Şeirlərim “təlatümün meyvələri”dir
Həyat Şəmi:
"Tarix sağ, ədəbiyyat isə sol "qolumdur”
– Gələcəkdə Həyat Şəmi şeirləri oxucuların
yaddaşında necə iz qoyacaq?
– Bilirsiniz, şeir cəmiyyət üçün faydalı həqiqətləri
söyləməlidir. Məhsəti Gəncəvi də, Xurşudbanu Natəvan da bu gündən baxıb
gördüyümüz şair obrazına çatana qədər, öncə istedadın, hislərin və təfəkkürün vəhdətindən
yaranan poetik nümunələr yaradıblar. Sonra cəmiyyət üçün, həyat üçün əhəmiyyətli
olan sosiallaşmış şeirlər qələmə alıblar. Şairlik də keçilən yoldur, mərhələdir.
Və nasirlərdən fərqli olaraq, bizlər şeirin diktə etdiklərini yazırıq. Məncə, ən
ali məqam bilmədən, düşünmədən, şeirin diktəsi ilə yazılanlardır. Yazırıq və
sonra baxırıq ki, gözəl nümunə alınıb. Yazandan sonra yazdığımızı dərk ediriksə,
bax, bu ali məqamdır. Oxucularımın əksəriyyəti deyir ki, şeirlərimdə ifadə
etdiyim hislər və gerçəkliklərin ifadəsi başqalarından fərqlənir. Yəni Həyat Şəminin
öz yolu, nəfəsi, qələmi var. Başqalarını təkrar etmir. Bunu uğurum və gələcəkdə
yadda qalma səbəbim hesab edə bilərəm.
– Poeziya əsil
Həyat Şəmini gizləmək üçündür?
– Əlbəttə, şeir mənim həqiqi daxili dünyamı açmaq
üçündür. Təkcə məni yox, gördüyüm gerçəklikləri də. Şeirində o hadisəni necə
görür və necə dəyərləndirirsənsə, o sənin kimliyini, şəxsiyyətinin tutumunu
açacaq. Məsələn, "Yazılmayan şeir” adlı
şeirimdə qarşılaşdığım dörd hadisəni hansı bucaqdan görürdümsə, eləcə də, süjetli olaraq qələmə
almışam. Bax, bu şeirdə ali məqam daha çoxdur. Baxmayaraq ki, həmin şeirdə cəmiyyətin
laqeydliyinə bir etiraz notu var və şeir sonadək o nota köklənib. Real olaraq qarşılaşmadığım şəxslər belə
şeirlərimi oxuyaraq Həyatı tanıya bilir, görmək istəyir.
– Bəs
hansı hissləri şeirlə ifadə edə bilmirsiniz?
– Məncə, iki tip
şeir var: Birincisi, üzərində düşünülmüş, əmək sərf olunmuş, digəri isə sadəcə
hislərin və məqamın "yaz” dediyi. Bu yaxınlarda belə bir məlumat oxumuşdum ki,
insan beynini ən çox nəyə yorursa, o sahədə daha uğurlu olur. Bu mənada, çox
mütaliə edənlərin yazdıqları da mükəmməl olur. Lakin məndə belə deyil. Şeirlərim
həm müşahidələrimin yekunu olaraq, həm də hiss axını ilə yazılır. Elə olur ki,
gecə yatanda misralar ağlıma gəlir, oyanıb tələsik onları kağıza köçürürəm.
Maraqlısı budur ki, gözümü açanda o misralar yaddaşımdan itdiyi üçün bəzən gözlərimi
heç açmadan gələn misraları ard-arda vərəqə köçürürəm. Bu, nadirən baş verən
haldır, fəqət ən gözəl şeirlərim "təlatümün meyvələri”dir. Yaşamadığım deməzdim,
belə deyək də, duymadığım və hiss etmədiyim həqiqətləri şeirlə ifadə edə bilmərəm.
Məsələn, ana itkisini görməsəydim, ana silsiləsindən olan ağrılı şeirləri yaza
bilməzdim. Ana və analar haqqında yazardım, amma itkini dərk edərək, bütün
hüceyrələrimə qədər yaşayaraq yaza bilməzdim.
– Müsahibələrinizdən
birində az-az yazdığınızı qeyd edibsiniz. Həmin zamanlarda hiss edə
bilmirsiniz, yoxsa duyğularınızı kağıza köçürməkdə çətinlik çəkirsiniz?
– Düzünü desəm, hiss etməyə vaxtım olmur. Səhər
saat 9-dan axşam saat 6-ya qədər düşüncələrimi və beynimi yalnız peşəm, işim
işğal edir. İşimə yönəlik çalışmalar və məsuliyyət məni yazmaqdan uzaq salır.
