MƏNİM ANAM - MARİNA SVETAYEVA
Erkən uşaqlıq illərim mənə yuxu kimi gəlmir. Onları həyatımın birinci ən
parlaq gerçəkliyi, dünyanın və özümün
həmin dünyada ilk kəşfi kimi xatırlayıram.
Dünya öz mənbəyində nə böyük, nə də kiçik, nə pis
nə də ki yaxşıdır. O, hələ qiymətləndirilməmiş,
müqayisə edilməmiş sadəcə və mübahisəsiz mövcuddur. Onda həm də öz sahibindən
başqa hər şeyi görən, hər şeyi nəzərdən keçirən,
tamamilə yeni, körpə gözlər var. Qız isə müəyyən vaxta qədər bəbəklərinin
dərinliyində gizlətdiyi özünü – öz canlı "mən"ini bir gün güzgüd,ə
digər əksində gördü. Əksi heç də xoş deyildi: ağbəniz, üz-gözü turşumuş,
əynində vilvet xətli don, ayağında düyməli başmaq, sifətini haldan-hala
salır, ayaqlarını yerə çırpır, dil çıxardırdı və
cəza kimi küncə qoyulmağa tam layiq idi. Güzgüdəki insanın özüylə eyni insan olduğunu dərk edən
kimi, ayaqlarını yerə vurmağı, dil çıxartmağı dayandırdı. Və onda artıq
sakitləşmiş "mən" görüntüyə yaxınlaşdı, mehribancasına onu – sanki pudel Ceki sığallayan
tərzdə oxşadı və pıçıldadı – "Əzizim!"
Amma bu sonralar baş verdi. Ona qədərsə bircə dünya
vardı ki, onu da Marina adlı anası idarə edirdi. Bütün dünya yalnız ondan asılı
idi. Onun icazəsi ilə gündüz gecə ilə əvəz olunur, dolabda hardansa peyda olan
və harasa yoxa çıxan, məni darıxdıran (oynamağı mən bacarmırdım, oyuncaqları
qırmağa isə icazə yox idi) oyuncaqları Marina ilə gəzintiyə çıxmaq sevinci
əvəzləyirdi. Əgər bircə bu başmaq, qaloş, papaq, qalın şalvar, toqqalar, sonsuz
sayda düymələr, olmasaydı bu sevinc tam olardı!
Marinanın dünyası uşaq otağının divarları və ya
küçəylə məhdudlaşır, qışdan yaya çevrilir, qapı-pəncərələri taybatat açır, bağlayır, qəflətən dayanır,
müxtəlif hərəkətlər edir, özlüyündə birdən "bağ evinə" və ya
"Koktobelə" (Krımın şərqində qəsəbə) çevrilir. Çünki hər şey
Marinanın istəyi ilə forma alır, rəng, məna kəsb edirdi. Onun gündəlik
həyatında əsas üç sözü vardı: "Olmaz", "Lazımdır",
"Olar". Və bunlardan birinci ifadə, digər iki ifadədən daha çox
təkrarlanırdı.
Balaca olanda Marinanın mənə təsiri böyük və dəf
edilməz idi. Lakin o mənimlə birlikdə elə də çox vaxt keçirmirdi. Biz ara-sıra
gəzintiyə çıxırdıq. O məni elə də çox nazlayıb-əzizləmirdi. Bütün bunlarla
az-çox dayələr məşğul olurdular. Bizim evdə çox qala bilmədikləri və tez-tez dəyişildikləri üçün evimizdə çalışan dayələri heç də yaxşı
xatırlamıram.
Onlardan biriylə məni parkda gəzdirmək əvəzinə
Nikolo-Peskovsk kilsəsinə dəfn mərasimlərinə
apardığı üçün vidalaşdıq. "Xanım, burda qəbahətli nə var ki, –
həmin dayə əsəbdən bozaran Marinaya deyirdi: – mələklərin duası Allaha tez
çatır. Nəyə lazımdı sizin o it gəzdirilən meydançalarınız!".
