“10-dan çox ölkə ilə birgə proqramlar reallaşdırmağa başlamışıq” - MÜSAHİBƏ

Özbəkistanın ali təhsil, elm və innovasiyalar naziri İbroxim Abduraxmanov: “Füzulidə məktəb tikmək qərarı hərbi əməliyyatların nəticələrini müəyyən qədər azaltmaq məqsədi güdür. Artıq mənə məlumat verildi ki, bu məktəb fəal şəkildə tikilir və tezliklə istifadəyə veriləcək”. 

“Bizim Azərbaycanla ali təhsil, elm və innovasiya sahəsində sıx əməkdaşlığımız var. Azərbaycan bizim üçün çox maraqlı ölkədir”. Özbəkistanın ali təhsil, elm və innovasiyalar naziri İbroxim Abduraxmanov Daşkəndə mediatur çərçivəsində səfər edən “Kaspi” qəzetinin əməkdaşına müsahibəsində ölkələrimiz arasındakı əlaqələrdən, təhsil sahəsində tətbiq edilən yeniliklərdən və qarşıdakı planlardan danışıb. 

“Azərbaycan bizim üçün çox maraqlıdır”

- Cənab nazir, Azərbaycanla Özbəkistan arasında təhsil sahəsində əlaqələr hansı səviyyədədir? Planlar və perspektivlər nələrdir? Ölkələrimiz arasında tələbə mübadiləsi hansı səviyyədədir?
- Bizim qurumların nümayəndələri dəfələrlə Azərbaycanda olublar. Amma Azərbaycan Prezidentinin Özbəkistana səfərindən və prezidentimizin Azərbaycana səfərindən sonra biz artıq ali təhsil, elm, innovasiya sahəsində əlaqələrimizin inkişafı ilə bağlı konkret tapşırıqlar almışıq. Hazırda dövlət idarəçiliyinin rəqəmsallaşdırılması sahəsində bir neçə universitetlə proqramlarımız var. Azərbaycanın İnnovasiya və Rəqəmsal İnkişaf Agentliyi ilə də əməkdaşlıq qurulub. Həmçinin elmi layihələr sahəsində birgə müsabiqələr keçiririk. Biz artıq həmkarlarımızla elmi qrant proqramları üçün birgə platforma yaratmaq barədə razılığa gəlmişik. Azərbaycanda startapların tətbiqi sistemi də bizim üçün çox maraqlıdır və bu istiqamətdə sıx əməkdaşlıq edirik. Tələbə mübadiləsinə gəlincə, hazırda Azərbaycanda Özbəkistandan 80-ə yaxın tələbə, Özbəkistanda isə 20-yə yaxın azərbaycanlı tələbə təhsil alır.

Füzulidə tikilən məktəb

- Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyevin təşəbbüsü ilə Füzuli şəhərində yeni tədris ilində istifadəyə verilməsi gözlənilən məktəb binası tikilir. Bu layihənin icrası hansı mərhələdədir?
- Prezidentimiz ölkədə məktəb təhsilinin inkişafına üstünlük verir. O, həmişə bildirir ki, ali təhsilin keyfiyyəti məktəbəqədər və məktəb təhsilinin səmərəli olmasından asılıdır. Özbəkistanda Şavkat Miromonoviç “Prezident məktəbləri” adlanan yeni məktəblər şəbəkəsi yaratdı. Kembric məktəbinin metodik proqramlarının tətbiq olunduğu bu təhsil müəssisələri artıq öz səmərəliliyini nümayiş etdirib və biz bundan hər yerdə istifadə etməyə başlamışıq. Bu təcrübəni nəzərə alan cənab Prezident təklif edir ki, nəinki Azərbaycanda, digər bölgələrdə də belə məktəblər tikilsin. Füzulidə belə bir məktəb tikmək qərarı hərbi əməliyyatların nəticələrini müəyyən qədər azaltmaq məqsədi güdür. Artıq mənə məlumat verildi ki, bu məktəb fəal şəkildə tikilir və tezliklə istifadəyə veriləcək. 

