• çərşənbə axşamı, 19 mart, 10:36
  • Baku Bakı 8°C

Həqiqətlər yalnız insanın xoşbəxtliyi üçündür

13.05.19 13:15 1250
Həqiqətlər yalnız insanın xoşbəxtliyi üçündür
Müsahibimiz yazıçı Aysel Əlizadədir. Onunla müəllifi olduğu "Qadın peyğəmbər” romanı barədə söhbətləşmişik:
– Aysel xanım, gəlin lap başdan başlayaq – Qar kimdi?
– Qar soyuqdu, amma təmizdi. Elə romanın əvvəlində deyildiyi kimi – Qışın uzun gecələrində qara rəng ağ rəngi basdırmasın deyə təbiət "qar" düşünüb. Maraqlısı odur ki, romanı yazandan sonra xatırladım ki, Orhan Pamukun da eyni adlı romanı var. Çox fikirləşdim və dəyişmədim.
– İstəyərdim romandakı adlar haqqında danışasınız; Ər, Nur, Nər, Maqbet. Mənə elə gəldi ki, bu adların alt qatında hansısa məna var. Məsələn, Ər. Çox feminist yanaşma deyil?
– Feminist yanaşmadı. "Ərmək" türkcə nəyisə qazanmaq, nəyəsə çatmaq deməkdi. Fəth etməkdi, hədəfə çatmaqdı. Türk kişisi döyüşçü olub deyə ona "ərən" deyilib. "Ər” sözü də bu mənanı verir. Türkçə az qala bütünlükdə iki-üç hərfli feillərdən yaranıb. Çox hərəkətli dildi. Ətalətdə deyil. Baxın: ər. Nə et? Ər. Fəth et, çat, yetiş, əldə et və s. anlamda hərəkət bildirən sözdü. Üstəlik, burada kişi qadını əldə edən, ona çatan varlıqdı. Sivilzasiyaların qarışması "ər" anlayışını dəyişdi. Artıq ər o ər deyil. Bəzən evdə qadınına zorakılıq göstərən, çöldə yaltaq, əyilən məxluqa çevrilən bir "ər" görürük artıq. Bu "ər" fateh deyil. Ən adi araq şüşəsinin belə əlində girinc qalan kölədi. Obraza "Ər" adı vermək indi bizim tanıdığımız tipik ər obrazına ironiyadı.
– İstisna var idi romanda – Maqbet...
– Və onu məhv elədilər.
– Şekspirin Maqbetiylə əlaqəsi var?
– Əlbəttə. Romanda onun xanımı Şekspirin fanatı olur, "Maqbet” tamaşasına gedərkən bu ada vurulur. Məhz ada. Şekspirin Maqbeti mənfi obrazdı. Mənim Maqbetim isə müsbət. Şekspirin bütün obrazlarında əzəmət var. Qadın ədəbiyyatçıdı və o, bu adın əzəmətini gözəl duyur. Onun üçün əsərdə müsbət və mənfi ayrı-seçkiliyi yoxdu, bütün obrazlar ədəbi qəhrəmanlardı.
– Sizin romanda mənfi obrazların mövcudluğu həllini tapmır və ya onlar ümumiyyətlə yoxdu...
– Mən obrazları harasa yerləşdirməyə çalışmamışam. Onlar sadəcə var. Dağıdıcı qüvvə, mənfi obraz cəmiyyətdə gözümüzə heç vaxt görünmür. Biz onların mövcudluğunun fəsadlarını görürük sadəcə. Romanda da elədi. Fonda dağıdıcı qüvvə var və o, insanların həyatını öz mövcudluğu ilə alt-üst edir. Yaxşı nə varsa məhv edir. O, bunu bilərəkdən etmir. Onun olması artıq yetərlidi. Çünki o, varlığı, xarakteri, tələb və qaydaları, insana, dünyaya, həyata yanaşması ilə hər şeyi bərbad edir. Belə bir adamın əlinə ciddi səlahiyyət düşəndə onun nəfsi və düşüncəsi ilə verilən qərarlar nəticəsində çox şey darmadağın olur.
– Bu neqativliyin içərisində bir orta şərq qadınını təsvir etmisiniz. Bəs bu obraz xilas edə biləcəkmi?
– Əminliklə "hə" deyirəm! Qərbdə belə oldu. Avropa mədəniyyətinin inkişaf modeli məhz belə quruldu. Feminizm hərəkatı başladı, qadınlar əhalinin bir hissəsi kimi öz haqlarını tələb etdi və bu, bütünlükdə insan hüquqlarının bərabərliyinə gətirib çıxardı. Şərq qadını da bunu bacarır.
– Qar göydən peyğəmbərliyi alıb geri qayıdanda üç şey haqqında düşünür – azadlıq, sevgi və xilas. Bu üç anlayış da abstraktdır. Konkret bir çıxış yolu yoxdu?
– Yaxşı sualdı. Azadlıq əslində abstrakt deyil...
– Amma nisbidi…
– Ümumi anlamda nisbidi, xüsusi anlamda fərdidi. Hegelin "mütləq"i, Nitşenin "üstinsan"ı, Ağaoğlunun "sərbəst insan"ı, Asif Atanın "mütləq ruh"u, Tollenin "eqosuz"u insana – insanlığa göstərilən "qurtuluş substansiyası"dı. Qar da eləcə...
– Amma o da gedir, dözə bilmir...
– Bir mərhələdən sonra hər şeyin önəmi sıfırlanır. Missiyan bitəndə getmək lazımdır. Qar da gedir. İrreal gediş olsa da, gedişdi.
