Həqiqətlər yalnız insanın xoşbəxtliyi üçündür
Müsahibimiz yazıçı Aysel Əlizadədir. Onunla müəllifi olduğu "Qadın
peyğəmbər” romanı barədə söhbətləşmişik:
Söhbətləşdi: Rəvan Cavid
– Aysel xanım, gəlin lap başdan başlayaq – Qar kimdi?
– Qar soyuqdu, amma
təmizdi. Elə romanın əvvəlində deyildiyi kimi – Qışın uzun gecələrində qara
rəng ağ rəngi basdırmasın deyə təbiət "qar" düşünüb. Maraqlısı odur ki, romanı yazandan sonra
xatırladım ki, Orhan Pamukun da eyni adlı romanı var. Çox fikirləşdim və
dəyişmədim. – İstəyərdim romandakı adlar haqqında danışasınız; Ər, Nur, Nər,
Maqbet. Mənə elə gəldi ki, bu adların alt qatında hansısa məna var. Məsələn,
Ər. Çox feminist yanaşma deyil?
– Feminist yanaşmadı.
"Ərmək" türkcə nəyisə qazanmaq, nəyəsə çatmaq deməkdi. Fəth etməkdi,
hədəfə çatmaqdı. Türk kişisi döyüşçü olub deyə ona "ərən" deyilib. "Ər”
sözü də bu mənanı verir. Türkçə az qala
bütünlükdə iki-üç hərfli feillərdən yaranıb. Çox hərəkətli dildi. Ətalətdə
deyil. Baxın: ər. Nə et? Ər. Fəth et, çat, yetiş, əldə et və s. anlamda hərəkət
bildirən sözdü. Üstəlik, burada kişi qadını əldə edən, ona çatan varlıqdı.
Sivilzasiyaların qarışması "ər" anlayışını dəyişdi. Artıq ər o ər
deyil. Bəzən evdə qadınına zorakılıq göstərən, çöldə yaltaq, əyilən məxluqa
çevrilən bir "ər" görürük artıq. Bu "ər" fateh deyil. Ən
adi araq şüşəsinin belə əlində girinc qalan kölədi. Obraza "Ər" adı
vermək indi bizim tanıdığımız tipik ər obrazına ironiyadı. – İstisna var idi romanda – Maqbet...
– Və onu məhv
elədilər.– Şekspirin Maqbetiylə əlaqəsi var?
– Əlbəttə. Romanda
onun xanımı Şekspirin fanatı olur, "Maqbet” tamaşasına gedərkən bu ada vurulur.
Məhz ada. Şekspirin Maqbeti mənfi obrazdı. Mənim Maqbetim isə müsbət. Şekspirin
bütün obrazlarında əzəmət var. Qadın ədəbiyyatçıdı və o, bu adın əzəmətini
gözəl duyur. Onun üçün əsərdə müsbət və mənfi ayrı-seçkiliyi yoxdu, bütün
obrazlar ədəbi qəhrəmanlardı. – Sizin romanda mənfi obrazların mövcudluğu həllini tapmır və ya
onlar ümumiyyətlə yoxdu...
– Mən obrazları
harasa yerləşdirməyə çalışmamışam. Onlar sadəcə var. Dağıdıcı qüvvə, mənfi
obraz cəmiyyətdə gözümüzə heç vaxt görünmür. Biz onların mövcudluğunun
fəsadlarını görürük sadəcə. Romanda da elədi. Fonda dağıdıcı qüvvə var və o,
insanların həyatını öz mövcudluğu ilə alt-üst edir. Yaxşı nə varsa məhv edir.
O, bunu bilərəkdən etmir. Onun olması artıq yetərlidi. Çünki o, varlığı,
xarakteri, tələb və qaydaları, insana, dünyaya, həyata yanaşması ilə hər şeyi
bərbad edir. Belə bir adamın əlinə ciddi səlahiyyət düşəndə onun nəfsi və
düşüncəsi ilə verilən qərarlar nəticəsində çox şey darmadağın olur. – Bu neqativliyin içərisində bir orta şərq qadınını təsvir etmisiniz.
Bəs bu obraz xilas edə biləcəkmi?