İnnovativ texnologiyaların tətbiqi üçün

- Mümkünsə, son illərdə ölkənizdə təhsil sahəsində aparılan beş əsas islahatı qeyd edərdiniz...
- Təbii ki, biz islahatlar həyata keçirmişik. İlk addım kimi qanunvericilik bazasında islahatları qeyd etmək olar. Təhsil, elm və innovasiyalar haqqında ayrı-ayrılıqda 3 qanun qəbul edildi. Bundan əlavə, biz universitetlərdə innovativ texnologiyaların tətbiqi üçün yeni qurum - İnnovasiyalar və Elm üzrə Prorektorluq yaratdıq. Onlarla birlikdə elmi işlərin kommersiyalaşdırılması üçün xüsusi fond yaradıldı. Tələbələrin ödədiyi təhsil haqlarının 5 faizi bu fonda köçürülür. Fondun vəsaitindən innovasiyaları inkişaf etdirmək və yeni elmi layihələri maliyyələşdirmək üçün istifadə edirik. Bundan əlavə, rəqabət mühitinin yaradılması, təhsilin keyfiyyətinin və əhatə dairəsinin yüksəldilməsi məqsədilə özəl universitetlərin açılmasına icazə vermişik. Test sistemi və tələbə qəbulunda da köklü islahatlar aparılıb. Əvvəllər abituriyentlər ildə bir dəfə - avqustun 1-də imtahan verirdilər. İndi onların ildə 4 dəfə imtahan vermək imkanı var ki, bu da məzunlara istiqamət seçimi ilə bağlı əvvəlcədən qərar verməyə imkan verir. Nəhayət, ali məktəblərin alimlərinə, professor-müəllim heyətinə daha yaxşı iş şəraitinin yaradılmasını qeyd edərdim. Onların maaşları 4 dəfəyə qədər artırılıb. Bundan əlavə, indi biz dünyanın 10-dan çox ölkəsi ilə birgə proqramlar həyata keçirməyə başlamışıq. Bunlar əsasən hər iki tərəfdən maliyyələşdirilən tədqiqat layihələridir. Eyni zamanda elmi məhsul əldə etməyə çalışırıq. Əvvəllər elmi inkişaf üçün kənardan vəsait axtarmağa məcbur idik. İndi onlar dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir, bizim belə mexanizmləri tətbiq etmək imkanımız var. Biz elmi layihələrin maliyyələşdirilməsi üçün yeni aylıq müsabiqə proqramlarının da həyata keçirilməsinə başlamışıq. Halbuki əvvəllər belə fundamental proqramlar 5 ildən bir, innovativ proqramlar isə 3 ildən bir elan edilirdi. Alimlər beş il gözləməli idilər. İndi tematik qrantlar ayda bir dəfə elan edilir. Biz dövlət adından startap layihələrini də maliyyələşdirməyə başladıq. Artıq hər bir universitetdə texnoparklar, inkubasiya mərkəzləri tikirik ki, alimlər yeni təkmilləşdirmələr aparsınlar və əlavə vəsait qazansınlar. Bu cür innovativ texnoparklar demək olar ki, bütün universitetlərin nəzdində yaradılır. Yeni innovasiyaların tətbiqi çox yaxşı nəticə verir.

Təhsil proqramlarımızı uyğunlaşdırmalıyıq

- Təhsildə süni intellekt dövrü başlayır. Bu prosesi necə görürsünüz? 
- Süni intellekt çox maraqlı istiqamətdir. Hər yerdə qızğın müzakirə olunan ChatGPT texnologiyasını qeyd etmək kifayətdir. Bundan sonra süni intellekt texnologiyaları olmadan heç bir sənayenin inkişafı düşünülə bilməz. Biz bunu qəbul etməli və bu cür texnologiyaları müsbət, reallıq kimi qiymətləndirməliyik. Amma eyni zamanda biz təhsil proqramlarımızı uyğunlaşdırmalıyıq. Məsələn, əvvəllər müəllimlər şagirdlərin yalnız hazır inşalarını qiymətləndirirdilərsə, indi yazılanların mahiyyətini bildirməyi tələb edəcəklər. Siz süni intellektə onlar üçün mücərrəd yazmağa icazə verə bilərsiniz, lakin tələbələr orada nə yazıldığını bilməlidirlər. Biz öz təhsil texnologiyalarımızı inkişaf etdirmək istəyirik. İlk addım olaraq, ölkəmiz üçün “Süni intellektin inkişafı strategiyasını” hazırladıq. Müxtəlif ölkələrdən, o cümlədən Rusiya, Çin, İran, Türkiyə, Kanada və ABŞ-dan 20-dən çox ekspertin daxil olduğu Süni İntellekt üzrə Beynəlxalq Şura yaratmışıq. Hətta mənim bu beynəlxalq şuranın rəhbəri olan süni intellekt üzrə məsləhətçim var. Bununla belə, süni intellekt bəşəriyyətin probleminə çevrilib. Axı o, etik standartlara sadiq deyil. Ona görə də biz bu texnologiyalarla bəşəriyyət arasında məqbul sərhədlər tapmalıyıq. Əks halda, biz insanlığı itirəcəyik. Bundan əlavə, insanın özü üçün yeni peşələr haqqında düşünməliyik. Axı biz bir çox funksiyaları kompüterlərə köçürdükdən sonra insanlar nə edəcək? 

