Ədəbi tənqid pul gücünə yaranmamalıdır
Natalya Pavlovna Yestafyevna: "Sosial şəbəkələrdə əksəriyyət özünü peşəkar, mütəxəssis hesab edir”
Müsahibim Natalya Pavlovna Yestafyevnadır. O, bu
yaxınlarda 215 illik yubileyini qeyd edən V.N.Karazin adına Xarkov Milli
Universitetinin Rusiya ədəbiyyatı tarixi kafedrasının dosenti, filologiya
elmləri namizədidir.
– Siz Xarkov Milli Universitetində Rusiya ədəbiyyatı tarixindən dərs deyirsiniz. Gəlin tədris etdiyiniz fənnin əhəmiyyətindən danışaq.
–
Hesab edirəm ki, müasir insanın şəxsiyyət kimi fomalaşmasında klassik ədəbiyyatın
hansı rolu oynadığını biləndən sonra artıq ədəbiyyat haqqında danışa bilərik. Təəssüf
ki, Ukraynanın siyasi arenasında baş verən hadisələr, hərbi durum rus
ədəbiyyatının qavranmasına, həmçinin də əlçatan olmasına təsirsiz ötüşə
bilmədi. Universitetimizdə bəzən rus
ədəbiyyatını ya heç oxumayan, ya çox az
tanış olan tələbələrlə rastlaşıram. Və mühazirələr zamanı biz ixtisas üzrə bu
əsərlər haqqında danışırıq. Onlar maraqlanmağa başlayırlar və çalışırlar ki,
tövsiyə olunmuş ədəbiyyat siyahısından daha çoxunu oxusunlar. Və rus klassik
ədəbiyyatının ədəbiyyatdakı mühüm yerini
dərk etməyə başlayırlar. İlk növbədə Dostoyevski, Çexov, Tolstoyu mütaliə
etməyin vacibliyini dərk edirlər. Çünki bu yazıçılar, həqiqətən də, rus
ədəbiyyatının klassika epoxasının nümayəndələridir. Əsərlərində insan həyatında ola biləcək, baş
verəcək praktiki olaraq hər bir şey öz əksini tapıb. Onlar ona görə də mütləq
şəkildə vacibdirlər və heç vaxt da aktuallıqlarını itirmirlər. Tolstoyun qərb mədəniyyətində, Avropa
ədəbiyyatında bu gün də məşhur və dəbdə olması onunla izah olunur ki, öz
müasirlərindən modernist və postmoderistlərdən düşüncəsi ilə daha qabağa gedə
bilib.
Müasir rus ədəbiyyatının həmin bu klassik rus ədəbiyyatı nümunələrinə nə
qədər uyğundur sualına konkret bir cavab vermək olmaz. Bunun bir neçə səbəbi
var. Birincisi biz elə bir dövrdə yaşayırıq ki, sivilizasiyanın, mədəniyyətin
elə bil dövrünə çatmışıq ki, hər şey orta səviyyədə olub. Bu cür ədəbiyyatda müəllif elə bir süjet
qurur, elə bir obrazlar yaradır, elə bir situasiyalar düşünür ki, o ümumi kütlə
üçün nəzərdə tutulur. Bunun yaxşı tərəfi
odur ki, çox sayda insanı cəlb edir. Ona görə də desək ki, insanlar indi çox az
oxuyur, məncə, səhv olar. Düşünürəm ki, sadəcə indiki oxucu mütaliə
gərginliyinə hazır deyil. Ona görə ki, indi kütləvi ədəbiyyat bolluğudur. İllah
da rus ədəbiyyatından danışırıqsa, Akuninin adını çəkə bilərik. Çox məşhurdur.
Əsl adı Georgi Çxartişvilidir. Bildiyim qədərincə o, Rusiyada yaşamır hazırda.
Amma buna baxmayaraq, əsərləri çox sevilir, oxunur. Və müasir rus yazıçısı
hesab olunur. Bundan başqa Avropada və bizdə də məşhurdur. O, tarixə çox diqqət
və incəliklə yanaşır. Tarixi süjetlər,
tarixi şəxsiyyətlər, tarixi hadisələri götürür, onları özünəməxsus şəkildə "oranjeman"
edir. Və bu görünür ki, oxucuların çox xoşuna gəlir. Məsələn, onun "Erast Fadorinin macəraları” əsəri çox məşhurdur.
