaldırdığı vətənin bu "sədaqətli oğlu” cəmi üç
il sonra vətənə xəyanətdə suçlanaraq həbs edilir və yenidən "Kommunist” qəzeti səhifələrində
"vətən xaini”, "xalq düşməni” deyərək bu "sədaqətli oğlu” "yıxıb sürüyür”. Təəccüb
doğuran odur ki, hər iki məzmunlu məqalələrin əksəriyyətinin müəllifləri
eynidir və yetərincə ədəbi mühitdə tanınmış söz "sahibləri”dir. Qayıdaq
Atakişiyevin kimliyinə. Ağasəlim İbrahim oğlu Atakişiyev 1903-cü ildə Bakıda
gəmi bosmanının ailəsində anadan olub. İlk olaraq 4 sinifli tam orta məktəbdə
oxuyub. Sonra Bakı Realını məktəbində təhsilini davam etdirib. 1918-1920-ci
illərdə Bakıda fabrikdə usta köməkçisi işləyib. Tale Ağasəlimin üzünə aprel
işğalından sonra gülür. 1921-ci ildə təhlükəsizlik orqanlarında "işə” başlayır.
Tez bir zamanda özünü "doğruldan” Ağasəlim, rəsmi olaraq Baş İdarənin
xeyir-duası ilə işə qəbul edilir və 1953-cü ilin iyun ayına kimi yalnız yüksəlişə
doğru addımlayır. Kommunist partiyasının bütün tapşırıqlarını can-başla yerinə
yetirən, öz soydaşlarından saysız-hesabsız "xalq düşməni”, "vətən xaini”
yaradan A.Atakişiyev, 1931-ci ildə Ümumittifaq Kommunist (bolşevik) Partiyası
sıralarına daxil olur və 1934-cü ildən artıq Azərbaycanda təhlükəsizlik
orqanlarında rəhbər vəzifələrdə çalışır. 1941-ci ildə Azərbaycan SSR Xalq
Daxili İşlər Komissarının milis işləri üzrə müavini vəzifəsinə təyin edilir.
1943-44-cü ilin iyun ayına qədər Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizliyi Xalq
Komissarının birinci müavini vəzifəsini icra edir və general-mayor rütbəsi ilə
təltif edilir.
Respublikada Mir Cəfər
Bağırovun "sağ əli” kimi tanınan Atakişiyevin vəzifələri kimi, təltifləri də
çoxalır. Dövrünün ən böyük mükafatlarına "Lenin”, "Qırmızı Bayraq”, "Şərəf
Nişanı” və s. orden-medallara "layiq” görülür. Bir sözlə, "burda ağa mənəm,
Bağdadda gör xəlifə” prinsipi ilə "ucalan” Atakişiyev, deyilənə görə,
respublikada Mir Cəfərdən başqa bütün vəzifəlilərin otağının qapılısını ayağı
ilə açırmış və ona aid olan-olmayan hər bir sahədən izahat tələb
edirmiş...
A.Atakişiyevlə bağlı
sənədlərə baxarkən Mikayıl Müşfiq haqqında M.C.Bağırova yazdığı arayış
diqqətimi cəlb etdi: "Məhbus Mikayıl Mirzə Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə
(M.Müşfiq) kamerada özünü yaxşı aparmır, mahnı oxuyur, mahnının sözləri
arasında sizi və dövləti söyür. Yaxşı olardı ki, İsmayılzadəni təhlükəli məhbus
hesab edərək, Baş Kəşfiyyat İdarəsinin xüsusi Şöbəsinin Sərəncamına verək”.
Digər bir arayışa da diqqət yetirdim. Bu arayışı da həmin idarənin əməkdaşı
Məmmədcan Əbubəkir oğlu Əbdülsalmanov yazıb: "1109 saylı məhbusun kamera
davranışlarına nəzarət etdim. O, (İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq) özünü çox
səliqəli, ciddi və qüsursuz aparırdı”. Hər iki arayışı yazan soydaşımızdır.
Şərhə ehtiyac varmı?
İstiqlal şairimiz
adlandırılan Əhməd Cavadın da ilk dindirilməsi prosesi A.Atakişiyevə həvalə
edilir. Atakişiyev o zaman Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin IV şöbəsinin rəisi
vəzifəsini icra edirmiş. İlk dindirilmə 1937-ci ilin 5 iyununda başlayır.
Atakişiyev sorğu-sual zamanı şairə necə "əl gəzdirirsə” şair huşunu itirir
(Bəzi mənbələrdə yazılır ki, Əhməd Cavad həbsxanada döyülərək, ağır işgəncələr
verilərək öldürülüb. Sənədlərdə isə onun güllələndiyi bildirilir).
Dövrünün görkəmli
jurnalisti Gülarə İbrahim Xəlil qızı Qədirbəylinin də "əksinqilabi millətçi
təşkilatın üzvü kimi” həbs edilməsinin "xeyir-duası”nı Atakişiyev verib. Sənədlərdən
belə aydın olur ki, Atakişiyev "3 nömrəli metodu” tətbiq etdikdən sonra
müttəhim özünü tam günahkar, təqsirkar hesab edərək, təslim olur. Bilmirəm, bu,
təsadüfdür ya... Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik orqanlarının əməkdaşları
tərəfindən həbs edilən əksər ziyalımızı Atakişiyev ya dindirib, ya həbs
edilməsi haqqında orderi imzalayıb, ya da birbaşa, ona nəzarət edib.
Tədqiqatçı alim Teyyub Qurbanın bu
mövzuda olan məqalələrində bildirilir ki, Ağasəlim Atakişiyev sonralar adının
qarşısındakı "ağa” sözünü ataraq olub Səlim Atakişiyev. Əksər sənədlərində bu
ixtisarı apara bilməsə də, bəzilərində aparıb. A.Atakişiyevin "at oynatmağı”
1953-cü ilin 6 iyununa kimi davam edir. Bu tarixdən, o, bütün imtiyazlarından,
vəzifələrindən məhrum edilir: "RSFSK CM-nin 58-1 "b”; 58-8; 58-11 maddələri ilə
müqəssirli bilinsin və əmlakı müsadirə olunmaqla 25 il azadlıqdan məhrum
edilsin”.
Görkəmli yazarımız Manaf
Süleymlı yazır: "Allah bəzən cəzanı o dünyaya qoymur, başqalarına ibrət dərsi
olsun deyə, elə bu dünyada, göz qabağında verir”. Repressiya dövründə də belə
oldu. Vəzifə, ad-san, var-dövlət üçün xalqına qənim kəsilənlərin əksəriyyəti,
layiq olduğu cəzanı aldı.
Qərənfil Dünyaminqızı,
əməkdar jurnalist