Tənqid ədəbiyyatın barometridir

Müsahibim Özbəkistan Milli Universitetinin klassik ədəbiyyat kafedrasının müdiri, professor, Özbəkistan Yazıçılar Birliyinin ədəbi tənqid şöbəsinin sədri Həmidulla Baltabayevdir. O, həm də bugünlərdə işıq üzü görən Cəlil Məmmədquluzadənin "Poçt qutusu" adlı hekayələr kitabının redaktoru və sonsöz müəllifidir.
– Bu kitab həm özbək xalqı, həm Azərbaycan xalqı üçün son dərəcə əhəmiyyətli bir kitabdır. Kitabda dahi Azərbaycan yazıçısı, dramaturqu Cəlil Məmmədquluzadənin hekayə və qissələri toplanıb. Qeyd edim ki, hekayələri dilimizə məşhur tərcüməçi Usmon Qoçqor çevirib. Ön söz müəllifi akademik İsa Həbibbəyli, rəyçisi Qulu Kəngərlidir. Kitab Daşkənd şəhəri, "Mumtoz soz" nəşriyyatında işıq üzü görüb. Hesab edirəm ki, Cəlil Məmədqulzadənin "Poçt qutusu” kitabı özbək dilinə tərcümə olunaraq çap olunması özbək xalqı üçün böyük bir töhfədir. Çünki biz böyük bir türk ağacının yarpaqları, meyvələriyik. Bu ağacın kökü birdir, o bir kökdən qidalanır. Müasir insanlar öz kökünü, tarixini bilmək istəyir. Bu tarix istər azərbaycanlı olsun, istər özbək olsun, istər türk, qazax – hansı türk olur olsun hamısı üçün bir tarixdir... Gələcəyə yaxınlaşmaq üçün mütləq keçmişi bilmək, keçmişə bağlı olmaq lazımdır. Bu baxımdan "Poçt qutusu” olduqca əhəmiyyətlidir. Həm də iki xalqın bir-birinə daha da yaxınlaşmağında müstəsna rolu olacaq.
– Azərbaycan ədəbiyyatı da, özbək ədəbiyyatı da çox qədim ədəbiyyatlardır. Abdulla Avlani, Heyrati, Munis Xarəzmi, Abdulla Kaxxar, Batu, Bəyani və başqaları klassik özbək ədəbiyyatının parlaq nümayəndələridir. Mən Əlişir Nəvainin adını ayırca əkmək istəyirəm. O, təkcə bizim deyil, ümumtürk ədəbiyyatına məxsusdur. Sizin klassik ədəbiyyatdan Nizami Gəncəvi, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzulini qeyd etmək istərdim. Amma bizdə Füzulini daha çox sevirlər. Və hətta onu öz şairimiz kimi qəbul edirlər. Bizim təntənəli tədbirlərimizdə, hətta toylarımızda belə onun qəzəllərini həm muğam kimi, həm də elə şeir kimi oxuyurlar.
O ki qaldı gənclərə yeni dövr şair və yazıçıların əsərləri hələ ki indi-indi dilimizə çevrilir, kitablar çap olunur və onları da tanımağa başlayırıq. Bu da çox sevindirici haldır.
– Tənqid ədəbiyyatın barometridir, keyfiyyət göstəricisidir. Düzgün tənqid çox gözəl bir şeydir. Ədəbi tənqid üçün ilk növbədə əsərin təbiətini bilmək, başa düşmək lazımdır. Onu dərk etmədən heç bir əsəri tənqid etmək olmaz. Yazıçı isə əsəriylə özünü, xalqını təmsil edir.
– Özbəkistanda poeziya prozadan həmişə bir mərtəbə yüksəkdə olub. Bu, həmişə belə olub, indi də belədir. Hətta Nəvaini bir misrasında deyilir ki, qəzəlin mərtəbəsi olduqca yüksəkdir. Bizdə poeziya çox sevilir, oxunur. Düzdür, prozanın imkanları poeziyadan daha çoxdur. Yəni fikri, ideyanı tam ifadə etməkdən ötrü prozada üfüqlər daha genişdir. Poeziya könül aynası, qəlb aynası, proza isə həyat aynasıdır. Həyatda baş verən bütün hadisələri prozada daha rahat, daha geniş əks etdirmək mümkündür. İstər məişət mövzusu olsun, istər sevgi mövzusu olsun, istər də daha qlobal məsələlər olsun. Yəni insanlar prozada daha çox öz yaşantılarını görə bilirlər. Elə ona görə də prozaya daha çox üstünlük verir, nəsr əsərləri oxumağa çalışırlar. Bunu elə kitabxanalardan da görmək mümkündür... Poeziyada isə imkanlar bir qədər məhdud olsa da, könüldən gəlir. Deyirlər ki, poeziya bir anın hayqırtısıdır. Bir anın duyğusu, hissidir. Prozada isə bayaq qeyd etdiyim kimi, imkan daha genişdir.

