Sənətsiz dünya yarımçıq olardı
– Platona görə sənət,
nəsnələrinin təqlidinin təqlididir. Yəni sənət həqiqəti çatdırmaqda gücsüzdür.
Siz necə düşünürsünüz? Həqiqətə varmaqda sənət karımıza yetirmi?
– Daha dəqiq desək, Platona görə, sənət ali ideyanın təqlidinin
təqlididir. Platon sənətin ideal dövlətdə yerinin olmadığını göstərirdi. Lakin
sonradan Platonun dediklərini onun sevimli tələbəsi Aristotel inkar elədi və
sənətə münasibət Aristotelin dediyi istiqamətdə davam etdi. Plotonun həmin
fikri isə çox sonralar Şərq təsəvvüf fəlsəfəsində öz təsdiqini tapdı və yeni
məna kəsb etməyə başladı. Təsəvvüf, insanı dəyişən böyük bir hadisə kimi
yarandı və davam etdirildi və onun başlıca daşıyıcısı da sənət oldu. Mənim
zənnimcə, sənət dünyanı, insanı, bütün aləmi dəyişmək iqtidarındadır. Sənətsiz
dünya yəqin ki, çox yarımçıq olardı...
– Tomas Eliota görə,
novatorluq yalnız ənənənin zənginləşdirilməsi sayəsində mümkündür. Yəni mətn, özünəqədərki
mətnlərlə müəyyən münasibətdə olur. Onların enerjisini alır. Belə çıxır ki,
dünyada orijinal mətn yoxdur? Yoxsa bu yanlış iddiadır? Məhz bu fikirlər
ədəbiyyatda modernizm cərəyanının ömrünü bu qədər qısa etdi.
– Bu çox qəliz məsələlərdən biridir və çağdaş ədəbiyyatşünaslıqda ona
müxtəlif cavablar tapmaq mümkündür. Uşaq vaxtı doğmalarımla, əsasən də
əsgərlikdə olan qohumlarımla məktublaşmağı çox xoşlayırdım. Zərfi açmamış
aldığım məktubların içərisində nə yazıldığını bilirdim. Buna baxmayaraq, o
məktubları həmişə həyəcanla oxuyurdum və hər dəfə də, o prosesdə məni
təsirləndirən bir fakt vardı: mənə məktub yazan insanlarla canlı şəkildə
söhbətləşdiyimi zənn edirdim. Oradakı şablon cümlələr (məsələn: "qızılgül
ətirli salamlarımı sənə göndərirəm” və s. kimi) olsa da, mən məktubu yazanla
özüm arasında canlı dialoqu hiss edə bilirdim…
Yuliya Kristevanın
"mətnlərarsılıq” (intertextuality) adlanan poststrukturalist nəzəriyyəsi dünya
filologiyasına ciddi təsir göstərib. Həmin nəzəriyyənin başlıca qayəsi məhz
bundan ibarətdir ki, ədəbiyyatda bütün sözlər deyilib, bütün cümlələr
işlədilib, təzə mətn yoxdur. Təzə olan tək şey dialoqdur: mətnlə oxucunun
dialoqu. Məsələn, mən sizinlə hazırda söhbət edərkən, danışdığım bütün sözləri,
cümlələri siz indiyə qədər eşidibsiniz. Lakin burada orijinal olan bizim
ünsiyyətimiz, dialoqumuzdur. Bədii mətnə də bu nöqteyi-nəzərdən baxanda bədii
əsərin "yeniliyi”, orijinallığı oxucu ilə mətnin dialoqunda özünü göstərir.
Müəllif mətnlə oxucunun yeni dialoqunu qurmağı bacarırsa, onun təqdim etdiyi
mətn təzədir...
