Bakı 10°C
"Bizim haqqımızı klassiklər yox, müasirlərimiz verməlidirlər" - MÜSAHİBƏ
Ramiz Əskər:
"Ömrümün çoxunun boşa keçdiyinə yüz faiz əminəm”
Bakı Dövlət
Universitetinin Türkologiya kafedrasının müdiri, filologiya elmlər doktoru,
professor, əməkdar jurnalist, Şöhrət ordenli Ramiz Əskər dahi özbək şairi və
mütəfəkkiri Əlişir Nəvainin "Xəmsə”sini Azərbaycan dilinə tərcümə edib və görkəmli
sənətkarın həyat və yaradıcılığı haqqında dörd kitab yazıb. Ramiz müəllimin tərcümə etdiyi 25.513 beytdən ibarət "Xəmsə”
– "Heyrət ül-əbrar”, "Fərhad və Şirin”, "Leyli və Məcnun”, "Səbayi-səyyar” və
"Səddi-İskəndəri” haqqında, eləcə də professorun müəllifi olduğu kitablar barədə
söhbət elədik:
– Ramiz müəllim,
fikir verdim ki, siz şairin adını "Nəvayi” kimi yazırsınız. Niyə?
– Bizdə daha çox "Nəvai” forması işlənir,
ancaq bu, doğru deyil. Doğrusu, "Nəvayi” olmalıdır. Ərəb əlifbası ilə yazılanda
orada "ye” hərfi, yəni "y” var. Xətai də, Nəvai də məhz "y” ilə yazılmalı və tələffüz
edilməlidir. Sonra, "xəmsə” sözü dırnaqda, üstəlik də böyük hərflə yazıla bilməz.
Bu, janrın adıdır. Trilogiya, epopeya kimi bir sözdür.
– Əlişir Nəvaini oxuculara necə təqdim edərdiniz?
– Qiyasəddin Mir Əlişir Nəvai türk
dünyasının divan ədəbiyyatı sahəsində ən böyük şairi və mütəfəkkiridir. Otuz
iki əsəri var. Beş dastanı, yəni xəmsəsi, beş divanı, təzkirələri, dil və ədəbiyyata
dair əsərləri, dini-fəlsəfi-təsəvvüfi risalələri, tarixi və bioqrafik əsərləri var. Çağatay ədəbiyyatının
ən qüdrətli şairidir. Bu il onun 580 illik yubileyidir.
- Əlişir Nəvaninin
"Xəmsə”sini bütövlükdə Azərbaycan dilinə tərcümə etməyiniz hansı ehtiyacdan
yarandı və əsərlərin dilimizə tərcüməsi nə qədər müddətə başa gəldi?
–
Bildiyiniz kimi, mən Bakı Dövlət Universitetinin Türkologiya kafedrasının
müdiriyəm. Əvvəllər BDU-da bu sahə ilə bağlı iki kafedra vardı: Türk xalqları ədəbiyyatı
və Türkologiya. Sonra həmin kafedraları birləşdirdilər. Biz bu gün tələbələrə
türk xalqları ədəbiyyatından dərs deyirik. Əlişir Nəvai bəhsinə gəlib çatanda məlum
olur ki, şairin çox az əsəri dilimizə tərcümə olunub. Düzdür, 1947 və 1979-cu
illərdə Nəvainin "Fərhad və Şirin” məsnəvisini və seçilmiş əsərlərini dilimizə
çeviriblər. Buna tərcümə demək olmaz, sanki Nizami Gəncəvini farscadan dilimizə
çeviriblər. Nəvai əsərlərinin nə qafiyəsini, nə rədifini, nə də vəznini
saxlayıblar. Ona görə də, mən bu qərara gəldim ki, Nəvainin "Xəmsə”sini
doğru-dürüst şəkildə tərcümə edim ki, tələbələr və türk xalqları ədəbiyyatı ilə
maraqlananlar onları oxuya bilsinlər. Özbəklər Nəvainin ildönümünü hər il böyük
təntənə ilə qeyd edirlər. İki il əvvəl Nəvainin adını daşıyan şəhərdə şairin
578-ci ildönümünü keçirəndə məni həmin şəhərin fəxri vətəndaşı seçdilər. Orada
elm adamları, ictimai xadimlər dedilər ki, sən Babur adına beynəlxalq mükafat
laureatısan, "Baburnamə”ni Azərbaycan dilinə tərcümə edibsən, Nəvainin də əsərlərini
dilinizə qazandır. Onlara söz verdim ki, bir neçə adamla birgə "Xəmsə”ni tərcümə
edərəm. Amma qonorar verilmir deyə, heç kimi bu məşəqqətli işə cəlb edə bilmədim.