Erast Fadorin yazıçının tarixi detektiv seriyasının baş qəhrəmanıdır. O,
müxtəlif stillərdə – konspitativ detektiv, casus detektivi, etnoqrafik detektiv
tərzində əsərlərini yazıb. Bax bunları nəzərə alıb deyərdim ki, indi mütaliəyə maraq azalmayıb,
sadəcə, marağın istiqaməti dəyişib. Yəni indi bu cür ədəbiyyata daha böyük
həvəs var. Ədəbi zövq yüksək səviyyədən orta səviyyəyə düşüb. Yəni dəbdə yüngül
ədəbiyyat – melodramlar, detektivlər və s.dir. Sorokin, Pelevin, Dmitri Bıkov
da bu cür yazçılardandır. Bıkov haqqında fikrimi tez-tez soruşurlar. Mən
deyərdim ki, onun əsərləri bədii yox, yarıbədii, yarıfilolojidir. O, müxtəlif
düşüncəli, müxtəlif fikirli insanlara müəyyən bir şey haqqında çox maraqla
danışa bilir.
Əsərləri çoxdur. Onlar
həyatdakı hadisələrdən olduğu üçün insanlara maraqlıdır. Düşünürəm ki, müasir
fikrə, düşüncəyə, mədəniyyətə malik insanın tələblərinə uyğundur əsərləri. O
çox mürəkkəb şeylər haqqında çox asan, rahat tərzdə danışa bilir. Mütaliə edən istənilən insana dünyagörüşündən
və xüsusi mütaliə səviyyəsi olmayan istənilən insana maraqlı məlumat verəcək,
müasir mədəniyyəti aşılayacaq material təqdim edə bilir. Hesab edirəm ki, bu da öz növbəsində vacib
məqamdır. Yəni o müasir insanın tələblərinə uyğun maraqda mətnlər yazır.
Bundan
başqa, həyatımızın digər vacib bir məqamı da var. Biz buna etinasız yanaşa
bilmərik. Müasir dünya şifahi mədəniyyət
və avanqard vuzual mədəniyyətlə xarakterizə olunur. Bu, əlbəttə ki,
internetdir, mediadır. Bu yaxınlarda
təsvirin vizuallaşmasından danışılan bir mətnə resenziya yazırdım. Məqalədə
söhbət bundan gedir ki, mətnin müəllifi, yəni oxucunu səyahətə aparan yazıçı
vizual mətn yaradıb, o müxtəlif adlardan, qeydlərdən istifadə edərək sözçülüyü
minimalistləşdirib. Lakin vuzual tərəfini çox genişləndirib, üzərində çox
işləyib. Və əsər sanki bir fototəsvir, fotosəyahət kimi alınıb. Bu da
mədəniyyətdəki müasir tendensiyalarla bağlıdır. Bunun özü də şifahiləşdirməkdən
yaranır, müasir insanların mütaliəyə marağının aşağı düşməsi ilə
əsaslandırılır. Vizual poeziya anlayışı da yaranıb. Biz buna hansısa qiyməti
verə bilmərik. Sadəcə bu həyatımız, tariximiz, mədəniyyətimiz, ədəbiyyatımızla
yanaşı gedən bir şeydir. Biz bunu sadəcə olduğu kimi qəbul etməliyik. Məhsulun
keyfiyyəti isə tamam başqa məsələdir. Ona görə də indi müasir tendensiyalara
uyğun əsərlər yaranır. Onlar müasir medianı özünəməxsus şəkildə istifadə
edirlər. Məsələn, Ukrayna yazıçısı Mark
Dendyuku götürək. Onun böyük Avropa və Amerika təcrübəsi də var. İnternet
resurslardan geniş istifadə etməklə əsərlər yazır. Bu, internet-kitab deyil,
bu, tamam başqa söhbətin mövzusudur. Bu, sanki çap olunan sözlə çap olunmayan
sözün birləşməsidir. Əsərin içində kod yazır. Kodla internetə daxil olub, həmin
resurslarla ordan tanış olmaq olur. O sanki kitabla internet arasında bir əlaqə
qurur. Bu sadəcə informasiya, məlumat üçün göndərmə deyil. Bu inteqrasiyadır.