Biz hamımız neçə arxadönən
əcdadlarımızdan bizə ötürülən informasiyaların daşıyıcısıyıq. Karl Qustav
Yunqun "kollektiv şüurdanxaric” nəzəriyyəsinə görə hər birimiz şüurumuzun
altında bəşəriyyətin dünənindən gələn yaddaşı daşıyırıq. Sadəcə böyük sənət
əsərini yaradan müəllif o yaddaşla oxucunun yeni əlaqəsini qurmağı bacarır.
– Kamyunun fəlsəfəsinə görə
absurdun fövqünə yüksəlmiş insan fatehdir. Maraqlıdır, Məti müəllim, sufizmin
salik pilləsi ilə qeyd etdiyim fatehlik arasında nə əlaqə görürsünüz?
– Kamyunun "absurd insan” fəlsəfəsinin təsəvvüflə müqayisəsinin
"məhsuldar” nəticə verəcəyini düşünmürəm. Kamyu üçün öz ölümünü bilə-bilə
yaşayan insanın xoşbəxtliyi də, bədbəxtliyi də bu dünyadadır. Təsəvvüf
fəlsəfəsindəki saliki aparan yol isə onu əbədi aləmdə, qeyb aləmində xoşbəxt
edir...
– Tərcümələrin ilk
səhifələrində filosofların sənət haqqında müxtəlif yöndə fikirləri ilə tanış
oldum. Bu maraqlı iddialardan biri də "sənət yolları yaratmır, işıqlandırır”
fikri idi. Sizcə, yolu yaradanlar kimlər və nələrdir?
– Sizin gətirdiyiniz sitat
böyük rus ədəbiyyatşünası V.B.Şklovskinin "Sənətdə zaman problemi” adlı
essesindəndir. Sənətə "gələcək haqqında xatirə” kimi yanaşan V.B.Şklovskinin
dediklərində sizin sualınızın cavabını almaq mümkündür. Mən, sadəcə,
Şklovskinin dediklərini çatdırmağa çalışmışam və onun dedikləri ilə bağlı hər
hansı polemikaya qoşulmaq mənim səlahiyyətimdən kənar məsələ olardı. O ki qaldı
həmin fikrə mənim münasibətimə, böyük sənət həm yolu yaradır, həm də
işıqlandırır. Biz Azərbaycan tarixinin yaxın keçmişinə baxsaq, görərik ki,
burada azadlıq idealları, dövlətçilik anlayışı ədəbiyyatdan qaynaqlanırdı.
Azərbaycanda XX əsrin əvvəllərində ədəbiyyat adamları azadlıq ideallarının nə
arxasınca, nə yanınca gəlirdilər: onlar dövlət ideallarının önündə gəlirdirlər.
Elə buna görə də dövlətimizin müqəddəs simvolu olan bayrağımız öz rənglərini
Əli bəy Hüseynzadənin romantizmindən, dövlətçilik ideologiyamızın əsasını
təşkil edən azərbaycançılıq da, qaynağını Cəlil Məmmədquluzadənin realizmindən
aldı...
– Freydin "Dostoyevski və ata
qatilliyi” məqaləsində biz müəllifə həkim, ya da ki psixoanalitik gözündən baxa
bilirik. Sizcə, dahi rus yazarı, Freydin dediyi kimi, bəşəriyyətin müəllimi və
xilaskarı olmaq şansında imtina etmiş olmasaydı tale ona nələri vəd edərdi?
– Tale, Dostoyevskiyə böyük
söz yaradıcısı olmağı bəxş elədi ki, bu gün bəşəriyyət onu özünün qiymətli
dəyəri sayır. Mənə elə gəlir ki, bəzi mövzuların üzərində tabu olsa yaxşıdır.