Ötən il tərcümə etdiyim mənzumələrdən bir nüsxə (siqnal nüsxəsi) çap etdirib
Özbəkistana apardım. Özbəkistan Prezidentinin humanitar məsələlər üzrə müşaviri
Xeyrəddin Sultanov o kitabları məndən alıb dövlət başçısı Şövkət Mirziyoyevə
göstərdi. Daşkənddə məni Özbəkistan Yazıçılar İttifaqına üzv seçdilər və dedilər
ki, mənim tərcüməmi Özbəkistanda da çap edəcəklər. Bu ilin noyabrında Özbəkistanda
Əlişir Nəvainin 580 illik yubileyinin təntənəli bağlanış mərasimi olacaq. Məncə,
bu kitabları çap edib oxuculara verəcəklər.
–Kitabların
içərisində sponsorlar Əskər soyadlı insanlar – sizin ailə üzvləriniz,
yaxınlarınız və qohumlarınızdır. Niyə aidiyyəti təşkilatlar belə bir unikal nəşrin
çapına lazımı dəstəyi vermədilər?
– Tərcümələr
hazır olandan sonra Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına müraciət elədim. Məlum
oldu ki, AMEA əməkdaşlarının kitabları qala-qala, Bakı Dövlət Universitetinin
müəlliminin tərcümə elədiyi əsərləri çap etmək doğru çıxmaz. Ona görə də ailə
üzvlərimi – övladlarımı və qardaşlarımı sponsor qismində bu işə cəlb etdim.
–Tərcümə
zamanı dillərin fərqindən doğan hansı problemlərlə üzləşdiniz?
– Bizim
dilimiz türk dillərinin oğuz qrupuna, özbək dili isə karluk qrupuna aiddir. Məsələn,
biz deyirik: "Ramizi”, onlar deyirlər: "Ramizni”, biz deyirik: "Ramizin”, onlar
deyirlər "Ramiznin”, biz deyirik: "Ramizə”, onlar deyirlər "Ramizgə”. Bütün bunlar tərcümə zamanı qafiyə
quruluşunu, əruz qaydalarını pozur. Açıq və qapalı hecalar bir-birinə uyğun gəlmir.
Bütün "a”lar özbəkcə "ə”, "o”lar "a” kimi oxunur. Özbək əlifbasında "o” var, "ö”
yoxdur, "u” var, "ü” yoxdur, "i” var, "ı” yoxdur. Tərcümə zamanı bilmədiyin
sözləri lüğətdə tapmaq zülmdür. Sovet dövründə türk xalqlarının əlifbaları
arasında elə fərqlər yaradıblar ki, onlar bir-birlərinin sözlərini fərqli
oxuyub, fərqli tələffüz etsinlər. Ə.Nəvainin əsərlərini anlamaq üçün Daşkənddə
dörd cildlik lüğət tərtib edilib. Ona görə, mən tərcümə etdiyim hər kitabın
sonunda 60-70 səhifə lüğət vermişəm ki, oxucular bilmədikləri sözləri tapa
bilsinlər.
– Belə
bir fikir var ki, "klassiklər heç kəsə borclu qalmır”, yəni onların yolunda çəkilən
əziyyət gec-tez öz maddi və mənəvi bəhrəsini verir. Türk dünyasının bir çox
klassiklərini dilimizə qazandıran bir alim və tərcüməçi kimi bu fikirlə
razısınızmı?
– Yox,
razı deyiləm. Klassiklərin bizə borcu yoxdur, bizim haqqımızı klassiklər yox,
müasirlərimiz verməlidirlər. Çünki klassiklər heç kəsin qarşısında öhdəlik
daşımırlar. Mən Mahmud Kaşğarlının "Divanü lüğat it-türk” əsərini dilimizə
çevirdim. Ona görə kim mənə qonorar verdi? Heç kim. Amma özbək alimi, elmlər
namizədi Salih Mütəllibov "Divanü lüğat it-türk”ü özbəkcəyə tərcümə etdi, ona
müdafiəsiz elmlər doktoru adı verdilər. Dedilər ki, o əsərin hər cildinə
yazdığın ön söz, son söz, qeyd və şərhlər kifayət edir ki, sən elmlər doktoru
olasan, sonra da akademik seçdilər. Mənə isə Azərbaycanda dedilər ki, get
doktorluq dissertasiyası yaz, sonra da müdafiə elə, "Divan”ı tərcümə edibsən, lap
yaxşı. 2022-ci ildə 9 cilddə olan üç kitab tərcümə etmək fikrindəyəm: Fəzlullah
Rəşiddədinin "Came ət-təvarix” əsərini, türkmənlərin üç cilddə "Goroğlu” dastanını və Şövkət Sürəyya Aydərmirin
"Makedoniyadan Orta Asiyaya Ənvər Paşa” kitablarını. Qonorar almaq ehtimalım
yoxdur, barı çapını edələr. O kitablar ölkəmizə çox gərəklidir. Ancaq onların gərəkli
olduğunu çoxlarına izah etmək olmur.
