Bakı 14°C
20 Yanvar faciəsi və mətbuat
Azərbaycanın
azadlığı və ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə tarixinə qəhrəmanlıq səhifəsi
kimi daxil olmuş 20 Yanvar faciəsi xalqımızın yenilməz əzmkarlığını, mütəşəkkilliyini,
mətanətini, vətənpərvərlik hissinin qüdrətini göstərən və yaşadan zəfər salnaməsidir.
1980-ci illərin sonunda Sovet İttifaqında ictimai-siyasi həyatın demokratikləşməsi
nəticəsində, Azərbaycanda başlanan siyasi oyanış, rəhbərliyi ciddi
narahat edirdi. Bu oyanışın qarşısını almaq üçün bəhanə axtaran Moskva, səbəbi
də, bəhanəni də özü hazırladı.Respublikada hakimiyyətsizliyin hökmü, özbaşınalıq,
ermənilərin azərbaycanlılara qarşı Dağlıq Qarabağda təcavüzkarlığı, milli müstəqillik
yolunu tutmuş xalqın etirazları Moskvaya planını həyata keçirmək üçün şərait
yaratdı. 1990-cı il yanvarın əvvəllərində mərkəzin göstərişi ilə müxtəlif qoşun
hissələri Bakıya gətirildi. Bakıda və respublikanın rayonlarında 131 nəfər
öldürülmüş, 744 nəfər yaralanmış, 841 nəfər qanunsuz həbs olunmuşdur. Hərbi
qulluqçular tərəfindən 200 ev və mənzil, 80 avtomaşın, o cümlədən təcili
yardım maşınları, yandırıcı güllələrin törətdiyi yanğın nəticəsində dövlət və
şəxsi əmlak məhv edilmişdir.
Tarixin bu dəhşətli faciəsi Azərbaycan publisistlərində
siyasi hadisələrə qarşı operativ maraq və münasibət oyatdı.
Ancaq gərgin siyasi iğtişaşların tüğyan etdiyi 1990-cı
illərdə bəzən ictimai rəyə istiqamət verən mətbuat da öz sözünü deməkdə çətinlik
çəkirdi.
Yanvarın 19-da hərbi əməliyyatın növbəti mərhələsi
kimi Azərbaycan televiziyasının enerji bloku partladılmış, respublika
televiziyası və radiosunun verilişləri tamamilə kəsilmişdir. Faciə baş verən
gündən isə digər kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyyəti dayandırılmış,
xalq informasiya almaq hüququndan məhrum edilmişdi. Həmin dövrdə Azərbaycan
KP MK-nın orqanı olan "Kommunist” qəzeti 18 yanvar 1990-cı ildə nəşr
olunduqdan sonra, bir də 27 yanvar 1990-cı il tarixdə çıxdı. Başqa sözlə,
doqquz gün qəzet çap edilməmiş, bu müddətdə 20 Yanvar faciəsi barədə xalqa rəsmi
məlumat verilməmişdi.
Milli faciənin miqyası ilə bağlı ilk xəbər verən
"Kommunist” qəzetinin əlavəsi olan "Səhər” qəzeti idi. Yanvarın 22-də "Səhər”
qəzeti 2 milyon tirajla çap olunaraq əhaliyə
pulsuz paylanıldı. Matəm nömrəsindən
sonrakı sayında qəzetdə ölənlərin siyahısı verildi, rus və ingilis dillərində
çap olunaraq dünya mətbuatına çatdırıldı. Baş redaktorun müavini Məzahir Süleymanzadə
yazırdı: "Ehsanımız yalnız söz olsa da, millətimizi ovundurmağa çalışırdıq Oğul
itirmiş analar, ər itirmiş gəlinlər ağı, bayatı deməyi "Səhər”dən öyrəndilər”.
Həmin
dövrdə dünya ictimaiyyəti də hadisə haqqında informasiyalara biganə qalmadı.
Böyük Britaniyanın"The Times”, "The "Guardian” qəzetləri,BBCkanalı, ABŞ-ın "Los Angeles
Times”, "The New York Times”, "Washinqton Post”, "Kristian Sayens Monitor”,
"Baltimor San” və
digər media orqanları Qara Yanvar, xalqın azadlıq ideyalarını boğanlar haqqında
məlumat vermişdilər.
"Azərbaycan" qəzetində 1990-1994-cü illər
20 Yanvar faciəsinə aid qəbul olunmuş qərarların və sənədlərin xronikası və müəyyən
şərhlər verilmişdir. Həmin qərarların, sənədlərin mətni ilə tanış olduqda
insan dəhşətə gəlir. Ötən dörd il ərzində bu faciəvi hala biganə münasibət,
ardıcıl olmayan siyasət, faciənin ört-basdır edilməsi aşkarlanır. Çünki həmin
dövrdə ancaq senzura icazəsindən keçən xəbərlərin çapına icazə verirdilər.
Bu dövrdə azad söz xalqın tribunası idi. Tez bir
zamanda xalqı ayağa qaldıra biləcək operativ janra ehtiyac yaranmışdı. Ədəbiyyatda
iki janr önə keçdi: bədii publisistika və poeziya. Xalqın etirazları leqal nəşrlərlə
yanaşı, qeyri leqal nəşr olunan qəzetlərin çap olunmasına yol açdı. Həmin
dövrdə sərt senzura nəzarəti, mətbu orqanlarına "yuxarıdan” edilən təzyiqlər,
münaqişələri işıqlandırmaq təcrübəsizliyi və s. kimi amillərin təsiri altında
olan, 70 illik "sovet xofu”nun və 30-cu illərin repressiyasını unutmayan KİV-in
böyük hissəsi çox şeyi mətbuatda açıq söyləməyə cəsarət etmirdi.