İkincisisə təmizkar olmadığına görə işdən azad olunmuşdu. Onun heç
nitqi da aydın deyildi. Sözləri düzgün tələffüz etmirdi, mən də o deyəni
təkrarlayırdım. Üçüncü və ondan sonrakılar. deyəsən, özləri çıxdılar.
Gələn dayələrin heç biri Marinanı məndən
uzaqlaşdıra bilmədi. Marina elə bil hamını və hər şeyi açıq-aydın görürdü. Mən
bir günabaxan kimi həmişə onun yanına və ona tərəf can atırdım. Və onun
varlığını daxilimdə sanki vicdan səsi kimi hər zaman hiss edirdim. Onun gücü bu
cür inandırıcı, tələbkar, özünə tabe etməyi bacaran idi. Bu güc – sevgi idi.
Marina məndə ta beşikdən başlayaraq özünə xas
xüsusiyyətləri və keyfiyyətləri aşılamaq, inkişaf etdirmək istəyirdi.
Çətinlikləri aşmaq, hərəkət və düşüncə müstəqilliyini öyrədirdi. Hər şeyi səthi
yox, uşaq şüurundan dərin danışmaq və izah etməyə çalışırdı ki, kiçik ağlımla deyiləni vaxtında, hətta
vaxtından əvvəl anlayım. Gördüyümü,
duyduğumu, yaşadığımı rabitəli və aydın danışmağı öyrədirdi. Heç vaxt uşaq səviyyəsinə
düşməyərək, əksinə sanki qarşısındakı uşağı öz seviyyesinə qaldırmağa
çalışaraq, ortaq bir yerdə – böyüklərə xas müdriklik və uşaq sadəliyinin
kəsişdiyi nöqtədə görüşmək istəyirdi.
Özümü yaxşı aparmağımın, tapşırılmış hər hansı bir
işin uğurla öhdəsindən gəlməyimin mükafatı kimi mənə şirniyyat və hədiyyələr
vermək əvəzinə, hekayə oxuyur, bir yerdə gəzintiyə çıxır və ya otağına qonaq
çağırırdı. Onun otağına elə-belə, heç bir səbəb olmadan girmək olmazdı.
Çoxbucaqlı, sanki tin-tin olan, tavanından sehrli Yelizavet çilçırağı asılmış,
alçaq divanında bir az qorxuducu, lakin diqqəti cəlb edən canavar xəzi salınan
otağına çəkinə-çəkinə və həm də sevinclə daxil olurdum. Üzü üzümə yaxın, "Korsika jasmini" ətirli
– anam bax bu cür yadımda qalıb. İpək paltarının xışıltısını, cəld və rahat hərəkətlərlə uzun
ayaqlarını altına yığıb və ya bardaş qurub yanımda əyləşməyini xatırlayıram.
Söhbətlərimizi, oxuduğu nağılları, Lermontov, Jukovski və başqalarının
balladalarını xatırlayıram. Mən onları tezcə əzbərləyir və deyəsən anlayırdım.
Marina küncdə, həmişə göyərçinlər uğuldayan balaca
pəncərəsinin qabağındakı yazı masasının arxasında oturmağı icazə verirdi.
Karandaşlarıyla rəsm çəkməyə, hətta bəzən öz dəftərlərində cızma-qara etməyi
icazə verirdi. Hörmətlə Sara Bernar və Mariya Başkersovanın portretlərinə
tamaşa etməyə, nə vaxtsa babanın Almaniyadan gətirdiyi içi tikan-tikan olan
qorxulu çuqun fiqur – press-papye (basma) "Nürnberqli qız"a və "çar
Aleksey Mixayloviç"ə əl vurmağa qoyurdu. İki əl quruluşlu kağız üçün sancağın barmaq formalı
tutacaqları elə bil canlıydı, qeyd və hesab vərəqələrini möhkəm saxlayırdı.
1812-ci ilin gənc generalı IV Tuçkovun portreti olan laklı karandaş qabı,
gildən düzəldilmiş gümüşü cənnət quşuna toxunmağa icazə
verirdi.
