Mövcud dəyərləri dağıtmaqla mənasız boşluq yaradır
"Sevdiyim
əsər” layihəsində yazarların, elm, sənət adamlarının ən çox sevdikləri əsər
haqqında söhbət açırıq. Budəfəki filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi katibi Mehman Həsəndir. Onun sevdiyi
əsər Çingiz
Aytmatovun "Əbədi gəlin” əsəri romanıdır.
– Hansı
məziyyətlərinə və bədii keyfiyyətlərinə görə Çingiz Aytmatovun "Əbədi gəlin”
əsəri sizin sevdiyiniz əsərdir?
– Çingiz
Aytmatov "Əbədi gəlin” və ya "Dağlar çökəndə” romanını ölümündən bir neçə il
öncə yazmışdır. Roman Çingiz Aytmatovun yaradıcılığının məntiqi yekunu və
deyərdim ki, manifestidir. Yazıçı sanki ölümü hiss edib, onun yaxınlaşdığını
duyub. Doğrudur, Çingiz Aytmatovun yaradıcılığının zirvəsində "Gün var əsrə
bərabər” romanı dayanır. E.M.Remark E.Hemenqueyin "Qoca və dəniz” əsəri
haqqında bəhs edərkən yazırdı ki, o, bu əsərlə öz Tanrısını tapıb, arzuladığı
qəhrəmanını yaradıb. Bu baxımdan "Gün var əsrə bərabər” və onun qəhrəmanı
Yedigey Ç.Aytmatovun "Tanrısını tapması”dır. Amma, ancaq və lakin Çingiz
Aytmatovun özünəməxsus yazıçı texnikası, sehri onun bütün əsərlərinə sirayət
edib və məncə, onları sevməmək qeyri-mümkündür. Ç.Aytmatov kiçik hekayələrlə
başladığı yaradıcılığa povestləri ilə dünya miqyasına çıxdı və 1980-ci ildən
etibarən – "Gün var əsrə bərabər” romanı ilə, – romançı kimi dünya ədəbiyyatına
qədəm qoydu və qəbul olundu. Bəli, Çingiz Aytmatov türk xalqlarının dünya
miqyasında ən uğurlu romançılarından biridir. Gələk "Əbədi gəlin” romanına.
Aytmatov bu romandan əvvəl yazdığı "Kassandra damğası” romanında yunan
mifologiyasına müraciət edərək ənənədən fərqli əsər yazdı. "Əbədi gəlin”də
yenidən qırğız mifinə – Əbədi gəlin əfsanəsi və Qar bəbirləri ilə bağlı mifik
mətnlərə qayıdır. Çingiz Aytmatovun bütün yaradıcılığının mahiyyətində duran
insanın qisməti, alın yazısı, bəxti məhz bu romanda aydın şəkildə ifadə olunur:
"Taleyin sirr olması özü bir taledir”. Yazıçı yer səthindən 3000 metr
hündürlükdə yaşayan qar bəbiri Caabarsla meqapolisdə yaşayan jurnalist Arsen
Samançinin taleyi arasında paralel aparır və bu paralellik bir mağarada
sonlanır. Çingiz Aytmatov elə bir yazıçıdır ki, daima öz yazı texnikası,
ustalığı üzərində çalışıb. İlk əsərlərindən ömrümün sonuna qədər bu inkişaf
amplitudasını izləmək mümkündür. Yazıçılığa sırf realist üslubda başlayan
Çingiz Aytmatov daha sonra modernist və nəhayət postmodern prinsipləri uğurla
mənimsəyib. "Əbədi gəlin” romanında həmin postmodern elementləri də görmək mümkündür.
Əsərin epiloqunda roman qəhrəmanı Arsen Samançinin "Öldürmək-öldürməmək”
hekayəsi təqdim olunur. Müəllif əsərə daxil olur, "Öldürmək-öldürməmək”
hekayəsi Arsenin mövzudan kənar müstəqil əsəridir.
–
Bəxt, tale haqqında yazan bir çox yazıçılar daha çox xaosdan yazırlar. Onların
yazısında həyat insana qarşı xaotik və düşmənsayağıdır. Çingiz Aytmatovda isə
belə deyil. O, taleyin qarşısında baş əyir və onun ədalətinə inanır. Sizcə, bu
inam Çingiz Aytmatovda hardan qaynaqlanır?