– Əminliklə
"hə" deyirəm! Qərbdə belə oldu. Avropa mədəniyyətinin inkişaf modeli
məhz belə quruldu. Feminizm hərəkatı başladı, qadınlar əhalinin bir hissəsi
kimi öz haqlarını tələb etdi və bu, bütünlükdə insan hüquqlarının bərabərliyinə
gətirib çıxardı. Şərq qadını da bunu bacarır.– Qar göydən peyğəmbərliyi alıb geri qayıdanda üç şey haqqında
düşünür – azadlıq, sevgi və xilas. Bu üç anlayış da abstraktdır. Konkret bir
çıxış yolu yoxdu?
– Yaxşı sualdı.
Azadlıq əslində abstrakt deyil...– Amma nisbidi…
– Ümumi anlamda
nisbidi, xüsusi anlamda fərdidi. Hegelin
"mütləq"i, Nitşenin "üstinsan"ı, Ağaoğlunun
"sərbəst insan"ı, Asif Atanın "mütləq ruh"u, Tollenin
"eqosuz"u insana – insanlığa göstərilən "qurtuluş
substansiyası"dı. Qar da eləcə...– Amma o da gedir, dözə bilmir...
– Bir mərhələdən sonra
hər şeyin önəmi sıfırlanır. Missiyan bitəndə getmək lazımdır. Qar da gedir.
İrreal gediş olsa da, gedişdi. – Heç vaxt qadına peyğəmbərlik verilmədi amma...
– Biz bilmirik.
Mistik gücə sahib qadınlar olub. Məsələn, Mariya Lenorman Napoleonun şəxsən
məsləhətləşdiyi qadın olub. Onun proqnozları, yolgöstərənliyi dəqiqliyi ilə
dillərə düşüb. Məryəm ana, Xədicə xanım özü. – Qar heç bir dini təbliğ etmir?
– İnsanlığı təbliğ
edir. – Ali həqiqət, deməli, məişət üzərində deyil?
– Məişətdən
bəşəriyyətə...– Qar Tanrı ilə görüşəndən sonra beş nəfər müdrikin – Sokratın,
İsanın, Marksın, Tolstoyun və Nitşenin söhbətinə şahid olur. Hər bir aydın öz
fikrini deyir insanlıq haqqında. Qar o beş nəfərdən daha çox hansıdır və ya nə
götürür o söhbətdən?
– Qar adi insanların
həyatına ağrıya bilir. O, Tanrı ilə insan arasına girmir, müqəddəs hava
yaratmağa çalışmır. Qar insanların xoşbəxt olmasını istəyir. Bu qədər sadə. – Böyük fonda kiçik həyatlar...
– O, Nuru düşünür.
Böyük bir missiyanın içində yenə də Nuru düşünür. Kitabın sadə mesajı var:
Bütün dinlər və həqiqətlər yalnız insanın xoşbəxtliyi üçündür. Başqa heç nə...– Fəridə və Qar obrazı. Ehtiyac var idimi "Çalıquşu” analogiyasına?
Bu sualı ona görə verdim ki, romanınız mənə uzun esseni xatırlatdı, intellektual,
bədii həlli olmayan keçidlər, analogiyalar və s. Səliqəsiz bir esse idi sanki.
– Bu, metaromandı.
Hipertekstual strukturu var. Postmoderndən metamodernə keçid körpüsündə
yazılıb. Əgər postmodernizm doqmaları dağıdırdısa, metamodernizm dəyərlərə
səsləyir. Onlara yenidən baxır, alternativ təklif edir. Bu romanda ailə
institutu, təhsil sistemi, din, mentallıq, sevgi, elm və demək olar hər şey olduğukimi dağıdılır və yerinə yeni
dəyərlər kodeksi yaradılır. Janr olaraq isə sevgi, mistika, ilahi, kult,
elmi-kütləvi-nonfikşn və s. janrlarda kollaj qurulub. Ona görə bu əsər
"niyə" sualından çox "necə" sualına cavab verə bilər. Rəşad
Nurinin Fəridəsi "Qadın peyğəmbər" romanında necə verilib? Nur
obrazında. "Niyə verilib"in cavabı həmin bu "necədə"di. Eyni
taleyi yaşayırlar, eyni doqmaların qurbanıdılar. İkisi də çıxılmazlıq
ucbatından freydizm subyektidi. Xalaoğluna, bibioğluna və s. meyllənmək, ərə
getmək cəmiyyət barmaqlıqları arasında onlara özlərinin də xəbərləri olmadan
verilən tək seçimdi. Bu romanın üslubu, cərəyanı onu klassik romançılıq
qaydaları ilə təhlil etməyə imkan vermir. Mümkün deyil. – Qar yazıçıdır, sənətlə məşğuldur. Və peyğəmbərlik qazanır. Sənətin
insanı xilasına işarədirmi bu?
