O, unutdurulan şairlərdəndir
"Cümhuriyyət ədəbiyyatı”
layihəsi çərçivəsində Türkiyənin Ardahan Universitetinin müəllimi, dosent
Atilla Jorma ilə, şair, naşir və jurnalist, Cümhuriyyət parlamentinin üzvü
Məmməd Sadiq Aran – Sənan Azər haqqında müsahibə.
– Atilla bəy, Azərbaycan oxucuları Məmməd Sadiq Aran – Sənan Azər
haqqında o qədər də çox bilgiyə malik deyil. Zəhmət olmasa onun həyatı haqqında
məlumat verərdiniz.
– Məmməd Sadiq Aran (Axundzadə), Azərbaycanın Qarabağ vilayətinin
Zəngəzur qəzasının Sisyan bölgəsində, Pazarçay kəndində 1895-ci ilin dekabr
ayında doğulub. 1971-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 53 illik
yubileyində, İstanbulda vəfat edib. Məmməd Sadiq Aran, Bakı Ali Pedaqoji
İnstitutundan məzun olub, fars, ərəb və rus dillərini öyrənib. Daha sonra
İstanbul Universitetinin ədəbiyyat fakültəsində iki il, Helsinki Universitetinə
də bir il təhsil alıb.
Məmməd Sadiq, 1917-ci ildən başlayaraq Azərbaycanın, milli
istiqlalına qovuşması yolunda mübarizəyə qoşulub, Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin (1918-1920) parlamentində deputat olub. Bolşeviklər Xalq
Cümhuriyyətini devirəndən sonra onlara qarşı mübarizə aparıb. Bolşeviklər
Azərbaycanı tamamilə ələ keçirəndə, Bakıda mübarizə yoldaşları ilə birlikdə
gizli bir təşkilat qurub. Bir müddət sonra, "ÇEKA” agentləri tərəfindən
Tiflisdə yaxalanaraq, həbs edilib. 1923-cü ilin sonlarında İrana keçib, bir il
sonra Türkiyəyə gedib. Əvvəlcə, bir müddət Trabzonda müəllimlik edib, sonra
İstanbula gəlib, Azərbaycanın istiqlalı uğrunda mübarizəyə qoşulub, naşir kimi
bu sahədə aktiv fəaliyyət göstərib. İstanbulda olduğu illərdə Azərbaycan Milli
Mərkəzində çalışıb, Ankaradakı "Azərbaycana Kömək Dərnəyi”nə sədrlik edib. O,
həmçinin Türk Kültürünü Araşdırma İnstitutunun qurulmasında da iştirak edib.
Məmməd Sadiq Aranın mübarizə yoldaşlarından Məmməd Əmin Rəsulzadə
cümhuriyyətin süqutundan bir müddət sonra həbs edilib. Sonra Stalinin istəyi
ilə Moskvaya aparılaraq nəzarət altında saxlanılıb. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
araşdırma aparmaq bəhanəsi ilə Leninqrada gedib. Azərbaycanla eyni vaxtda
müstəqillik qazanan Finlandiyada yaşayan tatarların köməyi ilə qayıqla
Finlandiya sahilindəki Teriyokiyə qaça bilib. Məmməd Sadiqlə Rəsulzadə
İstanbulda müəyyən müddət ədəbi fəaliyyət göstərmişlər. Məmməd Sadiq ayda 2
dəfə çıxan, millətçi bir jurnal olan "Azər-Türk Məcməsi’nin məsul katibi
olmuşdur. Jurnalın 1928-1930-cu illərdə ilk iyirmi sayı ərəb əlifbası (əski
əlifba) ilə, 1928-ci il dekabr sayından etibarən latın əlifbası ilə 30 sayı çap
olunmuşdur.
– Ədəbi fəaliyyətində Sənan
Azər kimi tanınan Məmməd Sadiq Aranın yaradıcılığına nəzər salanda diqqəti
çəkən onun şeirləri və "Qutadqu bilik” haqqında yazdığı araşdırmasıdır. Zəhmət
olmasa şeirlərindən öncə onun "Türkün Altun Kitabı Qutadqu bilik” əsəri
haqqında danışardınız...
– Məmməd Sadiqin üç kitabı ilə tanış olmuşam. Bunlardan ilki
"Ergenekon yolları” adlı kitabı bir şeirlər toplusudur. Kitab 1934-cü ildə nəşr
olub, əsasən Məmməd Sadiqin 1931-1933-cü illərdə Finlandiyada baş redaktor
olduğu "Yeni Turan” qəzetində çap etdirdiyi şeirləri ehtiva edir. "Qutadqu
Bilik”in ilk elmi nəşri olan və 1947-ci ildə çap edilən Məmməd Sadiqin 1944-cü
ildə çap etdirdiyi kitabça bu böyük əsəri tanıdan bir monoqrafiyadır. Məmməd
Sadiqin yenə bu tarixdə nəşr etdirdiyi "İran türkləri” kitabı iki hissədən,
İran türkləri haqqında məlumat və İran türk şairlərinin antologiyasından
ibarətdir.
– Məmməd Sadiq Aranın ədəbi
fəaliyyətində şeirləri xüsusi yer tutur. Şeir yaradıcılığına nə zaman başlayıb,
ilk şeirləri harda çap olunub, onun poetik əsərləri üslub və forma baxımından
hansı ədəbi cərəyana və ya hansı şairə yaxındır?