Amma bəzi istisnalar ola bilir. Məsələn, Banuçiçək adlı qızcığazın faciəli
ölümünü saytlardan oxuduqdan sonra o hadisə mənə elə təsir etmişdi ki, o şeiri
işdə bir anın içində yazmışdım. Bilirsinizmi, doğal şeirlər hamısı an məsələsidir.
– Deyəsən,
ixtisasınıza görə peşmanlığınız var. Yanlış xatırlamıramsa, müsahibələrinizdən
birində tarixçi olmasaydınız, daha yaxşı yazacağınızı söyləmişdiniz .
– Bunu peşmanlıq yox, reallığın təzahürü
adlandırardım. Mən filologiya istiqamətində təhsil alsaydım, bəlkə də, daha
yaxşı yazardım. Çünki ədəbiyyatçı olsaydım, peşəm, işim də ədəbiyyatla, şeirlə
bağlı olacaqdı, ədəbiyyatı nəzəri olaraq daha gözəl öyrənəcəkdim, beynimi sadəcə,
yaradıcılıq məşğul edəcəkdi. Nəticədə daha mükəmməl əsərlər yaza biləcəkdim
(gülür).
– Şeirlə
sizi heyrətləndirmək mümkündür, yoxsa illər ərzində şeir artıq adiləşib sizin
üçün?
– Mümkündür. Bütöv şeirdən, yaxud da misradan həyəcanlana,
təəccüblənə bilirəm. Belə məqamlarda oxuyub bitirdiyim şeirin ardınca, dilimdən
bir kəlmə çıxır: "Möhtəşəm”.
– Belə bir
ifadə var ki, "ədəbiyyat hislərin tarixi”dir. Bu mənada, sizcə, ədəbiyyat daha
lazımlı elmdir, yoxsa tarix?
– Deyəsən, tarix. Çünki ədəbiyyat mənəvi elmdir,
tarix isə həqiqi. Tarix bir xalqın milli kimliyinin, kökünün, varlığının,
özünüdərkinin, dilinin, dövlətçiliyinin, keçdiyi tarixi yolun, yaşadığı hadisələrin
ifadəsidir. Bir insan ədəbiyyatı və ya şeiri bilmədən də keçinə bilər, amma öz
tarixini bilməyən insan bağışlanmaz xəta edir. Bu mənada tarix daha önəmlidir.
– Bəs
tarixin dəqiqliyi, "soyuqluğu” ilə ədəbiyyatın "həniri” necə tarazlaya
bilirsiniz? Çətin olmur ki?
– Çox çətindir... Alışandan sonra çətinlik itir və
həyat təzahürü başlayır. Təsəvvür edin ki, soyuq var, hənir yoxdur. Yaxud da əksinə
isti var, soyuq yoxdur. Nə baş verər, sizcə? Ya tam soyuq adam olub
buzlaşacaqsan, ya da isti olaraq yanacaqsan. Əslində, hər ikisinin bir arada
olması gözəldir. Tarazlıq müəyyən məqamlarda
isti ilə soyuğu birləşdirib ilıqlıq, həlimlik
yaratma, ya da istini soyuqda, soyuğu da istidə sevmək kimidir. Tarixə nəzər
salsaq, görərik ki, şair və yazıçıların əksəriyyəti tarixçi olub, ya da
tarixçilərin çoxu ədəbiyyata meylli. Mən də reallıqla həyati duyğularımın
arasında, isti ilə soyuğun qovşağında yaşayıram. Hər birimizin statistik, yəni
seçim imkanımız olmayan, bir də dinamik, yəni özümüzün seçdiyimiz
taleyimiz var. Belə deyək də, iki qolum
var mənim, düzdürmü? Bu, mənim statistik taleyimdir. Bu qolları mənə sağ-salim
olaraq Tanrı verib. Bunlardan biri olmasa, tək biri ilə də yaşamaq mümkündür.
Tarix sağ, ədəbiyyat isə sol qolumdur. Hər qolun da öz funksiyası var, doğrumu?
Mən bu qolları iki yola da bənzədirəm. Amma hər ikisini davam etdirmək, paralel
şəkildə inkişaf etdirmək məcburiyyəti dinamik taleyimdir. Yetər ki, tutduğun
yol dürüst, əhəmiyyətli və sağlam olsun. Statistik taleyini dinamik taleyə uyğunlaşdıraraq yaşamaq isə artıq insanın öz əlindədir.
– İlk
şeirinizi ailənizə başqasının adı ilə təqdim edibsiniz. İllər sonra bunun bəyənilməmə
qorxusundan irəli gəldiyini söyləyirsiniz. Hazırda da şeirlərinizin bəyənilməməyindən
qorxursunuzmu?