– Bəli, düzdü. Sənət
xilasdır. Təəssüf ki, siyasət bunu bəzən rədd edir deyə çıxış yolu yoxdu. İnsan
xoşbəxt ola bilmir, çünki siyasətçilər bir sıra hallarda yazıçıları dinləməyib.
Dinləsəydilər hər şey başqa cür olardı. "Savaş və Barış" əsərindən
sonra savaşlar olmazdı, məsələn. – Çıxış yolu yazmaqdı?
– Çıxış yolu
yazmaqdı. Ədəbiyyatın tarixinə göz atsaq görərik ki, ciddi ədəbiyyat saraylarda
formalaşıb. Yazıçılar saray ailələrindən, zadəgan nəslindən, siyasi
aristokratiyadan çıxıb. Ən sadə səbəbdən. Təhsil almaq, yazıb-oxumağı öyrənmək
yalnız varlı ailələrin uşaqlarına əlçatan olub. Sadə xalqın təhsil almaq imkanı
olmayıb. Təhsil lyuks sayılıb. "Saray şairi" anlayışının gerçək
anlamı çox qədim reallığa söykənir. Zamanla sadə təbəqədən də yazıçılar çıxdığı
və insanların burjuaziyaya olan nifrəti gücləndiyi üçün "saray
şairi-yazıçısı" ifadəsi tənqidi motiv alıb. Ədəbiyyat yarananda onu yalnız
kral çevrəsi oxuyardı. Xalq çox vaxt ədəbiyyat oxumayıb. Oxuya bilməyib.
Ədəbiyyat oxuyan saray əhli onunla hesablaşıb, ədəbiyyata istirahət vasitəsi
kimi baxıb, təsirlənib, bilgilənib. Krallar yazıçılardan gerçəkləri öyrəniblər.
Baxın, çox uzaq keçmiş deyil. Andersonun "Kralın yeni geyimi" nağılı
kralın öz əyanları ilə münasibətlərini və yan-yörəsinin onu necə hər kəsin gözü
önündə çılpaq vəziyyətə salmasını göstərir. Buna rəğmən Anderson kralın
sevimlisi olub. Bu nağılın süjeti Xuan Manuelin "Qraf Lukanor"
kitabından götürülüb. Xuan Manuel özü 14-cü əsrdə İspaniyanın ən ciddi
aristokrat ailəsində doğulub, kral nəslindən olub. Demək istədiyim odur ki,
kralla-sarayla yazıçı-ədəbiyyat münasibətlərinin ciddi tarixi dayaqları var. Bu
bağ ədəbiyyatın göstərdiyi reallıqlara görə qurulub həm də. Bağ qırıldığı andan
dissident yazıçı obrazı formalaşmağa başladı. Dissident ola bilməyən yazıçı isə
uyğunlaşmağa məcbur qaldı. Bu isə, məncə, həm ədəbiyyatın, həm sarayın
ziyanınadı. – Dünya qadının günahından yarandı – Adəmlə Həvva əhvalatından. Deyirsiniz, xilas da
qadındır?
– Həvva Yerdəki
həyatın yaranmasında birbaşa iştirak
etdi. – Amma biz həqiqətdən qopduq...
– Hansı həqiqətdən?
Həvva həqiqəti öyrənmək istədi. Nədi almanın sirri? Niyə onu yemək olmaz? Və
Adəmə dedi: Cəsarətli ol, dər və dad. Oşonun insan anlayışı ilə bağlı maraqlı
fikri var: Adəmdən əvvəl də, onunla eyni zamanda da insanlar olub. Adəm ona
görə ilk insan sayılır ki, ilk dəfə məhz o, Tanrıya etiraz edib. "Qaydalar
pozmaq üçündü" deyimi qanunları pozmağı yox, bu mənanı verir: Kölə olma. – Təşəkkür edirəm, ümid edirəm yaxşı söhbət oldu.
– Azadlıq varsa hər şey
yaxşıdı, yoxdusa yox...Söhbətləşdi: Rəvan Cavid