İnternet resursun bədii ədəbiyyata inteqrasiyasıdır. Tamam yeni bir janrdır.
Ona görə də mən deyə bilmərəm ki, ədəbiyyata maraq həddindən artıq azalıb.
Sadəcə ədəbiyyatın özü dəyişir, onu yazmaq və dərk etmək üsulları dəyişir. O,
indi daha çox müasir insanın şüuruna uyğun istiqamətlənir. Yeni eranın iyirmi
ilini artıq geridə qoyan müasir insan özündən əvvəlkilərdən xeyli fərqlidir.
Hətta XX əsrin ikinci yarısında çox müasir, aydın düşüncəli insandan belə
əsaslı şəkildə fərqlənir. Və mən yenidən əvvələ qayıtmaq istəyirəm ki, başlanan
bütün yeni proseslər transformasiyalar, bizi əhatə edən media-resursların
ədəbiyyata daxil olması, bəşəriyyətin, insanlığın yaddaşında klassik ədəbiyyatın yüksəkliyini, mərtəbəsini
dəyişmir. Axı ola bilməz ki, insan daha Höteni oxumasın, Baxı dinləməsin. Bunu
təsəvvürümə belə gətirə bilmirəm. Mənə elə gəlir ki, müasir ədəbiyyatda hansı
reaksiyaların, proseslərin getməsindən asılı olmayaraq, nəticədə mədəni irslə əlaqələnir.
İndi
insanlar sərhədlərlə məhdudlaşdırılmır. Bu da vacibdir. Mənbələrə əlçatanlıq
daha çoxalıb. Çünki internetə daxil olub hər hansı bir musiqi əsərini, onun haqqında informasiyanı tapmaq,
dinləmək an məsələsidir. İnterneti açıb istənilən muzeydə sərgilənən rəsm
əsərlərini görmək mümkündür. Marağı olan istənilən insan bunun öhdəsindən
asanlıqla gələ bilər. Burda çətin heç nə yoxdur. Əsas maraqdır. Əvvəllər belə şeylər əlçatan
deyildi...
– Gənclər daha çox internet şəbəkələrində vaxt
keçirir. Sizcə, yazəlı ədəbiyyat internetə uduzubmu?
–
Mənə elə gəlir ki, internetdən nə qədər və hansı şəkildə istifadəni insanın
şəxsiyyəti tənzimləyir. Əlbəttə ki, bir çox insanlar internet oyunlara, aşağı
səviyyəli şeylərə qapılırlar. Onlar üçün bunlar maraq predmetinə dönür. Amma,
məncə, internet kitabı, ədəbiyyatı əvəzləməməlidir. Məsələ burasındadır ki,
internetin istifadəsindən də çox şey asılıdır. Ondan da lazımı şəkildə istifadə
etmək mümkündür. Elə insanlar var ki, oxuduğu kitab da sadəcə vaxt öldürmək,
əylənmək üçündür. Yəni ondan heç nə əldə edə, inkişaf edə bilmir. Ona görə də
demək çətindir ki, internetdə vaxt keçirmək yaxşıdır, yoxsa kitab oxumaq. Hər ikisindən səmərəli istifadə
etmək daha məqsədəuyğundur. Yəni internet dəyərli bir informasiyanı, məhsulu da
insana təqdim edir. Əsas məsələ budur
ki, sən ondan necə istifadə edirsən.
Hesab edirəm ki, biz internetdən düzgün istifadə edə bilən insanlar
yetişdirməliyik. Axı dediyimiz romanları, hekayələri də elə internetdən oxumaq
olar. – Müasir dövrdə özünüinkişaf kitabları çox
dəbdədir. Bu barədə nə düşünürsüz?