– Qorxu yoxdur. Artıq o baryeri çoxdan aşmışam. Həm
də o zamanlar utancaq qızcığaz idim, üçüncü sinifdə oxuyurdum. Sinif
yoldaşlarıma qaynayıb qarışa bilmirdim. Beşinci sinifdə qızlar bu xarakterimə
görə mənə "sən bizə qoşulmursan, çünki fərqlənmək istəyirsən” demişdilər. Mən ilk dəfə fərqlənməyin nə demək olduğunu
onda anlamışam. Böyüdükcə şeir məni sosiallaşdırdı. Düzdür, ədəbiyyat mühitində
şairliyimlə, şeirlərimlə təqdim olunmağı xoşlayıram. Lakin tarixçilər arasında
belə təqdimatdan utanıram. Üzə çıxarmadığım şeirlərimi isə başqalarının fikrinə
görə deyil, sadəcə özüm bəyənmirəm deyə gizlədirəm.
– Sirli
olmağı sevirsiniz?
– Mən gizliliyi, mübhəmliyi sevirəm. Etiraf edim
ki, maraqlı bir çılpaq misram var idi, çox əziyyət çəkərək, məhrəmliyi qorumaq
üçün sildim onu. İlqar Fəhminin şeirlərim haqqında dediyi bir fikir var: "Həyat,
sanki şeirlərini utana-utana yazır”. O, bu məqamı gözəl ifadə edib.
– Şeirlərinizin
lüğət tərkibi qulağa tanışdır. Poeziyanın poetik imkanlarından istifadə etmək
sizə riskli görünür?
– Əslində, riskli deyil. Sadəcə bu imkanlardan
istifadə etmirəmsə, deməli, hələ dərinliyini qavraya bilməmişəm. Bir az da məişət
məsələləri mənə izn vermir. Hərdən özümü çox qınayıram. Sonra düşünürəm ki, gələcəkdə
təqaüdə çıxanda şeirlə tək qalanda, işim də, gücüm də, həyat yoldaşım, övladım
da, hər şeyim şeir olanda daha yaxşı yazacağam. Bu mənada yaradıcılıq profili
üzrə çalışanlar xoşbəxtdirlər.
– Şeirlərinizdən
birində maraqlı ifadəyə rast gəldim: "Duyğu işarələri”. Sizin üçün "duyğu işarələri”
nədir?
– Durğu işarələri nöqtə, vergül, nöqtəli vergül,
iki nöqtə, nida, sualdırsa, bunları yaradan dediyim o duyğu işarələridir. Məsələn,
nidanın duyğu işarəsi heyrətdir, təəccübdür. Yaxud, nöqtəli vergülünkü "mən hələ
varam”, "yaşayıram”, "davam edirəm”dir. Nöqtə qoymaq isə "bitdi”nin duyğu işarəsidir...
– Bəs kədərin?
– Çox gözəl sual oldu. Məncə, sual işarəsidir.
İnsanlar dərd belini bükəndə, ürəyində kədər olanda, yaxud da qocalanda sual
kimi əyilirlər...
– Şeirlərinizdə
təkrar mövzular çoxdur. Bu nə ilə bağlıdır? Tale, dönə-dönə eyni mövzuları
yazmağa sövq edir, yoxsa bu mövzularda yazmaq sizə daha rahatdır?
– Təkrar-təkrar eyni mövzuya qayıtmağım
yaşanmışlarla əlaqəlidir. Bunu məqsədli şəkildə, ya da rahatdır deyə etmirəm,
sadəcə içimdəki duyğular məni sövq edir.
Şeirlərimdəki adamlar, obrazlar, hadisələr isə müşahidələrimin məhsuludur.
– Şairləri
yaxından tanıdıqca qeyri-adilikləri üzə çıxır. Həyat Şəmini yaxından tanısaq,
hansı fərqlilikləri müşahidə bilərik?
– Fərqlilik deməzdim buna... Fərqliliyim
yalnızlığı sevməyim və deyilənlərə görə, çox səliqəli və təmizkarlığımdadır. Həmçinin
ana olmasam da, uşaqlara qarşı hədsiz sevgim var. Bir yad uşağın ağlamasına,
göz yaşına dayana bilmirəm. Yəqin, bunun nəticəsidir ki, şeirlərimdə uşaq
obrazları çoxdur:
"Dünən bir uşaq
əlində pozan,
qoy gözünün
yaşını silim – dedi”
və ya
"Baxır hey
arxanca gözüm,
Gözümdə mirvari
düzüm,
Doğulmayan körpəmizin
Adını sən qoy!”
Yaxud "Banuçiçək”
şeirindəki 3 yaşlı qızcığaz.