- Amma bildiyimə görə, siz türk
dünyasının bütün ədəbi mükafatlarını alıbsınız?
- Almışam. Məsələn, Türkiyənin "Türk
kültürünə xidmət” və "Qızıl alma”, Özbəkistanın "Babur”, Türkmənistanın "Altın əsr”,
Ukraynanın "Bəkir Çobanzadə”, Türk Akademiyasının "Vilhelm Tomsen” mükafatını,
TÜRKSOY-un, Qazaxıstanın, Özbəkistanın, Türkmənistanın və Tatarıstanın
medallarını almışam. Bunun üçün soydaşlarımıza təşəkkür edirəm.
– Əlişir Nəvai
yazdığı "Xəmsə”də Nizami Gəncəvi, Əbdürrəhman Cami, Xacə Himmət, Əmir Xosrov Dəhləvi
və Əşrəf Marağaidən bəhrələndiyini "Mühakimət ül-lüğəteyn” əsərində aşkar
yazır, ancaq o bəhrələnmələrin mahiyyətini xırdalamır. Sizcə, o yararlandığı
ayrı-ayrı "Xəmsə”lərdən hansı məziyyətləri əxz edib?
– Nəvai hər
əsərində hökmən Nizami Gəncəviyə, Əmir Xosrov Dəhləvi və Əbdürrəhman Camiyə fəsillər
həsr edib. Onlara xitabən yazıb ki, mən həqiri də öz sıranızda görün, çünki mən
də "Xəmsə” yazmaq yolunda can qoydum. Əmir Xosrov Dəhləvi bu əsəri on iki ilə,
Nizami Gəncəvi otuz ilə, Cami ilə Nəvai isə iki il yarıma yazıblar. Nəvai bu əsəri
yazmaq üçün vəzirlikdən istefa verib, sonra Sultan Hüseyn Baykara onu çağırıb
ki, əsəri yazıb bitirdin, yenidən öz vəzifənə qayıt. Nəvai "Xəmsə”ni yazıb
sultana təqdim edir. Sultan deyir ki, çoxdandır bizim aramızda bir mübahisə
var, gəl onu həll edək. Sultan soruşur ki, mən mürşidəm, yoxsa sən? Nəvai söyləyir
ki, siz mürşidsiniz, biz müridik. Sultan deyir ki, əgər elədirsə, gəl min ata.
Nəvai bunun səbəbini soruşanda sultan deyir ki, sən bu işi ki görübsən, türkcə "Xəmsə”
yazıbsan, mən sənin atının yüyənindən tutub sarayın həyətində gəzdirəcəyəm.
Bütün saray əhli bu hərəkətə məəttəl qalır. Sultan deyir ki, sən o qədər böyük
adam, o qədər böyük şairsən ki, mən sənə ehtiramımı hamının gözü qarşısında
bildirməliyəm.
– "Xəmsə”lər arasındakı fərq məsələsinə
qayıdaq...
– Nəvainin "Xəmsə”sinin süjetləri fərqlidir.
Firdovsi "Şahnamə”də fars hökmdarlarını qabardırsa, Nəvai türk hökmdarlarını önə
çıxarır. Yaxud Nəvai Fərhad obrazını Xosrovdan üstün tutur. Fərhad Nizaminin əsərində
daşyonandır, Nəvainin məsnəvisində isə Çin fəğfurunun oğludur. Nizaminin "Yeddi
gözəl”ində hər hekayəni bir gözəl danışır, Nəvainin "Səbayi-səyyar” əsərində isə
hekayələri müxtəlif iqlim yollarından gələnlər söyləyir.Nəvai
"Heyrət ül-əbrar”da 63 babda süjetlər verir, Nizami "Sirlər xəzinəsi”ndə 20
hekayət söyləyir. Nəvai hekayələrin birində nəql edir ki, oğru lağım atıb bir
evə girir, ev sahibi isə namaz qılır. Oğru evdən xeyli əşya götürüb onları bir
çuvala yığır, ancaq çuval lağıma sığmır. Ev sahibi namazını yarımçıq qoyub
oğruya kömək edir. Oğru çıxıb gedir, yarım saat sonra ağlaya-ağlaya qayıdıb gəlir
və ev sahibinin müridi olmaq istəyir.