Tabu qaldırılanda bəşər övladının şüurlu və şüur altında olan bütün ayıbları
açılır. Ancaq reallıqla hesablaşmaq məcburiyyətindəyik. Biz istədik-istəmədik,
freydizm artıq mövcuddur və onun amansız tədqiqat obyektlərindən biri də
Dostoyevski olub. O da maraqlıdır ki, psixoanalitik nəzəriyyənin ayrı-ayrı
nümayəndələri – Z.Freyd, A.Adler və K.Q.Yunq Dostoyevskiyə fərqli mövqelərdən
yanaşıblar…
– İvan Qolla görə, "Bədii əsər
fövqəlreal gerçəkliyi yaratmalıdır. Poeziya yalnız bundan ibarətdir”. Amma
digər fikir dühalarından ağılın daxil ola biləcəyi hər şey hisslilikdən
kənardır qənaətini formalaşdırır məndə. Gerçəklik, reallığın dərki hisslərlə nə
qədər mümkündür? Bu paradoksu qəbul edirsinizmi?
– Sənət hisslərlə dərk
eləməkdir. Hisslərin sözlər vasitəsilə əyaniləşib, görüntüyə çevrilməsidir.
Sənətin işi həqiqəti sübut etmək yox, göstərməkdir. İvan Qollun (və
sürrealizmin) "fövqəlreal gerçəklik” anlayışını daha dərin duyğuların təqdimi
kimi başa düşə bilərik. İnsanın duyğusuna toxunmayan, duyğuları tərpətməyən
sözü həqiqət kimi qəbul etmək mümkün deyil. İçində gerçəklik olmayan poeziyadan
söhbət gedə bilməz. Poeziya qəlbin gerçəkliklərini gözümüz önünə gətirir. 2+2=4
formulunu sübut (və ya təsdiq) edən sözdə isə mən poeziya görə bilmirəm.
– Müəllim, müsahibələrinizdən birində tələbələrlə müəllimlərin eyni dildə
"danışa” bilməməyindən söz açıbsınız. Rus dilini yaxşı bilən əvvəlki nəslə
nisbətən, gənclik daha çox ingilis dilinə maraq göstərir. Bu da iki tərəf arasında
müəyyən mənada anlaşmazlıqlar yaradır: tələbə müəllimin məsləhət etdiyi rus
dilli ədəbiyyatları oxuya bilmir, müəllimin də ingilis dilində yazılan
mənbələri araşdırmağa dil səriştəsi çatmır. Bu barədə nə deyə bilərsiniz?
Tələbələrlə müəllimlər arasındakı "sərhəd” nə zaman aradan qalxacaq?
– Bu gün bizdə formalaşan
gəncliyin, xüsusən də, ali təhsil almış yeni nəslin Azərbaycandan kənara çıxmaq
imkanları çox məhduddur. Bu məhdudluq təhsil prosesindən irəli gəlir. 30-40 il
əvvəl, biz təhsil alarkən müəllimin tələbəyə verdiyi rusdilli mənbələri
rahatlıqla oxuya bilirdik. Bu gün isə məsələn, filologiya fakültəsində təhsil
alan tələbələr rus dilini bilmir. Mən tələbəmə deyə bilmirəm ki, get filan
nəzəri əsəri filan mənbədən oxu. Bu, problemin bir tərəfi. İkincisi,
tələbələrimiz ən yaxşı halda ingiliscə oxuya bildiklərini deyirlər. İngiliscə
ədəbiyyat siyahısı verməyə də müəllimin imkanları yoxdur. Nəticədə, dünyadakı
filoloji təmayüllərdən kənarda qalan bir mühitlə üz-üzə gəlirik... Mənim
ədəbiyyat nəzəriyyəsinə aid müntəxəbat yaratmaq təşəbbüsüm də buradan
qaynaqlanır. Biz bununla, ən azından, and içə bilək ki, tələbələrimiz, məsələn,
Kamyunun "Sizif əsatiri” barədə məlumatlıdır, yaxud Platonun təqlid nəzəriyyəsi
haqqında anlayışı var, sürrealizmin manifestlərindən biri ilə tanışdır,
poststrukturalizm sözünü eşidib və sairə... Əlbəttə, oradakı bir səhifə
məlumatı, ya da hansısa əsərdən seçilmiş bir parçanı oxumaqla heç kəs savadlı
olmayacaq. Lakin bu, bir başlanğıc niyyətidir. Onu da qeyd etmək istəyirəm ki,
bir çox ədəbiyyat nəzəriyyəsi mənbələri türkcə mövcuddur. Amma bu gün
azərbaycanlı oxucu üçün hər hansı sırf elmi-filoloji mətni türkcə oxumaq
ingiliscə oxumaqdan daha çətindir. Çünki terminologiya bizə tanış deyil.