–
Çingiz Aytmatov dünyanı xaos kimi qəbul etmir. Ümumi prosesin sürətlə quyunun
dibinə, xaosa doğru getməsinə rəğmən geridönüşə çağırış edir. Ç.Aytmatovun sonu
esxatoloji sonluqla bitən romanlarında da bir ümid, çağırış motivi var. Bu da
təbii ki, Ç.Aytmatovun mifoloji dünyagörüşü ilə bağlı idi. Ç.Aytmatov uşaqkən
nənəsi Aymxanla birlikdə qırğız çöllərini gəzmiş, qırğız şifahi mətnlərini
mənimsəmişdir. Daha sonralar həmin mətnləri professional şəkildə tədqiq
etmişdir. Onun yaradıcılığı da məhz bu kontekstdədir. Onun romanlarının birinin
adı "Qiyamət” adlanır. Qiyamətlə bağlı ayrı-ayrı dünya xalqlarının mifoloji
mətnlərində, eləcə daha sonrakı dövrlərin məhsulu olan dini kitablarda məqamlar
vardır. Çingiz Aytmatov isə onlara paralel olaraq öz konsepsiyasını irəli
sürür. Onun əsərləri dünyanın kiçik modelidir. "Qiyamət” romanının sonunda da
nəslin davamçısı, – yazıçının təsvir etdiyi modeldə dünyanın, – oğlan uşağı və qurd, – türk mifologiyasına
görə xilaskar, – insan tərəfindən
öldürülür. Yəni, dünyanın sonu-qiyamət başlayır. Lakin əsərdə İsa peyğəmbərlə
Avdinin taleyi arasında paralellik var. Yazıçı inanır ki, iki min ilə yaxın
müddətdə öz ölümü ilə insanı xaosdan yayınmağa, kosmosa çağıran İsa peyğəmbərin
missiyasını saksaul ağacına bağlanaraq yandırılan Avdi icra edəcəkdir. Çingiz
Aytmatovun nəsrində dünyanın xaos kimi dərki yoxdur. O, nizamın tərəfdarıdır və
bu ideya əsərlərinə yansıyıb.
Yaxınlarda
Orxan Pamukun sonuncu romanı olan "Qırmızı saçlı qadın”ı oxuyanda bəxt, taleyin
oyunları bir daha Çingiz Aytmatovu xatırlatdı. Əsərdə Mahmud usta heç kəsin
taleyindən qaça bilmədiyindən danışır və Cem öz ustasını quyunun dibində
köməksiz qoyub qaçır və 30 il sonra öz oğlu tərəfindən həmin quyunun yanında
öldürülür. Eyni motiv "Əbədi gəlin” romanında var. Bir-birindən xəbərsiz iki
canlının taleyi onları bir mağaraya gətirir. Yəni taledən qaçmaq
qeyri-mümkündür. Edip dastanında krala oğlunun
faciəli taleyi ilə bağlı xəbərdarlığa rəğmən uşağı meşəyə atmaqla taleyindən
yayınmağa çalışır, amma, olan olur. Və ya Mirzə Fətəli Axundovun "Aldanmış
kəvakib” əsərində Yusif Sərracın
əhvalatı, Ernest Hemenqueyin "Qoca və dəniz” povestində Santiaqounun şagirdinə
mövcud olmayan torlarla bağlı tapşırıq verməsi, Orxan Pamukun əsərində Cemin
ustasını yaralı qoyub qaçdığı quyuya 30 il sonra öldürülərək yuvarlanması kimi
taledən qaçma motivlərinə nümunələr göstərmək olar. XX əsr modernist estetika
dövrün təbəddülatları fonunda zəngin prinsiplərlə meydana çıxdı.
Təbəddülatların dərinliyi ədəbiyyata sirayət etdi və nəticədə böyük əsərlər
yarandı. İnsanın taleyini onun seçimləri müəyyən edir. "Əbədi gəlin” romanında Caabars qocaldığı üçün vəhşi
təbiətin qanunlarına uyğun olaraq sürüdən, cütləşmədən uzaqlaşdırılır. Ov
ovlaya bilmədiyi üçün səssiz sonuna, ölümünə doğru sakit mağaraya gedir.
Mağarada onun taleyi kapital cəmiyyətinin sərt qanunlarından qaçan, ona üsyan
edən Arsenlə birləşir və onlar eyni taleyi-ölümü birlikdə qarşılamalı olurlar.