Dolabdan böyük, qırmızı cildli kitab - Dorenin
illüstrasiyaları ilə Perronun nağıllarını götürürdü. Bu kitab lap balaca olanda
Marinanın anasının olub. Mən təzəcə yuyulmuş əllərimlə ehtiyatla səhifələrin
sağ yuxarı küncündən vərəqləyərək şəkillərinə baxırdım. Kitablara qarşı
etinasız, kobud, səliqəsiz rəftar qədər heç nə Marinanı əsəbiləşdirmirdi. Mən
onun iki qədim çini fincanından birini – xoşbəxtlikdən Napoleon təsvir olunan
yox, Josefinalı fincanını təsadüfən sındırmışdım. Göz yaşlarıma qərq olaraq
qışqırırdım: "Mən onun qadınını qırdım. Napoleon daha dul qalacaq!"
Onda məni danlamadılar, əksinə təsəlli verdilər. Amma adicə "Styopka-Rastryopka"
(Henrix Hofmanın "Pinti Peter” kitabı – tarixdə uşaqlar üçün çap edilmiş ilk
şəkilli şeir kitabı) kitabından onun eybəcər və pis adam olduğu üçün cırdığım
vərəqlərə görə məni küncə qoydular... Qoqolun təkcildliyində ("Niva"
jurnalına əlavə) şəkillərə də baxmaq olardı. Orda şəkillər ətraflı, xırda və
mənimçün anlaşılmayan tərzdə çəkilmişdi.
Önünə çıxan mənzərələri bütün təfərrüatı ilə təsvir
edən köçərilər kimi, mən də öz ağlımca illüstrasiyaları təhlil edirdim:
"Bu da at addımlayır... bu da xanımla söhbət edən xanım... bu da aşpazdan
qızardılmış meymun istəyən qız..." "Qız" qəbirdən xortdamış
şirin, yumru qız, "aşpaz" Xoma Brut, "qızardılmış meymun"
isə hər tərəfə yayılan şər qüvvələrdir. Bəzən Marina nənəsinin mis iynəli
barabanı olan musiqili mücrüsünü işə salırdı: karton trafareti ona yerləşdirir,
çətin fırlanan işəsalma
dəstəyini çevirirdi. Menuet
və ya hrossfater (rəqs janrları) melodiyaları ahəstə və aydın tərzdə,
yaz damcıları kimi səslənirdi. Nə qədər trafaret vardısa demək ki, o qədər də
melodiya vardı. Nəhəng sarı sarmaşığa oxşayan trubalı qramafon mənə daha çox
maraqlı görünürdü. Sanki onda qaraçıların səsi yaşayırdı. Marinanın ömrü boyu
qaraçılardan xoşu gəldi – Puşkin qaraçılarından tutmuş, küçə falçıları və
kənddəki at oğrularına qədər onların özünəməxsusluğuna, sehrli danışıqları və
mahnılarına, yaxşı yaşadıqlarına, sadiqliyinə görə sevirdi... Yaxşı
xatirimdədir. Bir dəfə Varvara
Panina (romans və qaraçı mahnılarının məşhur ifaçısı) və Anastasiya Vyalsevanın
(rus estrada müğənnisi, qaraçı romanslarının ifaçısı, opera aktrisası) vallarını – həzin, kədərli səslərini
dinlədikdən sonra, Marina mənə onlardan birinin, deyəsən, Paninanın sonuncu
konserti haqqında danışmışdı. Onda mənim dörd yaşım vardı.
"O bir zamanlar gənc və qəşəng idi. Elə gözəl
oxuyurdu ki, hamı bir nəfər kimi valeh olurdu. Varlılar, knyazlar, zabitlər
ürəyini, titullarını, var-dövlətlərini onun ayaqları altına atır, ondan ötrü
sevgidən dəli olur, duellərdə bir-birlərini güllələyirdilər... Lakin vaxt ötüb
keçir, gördüyün kimi, elə onun da vaxtı keçib. O, artıq qocalıb. Gözəlliyi,
dövləti, şöhrəti – hamısı gedib. Bircə qalan səsidir. Pərəstişkarları? Onlar da
dağılışıb getdilər, bəziləri isə çoxdan ölüb. O hələ də çıxış edirdi. Lakin
dinləyənlər tapılmırdı. Yaşıdlarının nəvələri daha babaları dinləyən musiqiyə
qulaq asmırdılar.