–
Yenə də söhbət keyfiyyətin üzərinə gəlir. Kitabın keyfiyyəti, müəllifin
peşəkarlığı çox vacib bir məsələdir. Mənə elə gəlir ki, insanların ədəbi zövqü
məktəbdən formalaşdırılmalıdır. Bu, insanın
ümumi inkişafından ötrü çox vacib bir faktordur. Hazırda bir başqa böyük
problem də var. Bu nəşriyyatlarla bağlıdır. İndi axı pulun bahasına istənilən
mətni çap etdirmək mümkündür. Ona görə də bəzən biz bir çox mənada savadsız
ədəbiyyatla – mətnin aşağı səviyyəli olmağından tutmuş, nəşrin keyfiyyətsiz
olmağına qədər müxtəlif neqativ hallarla
rastlaşırıq. Bəzən kitabın nə redaktoru olur, nə korrektoru. Müəllifin
yazdığını necə var, elə o cür də çap edirlər. Və nəticədə bu cür səviyyəsiz
kitablar bazara çıxır. Əlbəttə ki, bütün bunlar ziyandır. Lakin bir şey də var ki, düşünürəm, gənc adama
həyatın bütün hallarına uyğun bir resept vermək də mümkün deyil. Əsas budur ki,
savadlı insan yetişsin. Bunu isə uşaq bağçasından başlamaq lazımdır. Uşaqlarla
düzgün dildə danışmaq, doğru istiqamətləndirmək, inkişaf etdirmək lazımdır.
Məktəbi bitirən şagird, lap heç ali təhsil almasa da belə, humanitar və dəqiq
elmlərdən ümumi məlumatlı olmalıdır.
Mənə elə gəlir ki, uşaqlar indi məktəbi
hazırlıqsız bitirirlər. Onlar şüurlarına hücum edən müxtəlif informasiyaları dərk
etməyə, qəbul etməyə hazır olmur və nəticədə ortalıqda çaş-baş qalırlar.
Həqiqətən də, uşağın hansı ailədə, hansı cəmiyyətdə böyüməsi də vacib
şərtlərdən biridir. Cəmiyyət daha çoxtərkibli anlayışdır, nəinki ailə. Ailədə
ən azından hansı kitabın oxumalı olduğunu uşağa göstərməli,
istiqamətləndirməlidirlər. Ona görə də istənilən uşağın tərbiyəsi böyük
çətinlik, əziyyət tələb edir. Sovet dönəmində əlbəttə ki, bunlar da birmənalı
deyildi. Dildən savadlı istifadəni daha yaxşı öyrədirdilər. Amma başqa tərəfdən
məhdudiyyətlər də həddindən artıq idi. Ədəbiyyata qoyulan senzuranı götürək
elə. Onu daha çox siyasiləşdirmişdilər.
Elə bir dövrdə azad, müstəqil düşünən insan yetişdirməyin özü də çox çətin bir
məsələ idi. Yəni o dövrün özünün çətinliklər vardı. Məsələn, senzura altında olan, təyin olunmuş
ədəbiyyatdan kənara çıxmaq qəliz idi. Fəlsəfə ilə bağlı olan kitabları oxumaq
mümkün deyildi. Kulturologiyanın inkişafına imkan verilmirdi. Elə ədəbiyyat və
ədəbiyyatşünaslıq da adekvat deyildi. Yazılan əsərin çapdan çıxması üçün
keçməli olduğu sensuza vardı. O da bir çox dəyərli əsərin üzə çıxmasına mane
olurdu.
– Hər gün auditoriyalarda onlarla tələbiylə üz-üzə
olursuz. Sizcə, gənclər ədəbiyyat haqqında nə və necə düşünürlər?
–
İndiki dövrdə insanların hər hansı bir kitabı oxuyandan, musiqini dinləyəndən,
tamaşanı seyr edəndən, sərgiyə baxandan sonra təəssüratlarını bölüşməyə nə
həvəsi, nə vaxtı olur. Tez smartfonundan onun haqqında məlumat alır. Məsələn,
tələbələr də universitetdə hər hansı bir əsər haqqında öz fikrini belə
düşünməyə cəhd göstərmir, dərhal internetdə əsər haqqında məlumat əldə edir.