– "Sözün o üzündə” kitabınızın
"Mənim bir yazı günüm” məqaləsində bu hissə diqqətimi cəlb etdi. "...sonra
dövlət televiziyası. Burada məmur kimi işə başladım...”. Məti müəllim, deyəsən,
cümlə sonundakı üç nöqtə durğu işarəsi olmaqdan çıxıb, özündə müxtəlif kədərli
duyğuları birləşdirir və bu duyğular daha çox peşmanlıq tonuna yaxındır...
– Mən hər zaman elə hərəkət etməyə çalışmışam ki, sonradan ondan
peşman olmayım. Azərbaycan Dövlət Televiziyasında işlədiyim illəri də ömürdən
itirdiyim zaman hesab etmirəm. Tək bir fakt sizdə müəyyən təsəvvür yarada
bilər: "Qulp” proqramının ilk redaktoru mən olmuşam. Texniki imkanlarımız
məhdud olsa da, maraqlı axtarışlarımız vardı. Televiziya cəmiyyətin bütün
estetik, ideoloji, əxlaqi görüşlərinin kəsişdiyi bir yerdir. Fərd orada az iş
görə bilər. Bununla belə, dilimi qısa edəcək bir iş görmədiyimə əminəm. O başqa
məsələ ki, məmurluq mənim işim deyildi. Mən yüksək vəzifə daşıyanda da (televiziyada studiya direktoru
vəzifəsində işləmişəm və o vaxt ölkədəki televiziya məhsullarının üçdə birinin
hazırlanmasına cavabdeh idim) öz yerimi yaradıcı adamların yanında hiss edirdim
və bəzən buna görə tənqid də olunurdum.
– "Hacı Nurunun şeir dəftəri”
məqalənizdə Hacı Nurunun kəskin dramatik situasiyalar arasında unudulub, hətta
müəllifin belə yadından çıxdığını qeyd edirsiniz. Necə düşünürsünüz, Mirzə
Fətəlinin belə "unutqanlığı” o dövr Azərbaycan ziyalılarının həyati proseslərdə
zəif iştirakına və passiv mübarizəsinə işarə ola bilərmi?
– Burada söhbət əsərdəki hadisələrdə Hacı Nurunun iştirakından gedir.
Oyunu gerçəklikdən daha həvəslə qəbul edən "nuxulu” toplumu üçün Hacı Nuru
arzuolunan deyil və əsərin sonrakı fəsillərində müəllif onu cəmiyyətin arasına
qaytarmır. Ancaq Mirzə Fətəli bir maarifçi kimi Şair Hacı Nurunun dili ilə
dediyi ideyalar uğrunda ömrünün sonuna qədər mübarizə apardı.
Mirzə Fətəli Hacı Nuru obrazı
ilə ədəbiyyatımıza yaddaş məsələsini gətirdi. Axundzadənin böyüklüyü bundadır
ki, cəmiyyətin portretini göstərə bilib. Şair Hacı Nuru həmin cəmiyyətin
fonunda tragik bir insan təsiri bağışlayır. Yaddaşa qarşı cəmiyyətin özündə
vicdansız, rəhmsiz bir biganəlik var. Şair Hacı Nurunun oxunmamış dəftəri isə
əslində, çox böyük bir başlanğıcdır. Bir qədər sonra Cəlil Məmmədquluzadə
"Anamın kitabı” əsərində öz milli kimliyini unutmuş övladların oxumadıqları kitabı
səhnəyə gətirdi, Bəxtiyar Vahabzadə bu əsərə "Atamın kitabı” adlı təbdil yazdı.