Bilirsiniz, şair
fərqliliyi elə onun şairliyindədir. Məsələn, sıravi bir sürücü qadın yol xətlərini
mənalandıra bilməz. Amma mən düz xətləri görüb kişi adlandırıram,
qırıq-qırıqları qadın, "könül kimi”. Ox işarələri isə uşaqdır deyirəm, sənə
hara getməyin lazım olduğunu göstərir. Yəni kişilər hər zaman ona övlad bəxş
etmiş qadının yanında olurlar.
– "Dünya və
rənglər” şeirinizə istinadən soruşuram. Nə üçün zaman keçdikdə rəngləri, rənglərimizi
unuduruq?
– Ehtimal ki, qloballaşan dünya, informasiya
texnologiyalarının inkişaf əsri ilə bağlıdır. İndi dilin yox, barmaqların söhbətləşdiyi
dövrdür. İndi həmsöhbətlərimiz telefonlarda, kompüterlərdədir. İndi milli ruha
söykənərək o rəngləri sevmənin yox, kosmopolit rənglərin zamanıdır.
– Şeirlərinizdən
birində "püşk atdım qəmi bölməyə” deyirsiniz. Deyəsən, qəmi bölməyə də adam
tapmırıq...
– Yox, qəmi bölməyə hər zaman doğma adam tapılar.
Sadəcə qəmini böldüklərimdən arzulamadığım qarşılıqlar görəndə peşman olur, dərdi
də içimdəki Həyatla bölüşürəm. Sevinci paylaşırsan artır, dərd isə paylaşdıqca
azalır deyirlər. Amma belə deyil. Axı qəm də paylaşdıqca çoxalır, şaxələnir. Mən
qarşımdakı insanı qəm payımla yükləmək istəmirəm. Buna görə də içimdəki gücə
dayanıram...
– Bəs şeir
yazmaq necə? Qəmi paylaşmaq deyil?
– O qəm bu qəmdən deyil. Oxucu Həyat Şəminin kədərini
yaşamır, sadəcə yaxşı bir misra oxuyaraq "nə gözəl ifadə edib” deyir. Düşünmür
ki, Həyatın belə bir dərdi var. Məsələn,
–
"Küsdü baxtım öfkədən,
Çıxıb getdi o gedən.
Bir ölümcül
sevgidən
Yatıram, ay
adamlar!”
deyən Həyat dərd
vermədi insanlara. "Ölümcül sevgi” ifadəsi ilə yeni ifadə tərzi, yeni söz
verdi.
– Bəs
özünüzdə bu hal necə baş verir?
– Elə özüm də o dəqiqə oxucu mövqeyinə keçirəm. Dərdim
olur, kədərlənirəm. Bu kədərimi misraya köçürəndə, əgər şeirim uğurlu alınırsa,
həmin an kefim düzəlir. "Nə gözəl ifadə etdim” deyirəm.
– Həyatı
yaşayanlardan, yoxsa üzünü köçürənlərdənsiniz?
– Həyatı yaşayaraq dərk edən, dərk edərək
yaşayanlardan olmuşam. Bunu mənə keçdiyim enişli-yoxuşlu həyat yolum,
qazandığım statuslarım və yazdıqlarım deyir. Qarşımda hamar yol açan olmayıb. Hətta
ilk həyat müəllimim olan valideynlərim də, mənə təhsil və elm verən müəllimlərim
də "sən özün cığır aça biləcəksən” deyib əlimi buraxıblar. Bir də tək yaşamağın
özü də bir sübutdur. Bunu yalnız güclü insanlar tərcih edə bilər.
Şairlik müstəvisindən
yanaşsam deyə bilərəm ki, həyatın üzünü köçürənlər başqa şairin üslubunu mənimsəyib,
o tərzdə yazanlardır. Mən öz üslubumu, öz təfəkkürümü, öz hislərimi,
duyğularımı həm özüm kimi yaşayıram, həm də yazıram. Deməli, həyatı yaşayanlardanam.
– Bir
müsahibənizdə "mənim sevgimin öz qoxusu var, məncə. O qoxu bənzərsizdir.
Şeirimin qoxusu da fərqlidir” söyləyibsiniz. Həyat Şəmi şeirilərini digərlərindən
"hansı qoxuya” görə ayıra bilərik?
– "Həyat qoxusu”na görə (gülür). Niyə də olmasın?
Əslində, ətirlər şəxslərin adı ilə adlanır. Mənim də ətrim şeirlərimdir. Şeirlərimin
qoxusunda da özüm varam. İndiki zamanda "özün olmaq” çətin məsələdir. Təvazökarlıqdan
kənar anlaşılmasın, az yazıram, öz yazıram.
Söhbətləşdi: Fərid Hüseyn, Aytac Quliyeva