Dual təhsilin tətbiqi

- Özbəkistanda təhsil sistemində mütəxəssis çatışmazlığı varmı? 
- Həyata keçən işlərə və irəliləyən statistikaya baxmayaraq müəyyən sənaye sahələri üçün kadr çatışmazlığı mövcuddur. Təhsilin keyfiyyətində də problemlər az deyil. Müasir texnologiyaların tətbiqi baxımından sənaye şirkətləri bizdən öndədir. Bir çox sənaye və sahə şirkətləri mütəxəssisləri yenidən hazırlamağa və bu prosesi özləri maliyyələşdirməyə məcburdurlar. Bu, qaçılmazdır - axı texnologiyalar demək olar ki, hər gün dəyişir, təhsil müəssisələri həmişə onlarla ayaqlaşa bilmirlər. Ona görə də biz indi dual təhsilin tətbiqi mexanizmlərini nəzərdən keçiririk ki, burada təlimin nəzəri hissəsi təşkilatı əsasında, praktiki hissəsi isə iş yerində, sənaye müəssisələrində keçirilir. Məsələn, tələbə universitetdə üç gün təhsil alır və üç gün şirkətlərdə təcrübə keçilir. Bu baxımdan, biz hazırda universitetlərdə “İnternship” (təcrübə) sisteminin tətbiqi barədə düşünürük. Ancaq başqa mexanizmlər də var. Biz 400-ə yaxın peşə məktəbində, 700-ə yaxın kollec və texnikumda dual təhsili tətbiq edə biləcəyik. Bununla da biz kadr çatışmazlığı ilə bağlı problemləri həll etmiş olacağıq. 

Problemli gənclərin uğuru

- Müasir dünyada “media savadlılığı” təhsil sisteminin mühüm elementi hesab olunur. Tələbələrin media savadlılığını artırmaq üçün hər hansı planlarınız varmı?
- Düzdür, tələbələrin media savadlılığı önəmlidir. Biz universitetlərin jurnalistika fakültələrində bu istiqaməti ayrıca tətbiq etmişik ki, media savadlılığını öyrənsinlər. Bundan əlavə, biz indi hər universitetdə tələbə radio klubları açırıq. Bu, onların media mühitində formalaşmasına, ünsiyyətinə töhfə verəcək.

- Sizcə gələcəyin məktəb və universitetlərinin tələbələri və özünütəhsil necə olmalıdır?
- Əlbəttə, gələcək haqqında danışmaq çətindir. Artıq bəzi platformalar var, məsələn, “21 nömrəli məktəb” kimi. Orada kompüteri olan boş otaq var və  müəllim yoxdur. Bundan əlavə, müəllimlərin deyil, tələbələrin siniflərdə dərs dediyi “sinif - 41” - yeni özünütəhsil proqramları mövcuddur. Dərsdən əvvəl tələbələr özləri mövzunu öyrənir və sinif yoldaşlarına öyrətməyə çalışırlar, müəllimlər isə yalnız mövzunun təqdimatının düzgünlüyünə nəzarət edirlər. Başqa bir innovativ platforma - “sinif -73” də var. Adətən, şagirdlərin və ya tələbələrin müəyyən hissəsi mövcud tədris metodları ilə təhsil almağı qəbul etmir. Adətən belə tələbələr və gənclər problemli sayılırlar. Almaniyanın “Volkswagen” şirkəti maraqlı araşdırma aparıb və oxşar kateqoriyalı gəncləri müşahidə edib. Belə nəticəyə gəliblər ki, bu “problemli gənclər” əslində istedadlıdır, çünki onlar başqa insanlardan fərqli düşünürlər. Şirkət onlardan xüsusi bir qrup seçib və onu “sinif -73” adlandırıb. İndi “Volkswagen” üçün ən yaradıcı həllər məhz bu platformanın məzunlarından gəlir. Özbəkistanda da belə tələbələr var. İndi biz onların “problemlərini və istəklərini” diqqətlə öyrənirik. Eyni vaxtda, tədqiqat və elmi işlərlə məşğul olan istedadlı tələbə təbəqəmiz də var - 80 minə yaxın. Əgər biz nəyisə dəyişə bilən innovativ komandaya sahib olmaq istəyiriksə, o zaman onları mövcud “çərçivə”dən çıxarmaq lazımdır. 

Nə vaxtsa qayıdacaqlar...

- Qərb təhsilinin daha üstün olduğuna inanmaq nə dərəcədə doğrudur? Sizcə Qərb və yerli təhsilli kadrlara hansı üstünlük verilməlidir? Nüfuzlu universitetlərində təhsil almış tələbələr vətənə qayıtmağa nə dərəcədə hazırdırlar?
- ABŞ-də təhsil almış şəxs kimi öz fikrimi deyim... Əsas məsələ onlara seçim azadlığı verməkdir. Nəzarət etməməliyik, hansısa çərçivə müəyyənləşdirməməliyik. Qərbin nüfuzlu universitetlərində təhsil almış tələbələr başqa cür düşünürlər. Geri qayıtmaları ilə bağlı onlara müəyyən şərtlər qoymaq düzgün deyil... ABŞ və Böyük Britaniyada ən yüksək təhsilin olduğunu qəbul etmək lazımdır. Bu ölkələrdə təhsil sistemi əsrlər boyu inkişaf edir. Biz nüfuzlu universitetlərdə təhsil almalıyıq və təbii ki, tələbələrimizi orada təhsil almağa təhrik etməli, onlara şans verməliyik. Kadr itkisindən qorxmaq lazım deyil, əksinə, şərait yaratmaq, liberal olmaq lazımdır.

Təranə Məhərrəmova