Bakı 18°C
Araz çayı və Xudafərin körpüsü sahillərinin qanlı günləri
İşğalçı
çar Rusiyasının Qafqaz Hərbi Dairəsinin Hərbi-topoqrafik şöbəsinin 1903-cü ildə
tərtib etdiyi Cənubi Qafqazın ictimai-siyasi xəritəsinə əsasən, 1867-ci ildə Azərbaycanın
inzibati ərazisində yaradılmış Cəbrayıl
(Qaryagin) qəzasının (mərkəzi Qarabulaq, indiki Füzuli şəhəri olmaqla) sərhədləri
daxilində 1200 kv.km-ə qədər sahə (100-ə qədər yaşayış məntəqəsi) mövcud
olmuşdur. Təbii sərhədləri əsasən şərq hissədə Qarabağ düzü, Örənqala qədim şəhər
qalıqlarından Araz çayı qırağındakı Qaradağlı kəndinədək istiqamətdə, qərbdə isə
Həkəri çayının sol sahilindəki Xəndək kəndindən Şərifan kəndinədək olan xətt
üzrə keçməklə, şimaldan Ziyarət dağı (2478 m) boyunca Mil düzünədək uzanmışdır.
Qəzanın əlverişli təbii-coğrafi şəraiti onun strateji hərbi-siyasi yükünü xeyli
dərəcədə artırmış (Cənubi Azərbaycanla birbaşa əlaqənin Xudafərin körpüsü ilə həyata
keçirilməsi, Qarabağın dağlıq hissəsinin Araz çayı ətrafı bölgələrə geniş açılması, qonşu Zəngəzur və Naxçıvan qəzalarına sərbəst keçid, körpü rolunu
oynaması) və tarixən düşmən hədəfinə tuş gəlməsinə səbəb olmuşdur (keçmiş qəzanın
tərkibinə daxil olan ərazilər hazırda Qubadlı, Cəbrayıl və Füzuli rayonlarının
inzibati-ərazi bölgüsü daxilindədir).
Bu
baxımdan hay-daşnak, rus-bolşevik və ingilis-fransız birləşmiş silahlı qüvvələrinin
1918-1920-ci illərdə Cəbrayıl qəzasına qanlı hücumlarının bir məqsədi də dinc
sakinlərin qətliamını - soyqırımını keçirməklə, əhalinin kütləvi ərazi tərk etməsinə
nail olmaqla yanaşı, qonşu nahiyələrdə də qorxu-vahimə yaratmaq və mənfur xislətlərini
həyata keçirmək idi. Ümumilikdə Cəbrayıl, Şuşa və Cavanşir qəzalarında 21 kənd
məhv edilmiş və 8-10 minə qədər insan qətlə yetirilmişdir.
Bu
faktlar o dövrdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Fövqəladə Təhqiqat
Komissiyasının üzvü N.M.Mixaylovun (1867-1920) hesabatlarında, eləcə də tədqiqatçı-publisist
Nazim Tapdıqoğlunun "Azərbaycan faciələrinin təqvimi (hər bir azərbaycanlı üçün
yaddaş kitabı)” əsərində (Bakı, 2010) əks olunmuşdur.
Cəbrayıl qəzasının
daha çox qətliama məruz qaldığı yaşayış məntəqələri sırasında Məzrə, Sirik,
Qışlaq, Süleymanlı, Şıxlar, Məlikli, Tatar, Balyand, Qaracallı, Doşulu kəndləri
olmuşdur ki, bu kəndlər haylar yaşayan kəndlərlə (bu kəndlərin sakinləri XIX əsrin
əvvəllərində Cənubi Azərbaycandan və Osmanlı Türkiyəsi ərazilərindən
köçürülmüşlər idi) qonşu olmuş, aralarındakı məsafə 5-10 km-ə çatmışdır.
1918-ci ilin dekabr ayında bu kəndlərə başlamış hücumlar 1919-cu ilin yanvar-fevral
aylarında xüsusilə amansız xarakter almışdır. Silahlı quldurların 1919-cu ilin
fevral ayının 23-də Qarabağın dağlıq hissəsindən Xudafərin körpüsünədək olan əraziləri
işğal etmək planının alt-üst edilməsi, ilk növbədə 1919-cu ilin 15 yanvarında
yaradılmış Qarabağ Quberniyasının rəhbəri Xosrov bəy Sultanov və qardaşı, el qəhrəmanı Sultan bəyin, eləcə də yerli özünümüdafiə
qüvvələrinin igid döyüşçülərinin şücaəti ilə mümkün olmuşdur.