Və o, sonuncu vida konsertini verir; həmin o qara
şalda, bəyaz saçlı, yaşlanmış qadın səhnəyə çıxır! O vaxtki gözəlliyindən, cizgilərindən
zərrə qədər də bir şey qalmamışdı. Üzündə ancaq qırışlar görünürdü. Zalda cəmi
bir neçə nəfər onun sadiq pərəstişkarı vardı. Kim deyərdi ki, bu əldən düşmüş
qoca kişilər həmin o yaraşıqlı arvadbaz qusarlardır (macar forması geyinən süvari əsgər)?
Kölgələr kölgəylə sonuncu görüşə gəlmişdilər. Kölgə sevgidən, əl üstündə
tutulduğundan dalbadal romanslar oxuyur.
Onlar tərəfindən nə vaxtsa sevilən kölgə! Və onları sevən kölgə! Kölgə onlarla,
həyatla, sevginin özüylə vidalaşır... Konsertin vaxtı çoxdan bitib; müşayiətçi
getdi, xidmətçilər bir-bir lampaları, çilçıraqları söndürür; ətrafda bir nəfər
də olsun qalmayıb. O isə getmir, o getməkdən imtina edir! Mahnılar sinəsindən süzülür
– o hələ də oxuyur! Təkcə, boş və qaranlıq zalda oxuyur; qaranlıq və səs;
qaranalıqda səs; qaranlığı gücləndirən səs!.."
Marina
üzümü görcək tutularaq soruşdu:
– Başa
düşdün?
– Başa
düşdüm, – dedim və güldüm: – Qoca arvad
oxuya-oxuya qalıb, qoca kişilərsə çıxıb gedib, işığı da söndürüblər.
Və mən uşaq
otağına dayənin yanına getdim.
Yazıq
Marina! Çox vaxt öz yaşıdı, hətta özündən böyük həmsöhbətləri ona tay olmurdu!
Qaranlıqda
səs isə ürəyimdə qaldı. Bəlkə də ona görə ki, Marinan bir çox tapmacaları kimi
bu da anında eşidilməyib, cavabı tapılmayıb.
İndi
düşünürəm: bəlkə elə qaranlıq zalın boşluğunda oxuyan bu qoca qaraçı qadındır
faciəvi Svetayeva "Sivilla"sının
mənbəyi.
Boz daş
parçasıyla
Əsrlə əlaqəni
qırıb.
Bədənin sənin –
Səsinin mağarasıdır.
Birinci dəfə Marina məni sirkə aparanda heç
bilmirdim əvvəlcə hara baxım. Lojalarda əyləşənlərə yazığım gəlirdi. Nədənsə
mənə elə gəlirdi ki, lojalara çöl tərəfdən söykədilən nərdivanlarla çıxırlar.
Ah, biz necə də xoşbəxtik ki, burada rahat yerdə əyləşmişik.
Marina iki əliylə üzümü tutub arenaya tərəf yönəldirdi ki, ora baxım.
Amma mənim diqqətimi nədənsə elə işıqlar çəkirdi. Birdən gözümün qabağında
pələnglər və nərildəyən şirlər göründü. Uniformada olanların mundiri mənə
atamın və dostlarının tələbə geyimlərini xatırladırdı: orada – ağ-gümüşü rəngli
ağzı üstə çevrilmiş çəllək və yeşiklərin arasında heyvanlarla oynayan Seryoja
deyilmi? Bəs niyə tələbələr qamçıyla silkələyərək heyvanları qovdular? Bəs əvvəldən
onları niyə buraxırdılar ki?