"Hər zaman və hər kəs üçün dəyişməz olan bir həqiqət var: Heç kim öncədən
taleyini, başına gələcəkləri bilmir; sadəcə həyat onu göstərir. Tale başqa necə ola bilərdi ki? O
hər zaman belə olub. Dünyanın yaranmasından, cənnətdən qovulan – bu bir tale
deyilmi? – Adəm və Həvvadan günümüzə qədər hər dəqiqə, hər saat, hər gün, hər
əsr, hamımız üçün taleyin sirri, əbədi bir tapmaca olaraq qalmaqdadır”.
Romanın sonunda Brüsseldə Eles Caabarsovanın nəşrə hazırladığı Arsen
Samançinin "Öldürmək-öldürməmək” hekayəsi də tale ilə bağlıdır. Sergey
Varontsov Saratovdan müharibəyə yollanan gəncdir. Onun gələcək taleyi ilə bağlı
xəbərdarlığı stansiya boyu arxasınca qaçan bir qaraçı qadın verir. "Üzərinə qan
bulaşmamış sadəcə günəş qalacaq və at çaparsız qaçıb gedəcək... Sən
ölümsüzsən!” Hekayədə Sergey seçim qarşısındadı. Atası müharibədə sağ qalmağın
yeganə yolunun öldürməkdə, anası isə əksinə bütün insan öldürənlərin qatil
olduğunu və oğluna heç kimi öldürməməyi bildirməkdədir.
–
Romanda dünya harmoniya içindədir və təsadüfi olan heç bir şeyin olmadığı
görünür. Siz necə düşünürsünüz, Çingiz Aytmatov dünyanı harmoniya içində təsvir
etməklə oxucusuna nələri çatdırmaq istəyir?
–
Ç.Aytmatov bədii yaradıcılığı ilə yanaşı, bir intellektual kimi daim dünyanı
narahat edən qlobal problemlərlə bağlı müxtəlif kontekstlərdə çıxışlar edib. O,
1985-ci ildə Beynəlxalq İssık-göl forumunu təşkil etməklə dünyanın diqqətini
narkomaniya, biomüxtəlifliyin məhvi və s. kimi qlobal problemlərə yönəltmişdir.
Harmoniyaya ciddi cəhdlə çağırış Çingiz Aytmatov düşüncəsinə hakimdir. "Hamımız
bir gəminin sakinləriyik” deməklə, əslində, dünyaya ən böyük mesajını
vermişdir. Çingiz Aytmatov dünyanı harmoniyaya, qlobal problemlərin, insanlığı
təhlükə altında qoyan zərərli davranışlara qarşı mübarizəyə səsləyir. "Əbədi
gəlin” romanında isə yazıçı qəribə şəkildə bundan imtina edir. Arsen ölür və
onun əsəri yazıçının uzun müddət səfir işlədiyi Brüsseldə sevgilisi tərəfindən
çap olunur. Çox qəribədir, deyilmi? Qeyd etdiyim kimi romanda yazıçı, sanki, o
xəbərdarlığı duyub, ölümün yaxınlaşdığını hiss edib.
–
Ümumiyyətlə, əsərin "sətraltı”sında nə var? Çingiz Aytmatovun belə bir romanı yazmaqda
məqsədi nə olub?
–
Çingiz Aytmatov qloballaşan dünyada, kapitalist münasibətlərinin
mədəniyyəti, dəyərləri məhv etməsini qəbul edə bilmir. Arsen Samançinin
dirənişi və sonunda ölümlə bitən taleyinin təsvirində yazıçı məhz bu məqama
diqqət yetirmək istəyir. Eyni zamanda Aytmatov təbiətin mükəmməlliyinə inanır.
Bəşəriyyətin milyon illər boyu təkamülü nəticəsində yaşadığımız ekosistem
formalaşıb. Çingiz Aytmatov təkamül zəncirinin zirvəsində dayanan insanın və
onun şüurunun ekosistemə qarşı durmasını, onu məhv etməyə çalışmasını qəbul edə
bilmir. Yazıçı varlı ərəblərin dağlarda bəbir ovuna gəlməsini kapitalizmin
vəhşi təzahürü kimi təsvir edir.
– Sizcə, Aytmatov bu əsərdə həyat triadasını
təşkil edən səma, dağ və torpaq anlayışlarını bir araya gətirməklə nə demək
istəyib? Yəni onun məqsədi nə olub? Ümumiyyətlə, bu simvolları ayrı-ayrılıqda
aça bilərsinizmi?