– Nəvainin
"Səbayi-səyyar” əsəri "Xəmsə”nin eyni mövzulu əsərləri sırasında ən çox fərqlənir.
İstərdim bu barədə danışasınız...
– Çünki əsərin
qəhrəmanı Bəhram şah qəhrəmanlıq surətinə
çox uyğundur. Buna görə də, onun obrazını müxtəlif süjetlərə şaxələndirmək
mümkündür. Nizaminin əsərindəki Fitnə surətinin alternativi Nəvainin Dilaram
obrazıdır. Ancaq onların hekayətləri arasında da fərqlər çoxdur. "Xəmsə” yazmaq
ənənəsi süjetlərə görə yox, "Xəmsə”nin ehtiva etdiyi mənaya görədir. Yəni əsərlərin
adları, süjetləri fərqli olsa da, ehtiva etdikləri mənalar, demək olar eynidir.
Hər "Xəmsə” müəllifinin öz etik-estetik və sənət kredosu var və hər kəs əsas
fikrə, məqsədə, qayəyə müxtəlif yollarla gəlir.
– Sizcə,
Ə.Nəvainin "Səddi-İskəndəri”ndəki 89 hissədən bəzilərinin İskəndərə aid olmamağı
ilə əsər nə itirir, nə qazanır?
– Nəvainin
digər dörd əsərdə demək istədiyi bəzi fikirlər vardı ki, onları "Səddi-İsgəndəri”
məsnəvisinə daxil edib. Yaxud onu narahat edən bəzi problemlər, ideyalar vardı
ki, onları ayrıca risalə kimi yazmaq əvəzinə bu əsərində ifadə edib. Ona görə də,
bu məsnəvidə kənar süjetlər çoxdur. Amma deməzdim ki, əsər bu məsələyə görə nə
isə itirir.
– Ramiz
müəllim, tərcüməçisi olduğunuz, yaxud qələmə aldığınız 81 kitabınız var. Bu qədər
əmək, zəhmət ötən illər içərisində sizi yormayıb ki?
–
Yorğunam. Çox yorğunam. Məşhur mahnıda deyildiyi kimi:
İllər
yorğun, mən yorğun,
Boşa
keçmiş sənələr,
Məndə
hicran yarası,
Məndə bitməz
çilələr.
İllər çox
sürətlə keçir. Bir də baxırsan ki, illər ötür və sən bu illər ərzində
arzuladığın qədər iş görə bilməyibsən. Mahmud Kaşğarlı deyir ki, ömrə heyf
deyil, ömür onsuz da necə olsa keçəcək,
– nərd oynasan da, kitab oxusan da, əsas əməyə heyfdir. Çünki əmək
verdiyin işlərin, bəzən boşa getdiyini düşünürsən. Bu mənada, mən ömrümün
çoxunun boşa keçdiyinə yüz faiz əminəm. Məsələn, ötən illərə baxanda özümdən
soruşuram ki, nə üçün "Azərbaycanın səsi” radiosunda işləmişəm, niyə səkkiz il
"Odlar yurdu” qəzetinin baş redaktoru olmuşam? Axı bütün bu işləri məndən yaxşı
görən adamlar tapılardı. Mən Moskva Dövlət Universitetini bitirib Elmlər
Akademiyasında işləməli idim, bu halda daha çox kitab yazar, elmi adımı daha
tez ala bilərdim. Bəlkə də, indi akademik idim. Amma bir iş də var ki, mənə
sovet konyunkturasına uyğun qeyri-milli, mənasız mövzular verə bilərdilər. Məsələn,
deyərdilər ki, namizədlik işi kimi filan əsərdə filan inqilabçının surətini
yaz. Sonra da Azərbaycan sovet romanında bolşevik surətini doktorluq işi kimi
işlə. Nəticədə mənasız mövzularda elmi iş müdafiə edərdim və dövr dəyişəndən
sonra zəhmətim boşa gedərdi. Yəni məsələnin bu tərəfini də düşünürəm. Onda şükür
edirəm...
Söhbətləşdi:
Fərid Hüseyn
Fotolar: Tapdıq Abdullayev/Qlobal Media Group