– İndi bestsellerlər daha çox dəbdədir. Onlara münasibətiniz necədir?
– Bütün dünyada bestsellər yazırlar. Onlar bizim oxuduğumuz, sevdiyimiz ədəbiyyatdan çox fərqlidirlər. Mən deyərdim ki, bestsellərlər bazar dəbinin məhsuludur. Bazarda əlbəttə ki, şou olmalıdır. Şouyla, bir zərbəylə, bir hərəkətlə kitabın bütün tirajını bir andaca satmaq mümkündür. Bu dövrü xarakterdə olan bir şeydir. Bestsellər daimi ola bilməz, yəni uzunmüddətli sevilə bilməz. Bu gün bestellər olan kitab, ən çox satılan, ən çox sevilən kitab iki ildən sonra heç kimə nə maraqlı olar, nə alınar, nə də yada düşər. Mənim nəzərimdə klassika hər zaman bestsellər olaraq qalacaq. Çünki onlar hər zaman sevilir, həm zaman dəbdədir və hər zaman da gərəklidir.
– Hazırkı ədəbiyyatda yeni vasitələr çatmır. Yeni ifadə vasitələri çatmır. Yeni sözlər, yeni terminlər həyatımıza gəldiyi kimi, ədəbiyyatda da uyğun şəkildə öz yerinə oturmalıdır. Bundan başqa, mən demək istəyirəm ki, ədəbiyyatda elektronlaşma gecikir. Bu çox vacib bir məsələdir. İndi internet dövrüdür. Bunu danmaq olmaz. Necə ki mətbuat elektronlaşdı, qəzetləri, jurnalları müəyyən qədər saytlar əvəz etdi, elə o cür formada da, elə o cür sürətlə də ədəbiyyat elektronlaşmalıydı. İndiki nəsl insanlar kağız formatında olan kitabları sevmir. Ümumiyyətlə, ona bütün informasiya internet vasitəsilə gəlir. Yəni gənclər bu cür qəbul edir bunu. Ona görə də kitablar da mətbuat kimi mütləq şəkildə elektronlaşmalıdır. Eybi yox, qoy gənclər həmin əsərləri belə oxusun. Telefonlarına, planşetlərinə yükləyib oxusunlar. Amma təki mütaliə etsinlər.
– Sovet ittifaqı dağılandan sonra bizdə də xeyli aşağı mütaliə səviyyəsi düşmüşdü. Daha o dövrlərdəki kimi yüz minlərlə tirajla kitab çap olunmurdu, oxunmurdu. Kitab, ədəbiyyat çox ağır bir dönəmini yaşayırdı. Bizim ölkədə indi ədəbiyyata, kitaba, mütaliəyə qayıdış dövrünü yaşanır. İnanıram ki, tezliklə mütaliə səviyyəsi də yenidən yüksələcək. Çünki biz bu istiqamətdə müəyyən işlər aparır, buna can yandırırıq.
– Nəvainin misrası var: "Mən özümü tapmasam, xalq məni necə taparY”. Hər bir müəllif ilk növbədə özünü tapmalı, özünü dərk etməli, anlamlıdır. Ondan sonra yazmalıdır. Belə olduğu halda oxucular da onu anlayar. Bu yerdə Anarın "Anlamaq dərdi” adlı essesini yadıma düşdü. Bu əsərdə çox dərin mətləblərə toxunulur. Mən tələbələrə də o əsəri oxumağı tövsiyə edirəm.
– Mən heç vaxt heç nə gözləmirəm. Bu mənim üçün böyük bir sürpriz oldu. AMEA məni buna layiq görüb. Mənə verdikləri bu yüksək dəyərə görə hər kəsə, xüsusilə də, akademik İsa Həbibbəyliyə təşəkkürümü bildirirəm. Və sonda demək istəyirəm ki, ədəbiyyat hər bir xalqın güzgüsü, aynası olaraq hər zaman ədəbiyyat yaşayacaq.

Söhbətləşdi: Xanım Aydın