Məncə, bu sualın cavabını Çingiz Aytmatovun böyüyüb boya-başa çatdığı
Şəkər kəndində və onun təbiətində axtarmaq lazımdır. Uşaqlıqda bizi əhatə edən
coğrafi mühit, ətrafımızda baş verənlər bizim şüuraltımıza yerləşir.
Zaman-zaman davranışımızda, düşüncəmizdə, yaratdıqlarımızda həmin yaşantılar
ifadəsini tapmağa başlayır. Karl Qustav Yunq bunu kollektiv şüur adlandırırdı,
Yuval Noah Harari buna inter-subyektiv adını verir. Bayaq qeyd etdiyimiz kimi
Çingiz Aytmatovun ruhu, onun yaradıcılığı ekosistemlə, təbiətin mükəmməl
qanunlarıyla harmoniyadadır. Gələk həmin triadaya, yəni səma, dağ və torpaq
anlayışlarına. Çingiz Aytmatova görə, göy məğlubedilməzdir, – "Çingiz xanın ağ
buludu” povesti, – torpaqla su daim savaşdadır və insan torpağı seçib həmişə, –
"Dəniz kənarıyla qaçan alabaş” povesti, – və dağ, bir çox əsərində təsvir etdiyi
əzəmətli Tyan-şan dağları. Qırğızlar bu dağlara Ala-too dağları deyirlər. Çingiz
Aytmatovun əsərində səma, dağ və torpaq ekosistemin bir parçasıdır.
– Dağ obrazını
bu əsərdə tale, bəxt simvolu adlandırırlar. Sizcə, bu doğrudur? Əgər
doğrusudursa, bunu siz nəylə əsaslandırırsız?
– Əsərin əsas qəhrəmanlarından
biri Caabarsın taleyi dağlarla bağlıdır. Caabarsın mənsub olduğu dağ bəbirləri
dünya faunasının nadir növlərindən biridir. Qar bəbirlərinin yayıldığı
coğrafiyalardan biri də də Tyan-şan dağlarıdır. Qırğız-qazaxlarda qar bəbirləri
ilə bağlı mifoloji mətnlər də vardır. Onlar yüksək dağ zirvələrində təxminən
3000 metr yüksəklikdə yaşayır və ov edirlər.
– Əsərdə sizin üçün ən təsirli
dialoq, məqam və ya bədii detal hansıdır?
– Arsenlə
Caabarsın eyni mağarada can verməsi və Sergeylə qaraçı qadının dialoqu, məncə,
romanın ən təsirli hissələrindəndir.
– İstərdim ki, oxuculara aydın
olsun deyə "Əbədi gəlin” əfsansini də xatırlayasınız. Həmin əfsanəsinin əsərə
yerləşdirilməsini necə qiymətləndirirsiniz?
Çingiz Aytmatovun
əsərlərində "Manas” təfəkkürü, qədim miflər aparıcı rol oynayır. Belə intermətn
"Əbədi gəlin” romanında da yer alıb. "Əbədi gəlin” bir mifik əfsanədir.
Həmin əfsanəni Arsen Aydana ilə birlikdə
Almaniyaya səfər etdikləri vaxt ona danışır. Aydana opera solistidir. Əfsanəyə
görə, "Yüksək dağların bağrında saxladığı bir kənddə çox yaraşıqlı, atdığını
vuran bir ovçu yaşayırmış. Bu gənc dağın ətəklərində yaşayan bir qıza aşıq
olur. Ailələrinin xeyir-duası ilə bu iki gənc nişanlanırlar. Yaxşı ovçu olan
gənc, nişanlısına və onun ailəsinə dəyərli kürklər gətirirmiş. Onların
xoşbəxtliyinə ətrafdakılar qibtə edərlərmiş. Nişan günündə adətə görə, atla
dördnala çapan gəlini nişanlısı tutub atdan düşmədən öpməliymiş. Ovçu oğlan bu
adəti tam şəkildə yerinə yetirmiş və çay buna şahidlik etmişdir. Pis niyyətli
insanlar qızı qaçırmışlar. Kənddə dedi-qodu yayılmış ki, guya qız başqasına
qoşulub qaçıb. Bunları eşitdikdən sonra gənc həyatdan küsərək dağlara çəkilmiş,
ancaq qız onu qaçıranların əlindən özünü hər şeyə şahidlik edən çaya ataraq
xilas olmuşdur. Kəndə geri dönəndə nişanlısının getdiyini eşidərək onu səsləyib
çağırmış, səs gəlmədiyini görəndə quşa çevrilib sevgilisini axtarmağa
başlamışdır.