– Məmməd Sadiq ilk öncə siyasi bir yazardır. "Ergenekon yolu” şeir
toplusunda olan şeirlərin böyük qismi Məmməd Sadiqin öz şeirləridir. Bunların
çoxu "Yeni Turan” qəzetində çap etdirdikləridir. Ümumiyyətlə, o, çox şeir
yazmamışdır. Onun şeirləri digər şairlərin şeirlərindən bariz şəkildə
fərqlidir.
– Məmməd Sadiq Aran bir müddət
Finlandiyada yaşayıb, orada türk dilini tədris edib və "Yeni Turan” adlı qəzet
də nəşr edib. Bu barədə danışardınız.
– Məmməd Sadiq otuzuncu illərin əvvəlində Finlandiyadakı tatarların
dəvəti ilə bu ölkəyə gəlmişdir. Onun Finlandiyaya gəlməsi, əslində, bir təsadüf
deyildi. Finlandiyadakı tatarlar Məmməd Sadiqdən əvvəlcə müəllim kimi istifadə etmək istəmişlər. Ancaq Məmməd
Sadiq üçün əhəmiyyətli olan "Yeni Turan” adlı siyasi qəzeti nəşr etdirmək idi.
Rus imperiyasındakı Kazan tatarlarından ayrı bir qrup olan Mişer tatarları
Finlandiyada, Estoniyada və Rusiyadakı şəhərlərdə ticarətlə məşğul olub öz
aralarında geniş təşkilatlanmışdılar. 1931-ci ildə qurulan Finlandiya Türklər
Birliyinin üzvlərinin çoxu Mişer tatarları idi. Əli bəy Hüseynzadənin
"Türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmak” şüarı Türklər Birliyinin təməl
prinsiplərindən idi. Azərbaycanın müstəqil olmasının ildönümü münsabətilə
toplanılanda bu prinsiplərin tətbiq olunduğu (avropalılaşmaq "müasir
mədəniyyət” mənasındadır təbii olaraq) tək Türk yurdu, Atatürkün Yeni Türkiyəsi
ideal bir ölkə olaraq təsəvvür edilirdi.
– "Yeni Turan” qəzeti hansı
zərurətdən yaranmışdı və nəşrin neçə nömrəsi çap olunub?
– Məmməd Sadiqin Finlandiyaya gəlib qəzet çıxara bilməsi bu şəbəkə
himayəsində olmuşdur. "Yeni Turan” qəzeti 1931-1933-ci illərdə Finlandiyada
əvvəl Tampere şəhərində, sonra Helsinkidə çapdan çıxmışdır. "Yeni Turan”
ikidilli idi: türk və fin dillərində nəşr edilirdi. Qəzetin adına baxıldığında,
dil baxımından estonlar və macarlar ilə birlikdə finlər də fin-uqor dil ailəsinə
mənsub olub, turanlıların bir qolunu meydana gətirirdi. İlk Turançı fikirlər
əsasında fin araşdırmaçılar tərəfindən ortaya atılmışdı (Bilinməyən mövzulardan
biri).
– "Yeni Turan”da yazılar
əsasən hansı mövzuda idi?
– Məmməd Sadiq üçün müstəqillik uğrunda mübarizə hər şeydən
əhəmiyyətli olmuşdur. Buradakı yazılar da daha çox siyasi çəkili idi. Otuzuncu
illərdə latın əlifbası ilə yazılan türk dili isə İsmail Qaspıralının, Məmməd
Əmin Rəsulzadənin türkcəsi idi; necə ki, bu gün Məmməd Sadiqi oxuyandan sonra
ilk təəssüratlar bunun, Hüseyn Cavidin, Mikayıl Müşfiqin türkcəsi kimi
olmasıdır. Əlifba isə Türkiyə variantı idi.
Məmməd Əmin Rəsulzadə "ayrı bir ədəbi Azərbaycan dili qurmaq, türk
xalqları arasındakı birlik fikrinə tamamən qarşı bir fəaliyyət olar” deyərək,
lap əvvəldən bir uzaqgörənliklə xəbərdarlıq etmişdir. Onun fikrincə, osmanlıca
alınma sözlərin əlavəsi ilə birlikdə məcburi bir tükcə qəbul edilərdi.
Rəsulzadənin təqdim etdiyi alternativ variant bu dövrdə Türkiyənin gənc nəsil
yazarları arasında formalaşmaqda olan yeni yarınmış bir türkcə idi. Necə ki,
otuzuncu illərin əvvəllərində ortaq türkcə reallaşa bilərdi. 1937-ci ilə qədər
bu dil həm Azərbaycanda, həm Türkiyədə Türk dili, onu danışanların milliyyəti
də rəsmi olaraq Türk olaraq qeyd edilirdi.
– Məmməd Sadiq Aran 1935-ci
ildə İstanbulda, özünün və silahdaşlarının əsərlərindən ibarət "Ergenekon
Yolları” adlı şeirlər məcmuəsi çap edib. Bu barədə danışardınız?
– Məmməd Sadiq İstanbula döndükdən sonra ilkin olaraq "Yeni Turan”da
çıxan şeirləri toplayaraq kitab şəklində nəşr etmişdir (1935). Məmməd Sadiq
Sovet dövründə unutdurulan şairlərdəndir (Bəhs edilsəydi Məhəmməd Hadini
romantik, Sabiri realist deyə süni bir təsnifata tabe etdilərsə, Məmməd Sadiqə də
hər halda, romantik şair damğası vurulacaqdı). Əlbəttə ki, milli məfkurəçi
şairlər bu cür süni təsnifata sığmırlar.
Söhbətləşdi:
Səxavət Sahil