Bu, ona çox rahat gəlir. Mənə elə gəlir ki, bax olmaması gərək olan budur.
Mənim fikrimdə məktəbdən başlayaraq, fərqi yoxdur hansı ədəbiyyat – istər
milli, istər xarici olsun, insanın əsərlə şəxsi rabitəsi yaranmalıdır. Yəni
onun haqda özünün düşüncəsi olmalıdır. Bunu dərk edən şüurun işə düşməsi üçün
üçüncüyə ehtiyac yoxdur. İnsanın öz
beynində və daxilində əsəri oxuduqda keçirdiyi hislərdən təəssüratları
doğmalıdır. Bu baş verəndə, bəlkə də, insan internetdə daha vaxt keçirmək
istəməyəcək. Əksinə, oxuduğu mətndən hansısa bir abzası yenidən oxuyacaq ki,
onu daha yaxşı dərk eləsin. Yəni insanın öz təəssüratı, düşüncəsi çox
vacibdir. Bəlkə də, bundan sonra o, özü
fikirlərini internetdə bölüşə bilər. – İnternetdən necə istifadə edirsiz?
–
Mən internetdə müxtəlif səbəblərdən çox az vaxt keçirirəm. Məni bilirsiniz nə qıcıqlandırır? Müəyyən
hallarda, xüsusən də, pis, neqativ bir şeylə bağlı hallar olanda insanların
çoxu özünü sanki bu haqda fikirlərini kobud şəkildə bildirməyə haqlı sayırlar.
Bilirsiz, qiymətləndirməyə haqqı olmayan adamlar başlayırlar qiymət verməyə,
fikirlərini deməyə. Bax, bu çox ciddi bir məsələdir. Bir çox adekvat tərbiyə
ala bilməyən insanlar buna heç fikir vermirlər və onlar ədəbsizləşirlər.
Özlərini zövq qanunvericisi hesab edirlər.
Sosial şəbəkələrdə əksəriyyət özünü peşəkar, mütəxəssis hesab edir. Bu
bir az da məsələni iyrəncləşdirir. Onlar özlərini məsələyə dəyər verməyə,
qiymət verməyə haqlı sanırlar. Müzakirələr
arasında Peterburqdan olan ədəbiyyatşünas Arkadi İppolitovun "Sadəcə Roma” adlı kitabı haqqında məlumat
vardı. Çox gözəl kitabdır. Kitab həm mətninə, həm də mətnin verilmə tərzinə
görə çox orijinaldır. Oxudum, mənə çox maraqlı gəldi. İnsanların bu kitab
haqqında yazdıqlarını da nəzər yetirdim. Kitab haqqında ya "çox yaxşıdır”
yazıblar, ya da "çox pisdir”. Diqqət etdim ki, onlar demək olar ki, kitab
haqqında hər hansı bir sualı eşitmək istəmirlər. Bu kitab çox maraqlı və dərin
kitabdır. İtaliya və Roma haqqında orda çox maraqlı şeylər var. Burda həm
ədəbiyyat, həm arxitektura, həm incəsənət, həm də siyasət var. Bu gözəl kitabla bağlı o qədər gözəl müzakirə aparmaq
olar ki. Lakin insanlar bunu qoyub, ümumi şeylərdən danışırlar. Heç kimi başqa
bir oxucunun fikri, düşüncəsi, mövqeyi maraqlandırmır. Hər kəs özünü daha
ağıllı, daha savadlı sayır. Bu da böyük bir problemdir. İnsanlar belə şeyləri
də şouya çevirirlər. Düşünürəm ki, hər hansı bir ədəbiyyat, mətn haqqında fikir
bildirməkdən ötrü buna hazırlıqlı olmaz lazımdır. Təəssüf ki, sosial
şəbəkələrdə qızğın müzakirələrdə iştirak edən adamlarım bir çoxunda təhsil və
tərbiyənin yoxluğu, kasadlığı buna imkan vermir.
– Hansı müasir yazıçıların əsərlərini oxuyursunuz?