– Roman Caabarsın dağdakı
hakimiyyətinin başa çatması ilə başlayır. Sizcə, bu cür başlanğıc əsərdə hansı
mənanı ifadə edir?
– Qeyd etdiyimiz kimi Çingiz
Aytmatov təbiətin nizamına, onun mükəmməlliyinə az qala inanc kimi yanaşır. Bu,
bir tərəfdən Aytmatovun təhsili ilə bağlıydı. Çingiz Aytmatov gəncliyində
Zoobaytarlıq Texnikomunu, daha sonra isə Kənd Təsərrüfatı İnstitutunu bitirmiş
və bir müddət ixtisası üzrə işləmişdir. Çingiz Aytmatovun əsərlərində təbiət
təsvirləri, ayrı-ayrı heyvanların obrazıları və onların bir peşəkar mütəxəssis
kimi xüsusiyyətləri təsvir edilir. Eləcə də bu romanda Qar bəbirlərinin peşəkar
zooloq kimi şərhi verilir. Roman Caabarsın dağdakı hakimiyyətinin başa çatması
ilə başlayır. Qar bəbirləri Tuyuq Car dağlarının qeyri-şərtsiz hökmdarları
hesab olunurlar. Dəniz səviyyəsindən 3000-5000 metr hündürlükdə yaşayan bu
nadir heyvan növünə dünyanın az-az ölkələrində təsadüf edilməkdədir. Bu nadir
heyvan növünün yaşadığı coğrafi məkanlarından biri də Tuyuq Car dağlarıdır.
Qırğız və qazax folklorunda qurd, ana maralla yanaşı qar bəbirləri haqqında da mifoloji mətnlərin mövcudluğu da məhz
bu coğrafi məskunlaşma ilə bağlıdır.
Qar bəbiri Caabars artıq qocalıb, təbiətin qanununa
uyğun olaraq artıq yeni cavan bəbirlər dağlarda ağalıq etməkdədirlər. Cütləşmək
üçün başladığı bütün mübarizələrdə məğlub olmuş, sürüdən ayrılmaq
məcburiyyətində qalmışdır. Bir vaxtlar rəqib tanımayan Caabars üçün artıq vaxt
ötüb, buna görə o, başını götürüb dağın zirvələrinə doğru gedir. Amma çox da
irəliyə getməyə gücü çatmır. Beləliklə, taleyin hökmü olan ölümünü bir mağarada
gözləyir. Dağın zirvəsindəki Caabarsla şəhərin ortasında yaşayan əsərin digər
qəhrəmanı, müxbir Arsen Samançin də eyni taleyi yaşamaqdadır. Bir zamanlar hər
kəs tərəfdən rəğbətlə qarşılanan müxbir artıq öz şöhrətini itirmişdir.
– Əsərdə bəzən dərin, bəzənsə
üst qatda kapitalizmin tənqidi var. Sizcə, müəllif yaşadığı dövrə qarşı niyə
belə bir sərt mövqe tutmuşdur?
– Çingiz Aytmatov sovet dövründə
yazdığı əsərlərində dövrün, quruluşun sətiraltında da olsa tənqidi vardır.
Məsələn, "Fujiyama” və ya "Sokratı anma gecəsi” pyeslərində bu tənqid üst qatda
təsvir edilir. Yazıçı hər iki pyesdə o qənatə gəlir ki, sovet quruluşunun
yaratmaq istədiyi insan modeli saxtadır, yalanlarla doludur. Maraqlısı bundadır
ki, Çingiz Aytmatov Sovet imperiyası çökdükdən sonra da yaranan yeni
münasibətləri tənqid edir. Məncə, kapitalist münasibətləri intellektualıq
baxımından o qədər də yüksək olmayan cəmiyyətlərdə əks təsirə malik olur. Mövcud dəyərləri dağıtmaqla mənasız
boşluq yaradır.