Hə, qəribə, parıldayan geyimdə, boyalı
adamlar qaçdılar, tullanıb-düşdülər, dombalaq aşdılar. Onlar cırıltılı səslə
nəsə qışqırır, hamıya əl edir, ora-bura tullanır, arabir bir-birlərilə qəflətən
dalaşırdılar. Bütün bunlar mənə "küçə uşaqlarını” xatırladırdı. Həmin uşaqlarla
mən – "yaxşı qız” ancaq öz xəyalımda,
pəncərədən seyr edərək oynaya bilərdim.
Klounlar! Klounlar! Onlar küçə oğlanlarından
daha maraqlı gəldilər mənə. Çünki gülməliydilər. Onlar "elə-belə” tullanıb-düşürdülər.
Bunlarsa hər bir hərəkətləri, bir-birlərini itələməkləri, badalaq gəlməkləri
ilə sirkə gələnlərdə gülüş doğururdular. Həm də bunların başına elə hey nəsə
gəlirdi: gah şalvarları düşürdü, gah jiletləri partlayırdı, gah qolçaqları
uzanırdı, gah şlyapaları uçurdu, gah qarınları, gah da yanları şişirdi.
Altlarından stul qaçır. Durduqları yer aralanır!
Əvvəl-əvvəl gülümsədim, sonradansa güldüm. Daha
sonra isə hamı kimi şaqqanaq çəkdim. Hamı gülürdü, Marinadan başqa.
Dəmir kimi bərkimiş ovuclarıyla üzümü tutaraq
arenadan özünə sarı çəkdi. Sakit və acıqlı səslə dedi: "Qulaq as və yadında
saxla: başqasının bədbəxtliyinə gülən hər bir kəs ya dəlidir, ya da əclaf. Çox
vaxt isə elə hər ikinsindəndir. Kimsə tələyə düşürsə, bu gülməli deyil. Kimisə
çirkaba bulaşdırırlarsa, bu gülməli deyil. Kiməsə badalaq gəlirlərsə bu gülməli
deyil. İnsan şalvarını itirirsə, bu gülməli deyil. İnsanın üzünə şillə
vururlarsa bu əclaflıqdır. Bu cür gülüş günahdır”.
Mən bunu həmin an əzbərlədim və ömürlük qulağımda
sırğa etdim.
...Şəkil çəkməyə mən bütün uşaqlar kimi – karandaşa
möhkəm basa-basa kağızın üstündə halqalar çəkməklə başladım. Çəkdiyim yumrular
burulğana bənzəyirdi. Bir dəfə axır ki, Adəmə bənzər bir adam – ayaqları,
əlləri, gövdəsi çöplər, başı isə nəsə yumru bir şey olan adam çəkdim. Heyrət
içində başı iki göz və dişlərlə təchiz etdim. Barmaqlar və düymələr də əlavə
edərək qışqırdım: "Marina! Marina! Tez olun, bura gəlin!” Marina həyəcan içində
yan otaqdan qaçaraq gəldi: "Nə olub?” – "Baxın! Baxın! Mən adam şəkli çəkmişəm!”
Və masamın arxasında dayanıb tərif gözləyirdim.
Marina masanın üstünə əyildi. "Hanı insan?
Budur insan?” – "Hə”. – "Yox, Aleçka! Bu cür insan olmur. Hələliksə bunun adı –
eybəcərdir. Bax: onun neçə barmağı var? Bəs sənin? Görürsən, ayaqları isə
kibrit çöpünə bənzəyir. Öz ayaqlarına da bax. Bəs dişləri? Utanmırsan? Hasara
oxşayır. Baş da insandan böyük olmamalıdır. Bəs bu dairəciklər nədi?” –
"Düymələr”, – üz-gözümü turşudaraq pıçıldadım. "Düymələr qarından böyükdür? Həm
də ki, düymələr elə-belə geyimsiz var? Yox, Aleçka, pisdi. Sən hələ çox çəkib,
çooox səy göstərməlisən. O vaxta qədərsə, heç nə alınmayacaq!”.