–
Bu yaxınlarda Entonu Dorrun "Görünməyən işıq" romanını oxudum. Bu müasir
ədəbiyyatdır. Müəllif onu çox böyük
həssaslıq və incəliklə yazıb. Gözəl əsərdir. Mən elə gəlir ki, bu kitabla
maraqlanan az adam var. Fransız yazıçısı Paskal Kinyarı çox bəyənirəm. O, həm
ədəbiyyatşünas, həm musiqiçi olmaqla mədəniyyətin elə bir qütblərini ələ alır
ki... Əsər üçün çox maraqlı fabula qura bilir. Tələbələrimə də onu oxumağı
məsləhət görürəm. Mənə elə gəlir ki, onun romanlarının baş qəhrəmanı musiqidir.
Çox maraqlı yazıçıdır, mətnləri də dərindir. Bu mətnaltıları başa düşən oxucu
intellektualdır, hazırlıqlıdır. Həmin
oxucu bu auradan zövq alacaq. Amma bu mətləbləri tuta, qavraya bilməyən
oxucuya, əlbəttə ki, roman maraqsız gələcək. O sadəcə ərindən ayrılan, həm də
bəstəkar olan bir qadının taleyi haqqında bir hekayə oxumuş olacaq. Bu da onun
üçün özlüyündə maraqlıdır. – Bu gün ədəbi tənqid Ukraynada hansı səviyyədədir?
–
Mən həmişə hesab etmişəm ki, tənqid lazımdır. İntəhası tənqid də gərək tənqid
ola. Məhz dürüst ədəbi tənqid oxucunun zövqünü formalaşdırır, tərbiyə edir.
Söhbət, əlbəttə ki, doğru-düzgün tənqiddən gedir. Bilirsinizmi, tənqid oxucuya,
seyirçiyə və dinləyiciyə əsərə dəyər verməkdə köməklik göstərir. Tənqid
kommersiya əsasında olmamalıdır. Təəssüf ki, bu indi çox dəbdədir və çox pis
haldır. Bu tənqid deyil, başqa bir fəaliyyət növüdür. Belə tənqidçilər PR
strategiyasındadırlar. Onların məqsədi də başqadır. Son dövrdə – ədəbiyyat və
elə mədəniyyətin digər sahələrinin də sürətlə inkişafı, yeni terminlərin,
janrların, formaların yarandığı bir dövrdə tənqidçi öz fikirlərini oxucuya
təlqin etməməli, əksinə ona düzgün fikir yürütməkdə köməklik etməlidir. Yəni
özünə tənqidçi deyən insan bu yolda heç bir məqsəd güdməməli, qərəzli
olmamalıdır. Bilirsinizmi, indi ədəbiyyat və mədəniyyət çox rəngarəngdir. Və
kultoroloqların diliylə desək, ümumiləşdirəndə XX əsrin son 30 ili mədəniyyətin
dağılması dövrünü keçir. Yeni yollar açılır və bu yollarla yeni mədəniyyət,
yeni terminologiya ortalığa çıxmağa başlayır. Hələ ki, heç adlandırılmayan
janrlar, cərəyanlar yaranır. Ən əsası isə insan bu rəngarənglik okeanında özünü
itirir. Və ona köməklik etməkdən ötrü əsər haqqında fikirləri, düşüncələri
sırımaq lazım deyil, əksinə bu yeni mətni ona qəbul etməyə, dərk etməyə
köməklik etmək lazımdır. Bundan ötrü tənqidə ehtiyac var.
Tənqidçi çox
informasiyalı, bilikli bir insan olmalıdır. O, əsərə öz qiymətini verməli
deyil, əsəri dərk etmək üçün sanki bir sistem qurmalıdır. Ona əsasən insan
incəsənətin yeni növünü başa düşməlidir. Tənqidçinin işi "sən yaxşı yazırsan,
sən pis yazırsan" demək deyil. Tənqidçinin yazısından oxucu da, yazıçı da
özünə nələrisə əxz etməlidir. Ədəbi tənqid pul gücünə yaranmamalıdır.
Yenə
də hesab edirəm ki, insanların ədəbi zövqünü kiçik yaşlarından formalaşdırmaq
lazımdır. Ən vacibi və başlıcası budur. Söhbətləşdi: Xanım Aydın