– Ersan Kurçal baş qəhrəman
Arsenin sevdiyi qadını – Aydana Samarovanı əlindən alır. Arsenin arzusu
Aydananın "Əbədi gəlin” operasını ifa etməsidir, ancaq Ersan Kurçal onu şənlik
müğənnisinə çevirir. Müəllif Ertaş Kurçalın gücünü nə üçün kapitalizmin gücü
kimi göstərir?
– Bayaq qeyd
etdiyimiz kimi Çingiz Aytmatovun təsvir etdiyi modeldə yeni münasibətlər
sistemi mədəniyyətin, sənətin inkişafından daha çox ona qarşı yönəlir, dağıdıcı
fəaliyyət göstərir. Ertaş Kurçal əsərdə
həmin metamorfozaya uğramış gücün əksidir. Zəif aktyor varlı təşkilatçıya
çevrilir. Etaşın formalaşdığı sel özü ilə istedadlı müğənni Aydana Samarovnanı,
Arsenin arzuladığı "Ədəbi gəlin” operasını və nəhayət, Arsenin özünü də öz
ağuşuna alaraq aparır. Pulun cəmiyyətdə bütün dəyərləri məhv etməsini yazıçı
qəbul edə bilmir. Arsen də bu baxımdan bir "Don Kixotdur”. Onun mübarizəsi
taleyini müəyyənləşdirir.
Əsərdə yazıçı
get-gedə qloballaşan, kiçilən dünyada böyük sərmayələrin cəmiyyət üzərindəki
hakimiyyətini, pulun gücü qarşısında əzilən insanın taleyini və onun
məğlubiyyətlə sonlanan mübarizəsini təsvir etmişdir. Çingiz Aytmatovun əsərdə
gəldiyi qənaət budur ki, güc anlayışı vəhşi təbiətlə şüurlu insanların yaşadığı
cəmiyyətdə eynidir. Hər iki aləmdə gücsüz, zəif olan məhv olmağa məhkumdur.
"Tale əsərin hər iki qəhrəmanına qarşı oyun qurmuşdur. Təbii ki, onlar
bir-birilərinin varlığından xəbərsizdir. Əksi mümkün ola bilərdi? Çünki biri
əhali sıxlığından, basırıq küçələrdən və kabab qoxan restoranlardan tüstüsündə
boğulan milyonluq müasir şəhərdə, digəri isə sıx ardıc ağaclarının yetişdiyi,
ilin altı ayının qarlarla örtülü olan yüksək dağların ayaq dəyməyən sərt
qayalıqlarında yaşayırdı”.
– Arsenə əmisi tapşırır ki,
Tuyuq Cara bəbir ovlamağa gedən ərəblərə kömək etsin. Amma o, ora gedəndən
sonra ərəbləri ordan qovur ki, bizim dağlardan əl çəkin, öz yaşadığınız yerlərə
gedin, müqəddəs yerlərimizi korlamayın. Ancaq onun da aqibəti qar bəbirilə bir
yerdə tamamlanır. Süjetin birdən-birə belə kəskinləşməsi sizcə, hansı
ehtiyacdan doğur?
– İnsan irrasional varlıqdır.
Onu sona qədər dərk etmək qeyri-mümkündür. Modernist ədəbiyyatın əsas
prinsiplərindən biri də bu idi. Yəni tam mənasıyla müsbət və ya əksinə, bütün
mənfiləri, yaramazlıqları özündə birləşdirən qəhrəman yoxdur. İnsanın keyfiyyətləri sınaq
qarşısında üzə çıxır. Onu sona qədər dərk etmək mümkün deyil. Marsl Prustun
"İtmiş zaman axtarışında” romanlar silsiləsinə daxil olan "Albertinin qeybi”ndə
obraz öz hisləri üzərində sanki bir əməliyyat aparır, arxeoloqun ehmalca bir
abidəni qazması kimi. Lakin nə qədər çalışırsa belə sona vara bilmir. İnsan tam
mənasıyla dərkolunmazdır. Arsenin kəndə getdikdən sonra həyatı da yoluna
düşmüşdü. Eles Caabarsova ilə arasında yaşanan sevgi ona Aydananı da, Ertaşı
da, lap "Əbədi gəlin”i də unutdurmuşdu. Qeyd etdiyimiz kimi Çingiz Aytmatov bir
az da öz taleyini təsvir edib. Arsen hardasa Çingiz Aytmatovun özüdür. Yazıçı
sanki öz ölümünü də duyub və belə bir əsər yazıb.
Söhbətləşdi: Fərid Hüseyn