Bu, hələ
çiçəklənməkdə olan qüruruma və özümə inamıma vurulan böyük zərbə idi. İndi
müəllif təxəyüllü ilə bəzədilmiş əsl fiqurun əvəzində, Marinanın gözdən saldığı
eybəcər, əyri-üyrü bir şey gördüm... Pərişanlığın özü kimi dərin bir ah
çəkərək, çətinlikləri dəf etmək üçün karandaşdan yapışdım.
Marina heç nəyin yüngülləşmiş formasını
sevmirdi. Tanışlardan kimsə mənə rəngləmə verəndə, onları götürür və deyirdi:
"Özün çək, çəkdiyini rənglə. Rəngləyən, çəkilənin üzünü çəkən, kimdənsə köçürən
özü-özünü aldadır və o heç vaxt heç, nə öyrənə bilməyəcək!”
Təsadüfən hərfləri tanıdığımı bildikdən sonra
o, məni hecalara bölmədən sözləri tam şəkildə əvvəlcə ürəyimdə, sonra isə səsli
oxumağı öyrətməyə başladı. Barmaqlarımın
arasına qoyduğu qələm heç vaxt əyri-üyrü xətlər, yumrular çəkmir, iki sözün
arasında aralıq buraxmırdı. Düz xətt üzrə mexaniki gözəl xətlə hərflərdən söz,
sözlərdən frazeoloji birləşmələri özüm qururdum.
Bu minvalla mən nə etdiyimi və necə etdiyimi həmişə
düşünürdüm. Marinanın passiv dərsləri bir dəfəlik uzaqlaşaraq, yaradıcılıqla
əvəz olundu. Yorucu misalların əvəzinə elə birdəfəlik cümlələr, ifadələr,
inşalar yazılırdı; adətən,
üzsüz olan müəllim dəftərçələri gündəliyə çevrilirdi; qrammatika minimumuna
qədər enərək, yüngül qaydalardan ibarət oldu. Əzbərləmək qabiliyyətinin
yerinə yaddaşın özü, birinci növbədə göz yaddaşı, bir çox uşaqların qabil
olduğu və erkən itirdiyi müşahidəçilik qabiliyyəti inkişaf etdi...
Marina pedaqoji qabiliyyətindən istifadə edərək,
dörd yaşıma qədər məni artıq oxumağı, beş yaşına qədər yazmağı, altı-yeddi
yaşlarına qədərsə bir az qrammatik qaydalara əməl edərək gündəlik yazmağı öyrətdi.
Mənim yazı yazmaq öyrənməyimlə İnqilab eyni vaxta
düşdüyünə görə, yarım əsr üstündən keçəndən sonra ola bilər ki, onlar nəsə bir
maraq yaradar; onlardan bəziləri, heç bir dəyişiklik olmadan, bəzi lazımi
hallarda qısaldılmış qeydlərdir.
MƏNİM ANAM
Mənim anam çox qəribədir.
Mənim anam heç də bütün analar kimi deyil. Başqa
analar öz uşaqlarına və ümumiyyətlə başqa uşaqlara baxırlar. Marina isə balaca
uşaqları sevmir.
Açıq-qəhvəyi saçları yan tərəflərdən burulurlar.
Gözləri yaşıl, burnunun üstü azca donqar, dodaqları
isə çəhrayıdır. Onun çox xoşuma gələn qəribə boy-buxunu və əlləri var.
Ən sevdiyi gün – Müjdə günüdür. O, cəlddir, üzü
kədərlidir, şeir və musiqini sevir. O, özü də şeir yazır. O səbirlidir və hər
zaman son həddə qədər səbir edəndir. O, həm hirslənir, həm də sevir. O, həmişə
harasa tələsir. Onun böyük ürəyi var. İncə səsi, iti yerişi var. Marina elə hey
nəsə iş görürdü. Marina gecələr mütaliə edir. Demək olar ki gözləri heç vaxt
gülmür. Onu çoxlu suallarla dəng edəndə əsəbiləşir. Bunu heç sevmir.
Bəzən o ortalıqda havalı yuxulu kimi gəzir, birdən
qəflətən ayılır, danışmağa başlayır. Və sonra harasa yenə də dalıb gedir.
Rus
dilindən tərcümə edən: Xanım AYDIN