Mətbuat üzərində olan senzura 1998-ci ilə qədər
davam etməkdə idi. Yalnız ümummilli lider Heydər Əliyevin 1998-ci il
avqustun 6-da imzaladığı "Azərbaycan Respublikasında söz, fikir və mətbuat
azadlığının təmin edilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında" fərman kütləvi
informasiya vasitələrinin sərbəst inkişafı, onların cəmiyyətin demokratikləşməsinə
təsir edən qüdrətli vasitəyə çevrilməsi yolunda dövlət siyasətinin həyata
keçirilməsində mühüm addım oldu.
1990-cı illər mətbuatında informasiyanın
tirajlanması ilə bağlı mövcud çatışmazlıqlar
da bir tərəfdən başa düşüləndir. Çünki 70 il ərzində avtoritar modelin təsiri
ilə fəaliyyət göstərən Azərbaycan mətbuatı, cəmiyyəti məlumatlandırmaq funksiyasından
daha çox, hakimiyyətin vacib bildiyi informasiyanı təbliğ etmişdir. Ancaq
1988-ci ildə xalqın milli oyanışı sayəsində "Kommunist” partiyasının təntənəsi,
Partiya plenumlarının müxtəlif kompaniyaları, Sovet dövrünün şablon, plakat
mövzuları, sxematizm, trafaretlərdən uzaq müstəqillik dövrü Azərbaycan
publisistikası meydana gəldi.
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin mətbu orqanı olan
"Azərbaycan” ədəbi-bədii jurnalında Bəxtiyar Vahabzadənin "Şənbə gecəsinə
gedən yol” (1990, № 9-10) publisistik oçerkində müəllif, 20 Yanvar faciəsinin
yüzlərlə dəhşətli epizodları fonunda Sovet imperiyasının Azərbaycan xalqına
qarşı törətdiyi genosid aktını ifşa etmişdir.
B.Vahabzadə əsərdə 1918-ci ildə Azərbaycanda törədilən
qırğınların sahibi, vaxtilə adına heykəllər ucaltdığımız S.Şaumyan, onun
havadarı S.Lalayanı lənətləyir, ermənilərin Dağlıq Qarabağ iddiaları, tarixi
saxtalaşdırmaq cəhdləri, xalqımıza qarşı törədilən faciələrin səbəblərini
aydınlaşdırır, tutarlı arqumentlərlə böhtançı erməni siyasətini ifşa edir, bu
siyasi prosesə şərait yaradan Qarbaçov və bəzi azərbaycanlı rəhbərləri də tənqid
etməkdən çəkinmirdi: "Bizə çoxdan məlumdur ki, başımıza açılan bu oyunlar təkcə
balaca xalqın, erməni lobbisinin işi deyil. Bu işlərin başında erməni
mafiyasına istiqamət verən, onu güclü silahlarla təchiz edən, hətta açıq-açığına
müdafiəsinə keçib hər məsələdə Azərbaycan xalqını təkləyən M.S. Qarbaçov özü durur” (Vahabzadə Bəxtiyar.
"Şənbə gecəsinə gedən yol”/ "Azərbaycan” jurnalı, Bakı, 1990, №9, s. 17).
Milli şüurun güclənməsində böyük rolu olan, həqiqətpərəstliyə
sadiq, 20 Yanvar faciəsinin ağrılarını, kədərini dərindən duyan publisist
B.Vahabzadə, gərgin siyasi burulğanların içərisində "Şənbə gecəsinə gedən yol”
oçerkində xalqın əzmkarlığı, mətanəti qarşısında bir daha səcdə edir: "Mən bir
daha inandım ki, bu xalqı qırmaq olar, əzmək olar, amma sındırmaq olmaz.
Ey mənim dözümlü xalqım, görə bilmədiyimiz, qiymətləndirə
bilmədiyimiz ürəyinə, bu ürəkdə yatan namusuna, qeyrətinə qurban olum! Sən nə
qədər böyüksənmiş!” (Vahabzadə Bəxtiyar. "Şənbə gecəsinə gedən yol”/ "Azərbaycan”
jurnalı, Bakı, 1990, №10, s. 20).
Xalqımızın
yaddaşına qanlı faciə kimi daxil olan 20 Yanvar hadisəsi milli tariximizin ən
şanlı və qəhrəmanlıq səhifələrindən birini təşkil edir. Qanlı Yanvar faciəsi
ulu öndər Heydər Əliyevin "20 yanvar faciəsinin dördüncü ildönümünün keçirilməsi
haqqında” 1994-cü il 5 yanvar tarixli Fərmanı ilə öz siyasi qiymətini aldı. Məhz
20 Yanvar faciəsindən başlayaraq Azərbaycan xalqı SSRİ-nin tərkibində ədaləti bərpa
etməyin qeyri-mümkünlüyünü və milli haqlarımıza obyektiv yanaşmanın nümayiş
olunması ilə bağlı inamını birdəfəlik itirdi.
Qanını, canını vətən uğrunda fəda edən, sözündə
yox, əməlində vətənpərvərliyini sübuta yetirən şəhidlərimizin ruhu şad olsun!
Aynurə Paşayeva
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu
Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin elmi
işçisi,