Cəbrayıl rayonu, Yuxarı Məzrə kənd sakini, 83 yaşlı
Xanoğlan Təhməz oğlu Əliyevin söylədiyinə görə, o vaxt bu kənddə 35-40 ev olub, əhali sığınacaq məqsədilə
Arazqırağı kəndlərə - əsasən Şahvəlli kəndinə (25 km-lik məsafədə) köçmüşlər.
Bu kənd hayların yaşadıqları Daşbaşı kəndi ilə (əvvəllər Hadrut rayonuna aid
olub, indi Xocavənd rayonu tərkibindədir) qonşu olduğundan əsas hücumlar bu kənddən
(orada 45-50 ev vardı) olub.
Qəzanın
Qışdağ kəndi ( o illərdə 35-40 ev olub) isə ən çox haylar yaşayan Sur kəndinin
(aralarında 1 km məsafə olub) hücumlarına məruz qalıb. Bu cür silahlı basqınlar
1905-1907-ci illərdə də baş vermişdi, o zaman bütün evlər yandırılmış və yerlə-yeksan
edilmişdir. Bu kəndin əhalisi qonşu Daşkəsən, Quycaq, Böyük Mərcanlı kəndlərində
özlərinə sığınacaq tapmışlar.
Həmin
qanlı-qadalı illərin şahidləri olmuş kənd sakinlərindən Hümbət Kərim oğlu Kərimovun
(1870-1948), Məmməd Rüstəm oğlu Nəsirovun (1875-1956), Süleyman Əsəd oğlu Səfərovun
(1880-1970) bu barədə xatirələri indi də
yaddaşlarda.
Fövqəladə
Təhqiqat Komissiyasının üzvü N.M.Mixaylovun yazılı məruzəsində Cəbrayıl qəzasının dinc sakinlərinə qarşı törədilmiş
soyqırımın, yaşayış məntəqələrinin, tarixi maddi-memarlıq abidələrinin, ictimai
xarakterli tikililərinin yerlə-yeksan edilməsində, dağıdılmasında, əhalinin
mal-mülkünün qarət edilməsində başlıca rol oynayan silahlı hay quldurlarının
adı, soyadı (54 nəfər) və ünvanları
(Düdükçü, Kemrakuç, Edilli, Çirakuz, Qoqa, Çanaxçı, Mülkədərə, Dolanlar,
Daşbaşı, Zamzur, Ağcakənd Cilan kəndləri) göstərilmişdir.
Qafqaz İslam Ordusunun qalibiyyətli döyüşlərinin
sırasında Cəbrayıl qəzası da xüsusi yer
tutur. Müzəffər türk döyüşçüləri hay-daşnak və bolşevik-rus qüvvələrini qəzanın
müharibə meydanı olan kəndlərində (Sirik, Məzrə, Qışdağ, Balyand, Süleymanlı...
Cəbrayıl şəhərində...) darmadağın etməklə, yerli müsəlman-türk soylu əhalinin
doğma yurd-yuvalarına və müqəddəs ocaqlarına qayıtmalarını öz canları və
qanları bahasına təmin etmişlər. Hərbi qərargahları Cəbrayıl şəhərində yerləşsə
də, qanlı döyüşlər qəzanın hər guşəsində getmişdir.
Qafqaz İslam Ordusunun əsgər və zabit heyəti ilə
çiyin-çiyinə yerli özünümüdafiə dəstələrinin üzvləri və qəhrəman el döyüşçüləri
də düşmənə layiqli cavablar vermiş, onların məhv edilməsində yaxından iştirak
etmişlər. Unutmayaq ki, Qafqaz İslam Ordusu gələnə qədər mənfur düşmənlə üzbəüz
qalan, silah-sursat baxımından zəif təchiz edilən, lakin onlara layiqli cavab
verənlər yerli igidlər olmuşdur. Bu cür qəhrəmanlardan Qışdağ kəndindən Zeynal Məhəmməd oğlu İbişovun (1890-1970),
Əlirza Ağamirzə oğlu Bədirxanovun (1888-1968), Məzrə kəndindən Abbas Molla Məhəmməd
oğlunun (1855-1929), Quşçular kəndindən
Kor Abdullanın, Sirik kəndindən qaçaq Süleymanın və qardaşı Salmanın, qaçaq
İsmayılın, Qalacıq kəndindən qaçaq Babaş Cəbrayıl oğlunun (1890-1977), qardaşı
Tanrıverdinin, Harovlu kəndindən Qulu Məmmədəliyevin, Əziz Allahyar oğlunun və
başqalarının adları hörmətlə çəkilir, xatirələri yad edilir. Türk döyüşçülərdən
Ər-Əziz əfəndi isə sonrakı həyatını Cəbrayıl rayonunda keçirmiş və burada ömür-gün sürmüşdür.
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