Yusif Səmədoğlunun "Qətl günü”, İsa Hüseynovun "İdeal” romanı yaddaş məsələsi
üzərində qurulub. Çingiz Aytmatovun "Manqurt” əfsanəsi yaddaşsızlığın faciəsini
əks etdirir. İstənilən qədər misallar gətirə bilərik. XIX əsrin ortalarında
Mirzə Fətəlinin qoyduğu yaddaş problemi XX əsr ədəbiyyatının aparıcı
motivlərindən birinə çevrildi.
– "Sözün səmimiyyəti”
məqalənizdə razılaşırsınız ki, ədəbiyyat həm də başqası olma sənətidir. Bu
məsələyə əks tərəfdən baxsaq, sizcə, müxtəlif qiyafə və obrazlara bürünən
müəllif nə qədər özü ola, öz daxilini yansıda bilər?
– Əsl ədəbiyyat o zaman yaranır ki, müəllif
özünü yazır. Hətta başqasından yazanda da özünün inandıqlarını yazır, eyni zamanda
özünün inandıqlarına bizi də inandırmağa çalışır. Bu zaman heç də mütləq deyil
ki, yazıçı əsərdə yalnız öz obrazını yaratmış olsun, öz şəxsi tərcümeyi-halını
ortaya qoysun. O, şəxsi düşüncələrini, narahatlıqlarını, həyat fəlsəfəsini də
bədii obrazlarında əks etdirmiş ola bilər. Mən, bütün bədii əsərləri yazıçının
özünü oxucuya təqdim etməsi kimi anlayıram. Mətnə məhz bu cür yanaşıram. Hətta
bədii tərcümədə elə məqamlar var ki, tərcüməçi mətndə həm də özünü ifadə edə
bilir. Bəzən müəllifin real həyatdan uzaqlaşıb bədii mətnlə yaşadığının şahidi
oluruq. Azərbaycanın böyük yazıçısı İsa Hüseynov bunun parlaq nümunəsi hesab
edilə bilər. Onun böyüklüyü də, faciəsi də məhz bunda idi...
– Xatirələrinizdən öyrəndik
ki, ədəbiyyata gəlməzdən əvvəl fizik olmaq istəyibsiniz. Düzü, fizikadan
lirikaya keçidinizin də maraqlı tarixçəsi var. Bu, birbaşa olaraq Osman
Sarıvəlli ilə bağlıdır. İllər keçib və artıq hadisələrə kənar müşahidəçi gözü
ilə baxa bilirsiniz. Necə düşünürsünüz, O.Sarıvəllinin göndərdiyi bağlama sizə
yeni "qapılar” açdı, yoxsa elə əvvəldən ədəbiyyatın "açar”ı əlinizdə idi,
sadəcə bu sahəyə olan marağınız hələ üzə çıxmamışdı?
– İndinin özündə də belə fikirləşirəm ki, fizika sahəsində fəaliyyət
göstərsəydim, daha tez elmi karyera qazana bilər, daha tez elmlər doktoru
olardım. O vaxt ədəbiyyat mənim üçün ilk növbədə zövqlə bağlı məsələ idi. Yəni
musiqiyə münasibətim necə idisə, ədəbiyyata da eyni cür idi. Həyatımda dönüş
yaradan isə təkcə Osman Sarıvəllidən poçtla aldığım bağlama olmadı. Mən
məktəblilər arasında ədəbiyyat yarışının, müsabiqənin qalibi olmuşdum, birinci
yeri qazanmışdım. Yeniyetmə yaşlarında insanın özünütəsdiq istəyi güclü olur.
Məni ədəbiyyatçı kimi artıq qəbul etmişdilər və ona görə də "fizikadan
lirikaya” daha əmin hisslərlə keçdim. Peşman
deyiləm!
Söhbətləşdi: Aysu Kərimova,
Aytac Quliyeva