– Heç vaxt qadına peyğəmbərlik verilmədi amma...
– Biz bilmirik. Mistik gücə sahib qadınlar olub. Məsələn, Mariya Lenorman Napoleonun şəxsən məsləhətləşdiyi qadın olub. Onun proqnozları, yolgöstərənliyi dəqiqliyi ilə dillərə düşüb. Məryəm ana, Xədicə xanım özü.
– Qar heç bir dini təbliğ etmir?
– İnsanlığı təbliğ edir.
– Ali həqiqət, deməli, məişət üzərində deyil?
– Məişətdən bəşəriyyətə...
– Qar Tanrı ilə görüşəndən sonra beş nəfər müdrikin – Sokratın, İsanın, Marksın, Tolstoyun və Nitşenin söhbətinə şahid olur. Hər bir aydın öz fikrini deyir insanlıq haqqında. Qar o beş nəfərdən daha çox hansıdır və ya nə götürür o söhbətdən?
– Qar adi insanların həyatına ağrıya bilir. O, Tanrı ilə insan arasına girmir, müqəddəs hava yaratmağa çalışmır. Qar insanların xoşbəxt olmasını istəyir. Bu qədər sadə.
– Böyük fonda kiçik həyatlar...
– O, Nuru düşünür. Böyük bir missiyanın içində yenə də Nuru düşünür. Kitabın sadə mesajı var: Bütün dinlər və həqiqətlər yalnız insanın xoşbəxtliyi üçündür. Başqa heç nə...
– Fəridə və Qar obrazı. Ehtiyac var idimi "Çalıquşu” analogiyasına? Bu sualı ona görə verdim ki, romanınız mənə uzun esseni xatırlatdı, intellektual, bədii həlli olmayan keçidlər, analogiyalar və s. Səliqəsiz bir esse idi sanki.
– Bu, metaromandı. Hipertekstual strukturu var. Postmoderndən metamodernə keçid körpüsündə yazılıb. Əgər postmodernizm doqmaları dağıdırdısa, metamodernizm dəyərlərə səsləyir. Onlara yenidən baxır, alternativ təklif edir. Bu romanda ailə institutu, təhsil sistemi, din, mentallıq, sevgi, elm və demək olar hər şey olduğukimi dağıdılır və yerinə yeni dəyərlər kodeksi yaradılır. Janr olaraq isə sevgi, mistika, ilahi, kult, elmi-kütləvi-nonfikşn və s. janrlarda kollaj qurulub. Ona görə bu əsər "niyə" sualından çox "necə" sualına cavab verə bilər. Rəşad Nurinin Fəridəsi "Qadın peyğəmbər" romanında necə verilib? Nur obrazında. "Niyə verilib"in cavabı həmin bu "necədə"di. Eyni taleyi yaşayırlar, eyni doqmaların qurbanıdılar. İkisi də çıxılmazlıq ucbatından freydizm subyektidi. Xalaoğluna, bibioğluna və s. meyllənmək, ərə getmək cəmiyyət barmaqlıqları arasında onlara özlərinin də xəbərləri olmadan verilən tək seçimdi. Bu romanın üslubu, cərəyanı onu klassik romançılıq qaydaları ilə təhlil etməyə imkan vermir. Mümkün deyil.
– Qar yazıçıdır, sənətlə məşğuldur. Və peyğəmbərlik qazanır. Sənətin insanı xilasına işarədirmi bu?
– Bəli, düzdü. Sənət xilasdır. Təəssüf ki, siyasət bunu bəzən rədd edir deyə çıxış yolu yoxdu. İnsan xoşbəxt ola bilmir, çünki siyasətçilər bir sıra hallarda yazıçıları dinləməyib. Dinləsəydilər hər şey başqa cür olardı. "Savaş və Barış" əsərindən sonra savaşlar olmazdı, məsələn.
– Çıxış yolu yazmaqdı?
– Çıxış yolu yazmaqdı. Ədəbiyyatın tarixinə göz atsaq görərik ki, ciddi ədəbiyyat saraylarda formalaşıb. Yazıçılar saray ailələrindən, zadəgan nəslindən, siyasi aristokratiyadan çıxıb. Ən sadə səbəbdən. Təhsil almaq, yazıb-oxumağı öyrənmək yalnız varlı ailələrin uşaqlarına əlçatan olub. Sadə xalqın təhsil almaq imkanı olmayıb. Təhsil lyuks sayılıb. "Saray şairi" anlayışının gerçək anlamı çox qədim reallığa söykənir. Zamanla sadə təbəqədən də yazıçılar çıxdığı və insanların burjuaziyaya olan nifrəti gücləndiyi üçün "saray şairi-yazıçısı" ifadəsi tənqidi motiv alıb. Ədəbiyyat yarananda onu yalnız kral çevrəsi oxuyardı. Xalq çox vaxt ədəbiyyat oxumayıb. Oxuya bilməyib. Ədəbiyyat oxuyan saray əhli onunla hesablaşıb, ədəbiyyata istirahət vasitəsi kimi baxıb, təsirlənib, bilgilənib. Krallar yazıçılardan gerçəkləri öyrəniblər. Baxın, çox uzaq keçmiş deyil. Andersonun "Kralın yeni geyimi" nağılı kralın öz əyanları ilə münasibətlərini və yan-yörəsinin onu necə hər kəsin gözü önündə çılpaq vəziyyətə salmasını göstərir. Buna rəğmən Anderson kralın sevimlisi olub. Bu nağılın süjeti Xuan Manuelin "Qraf Lukanor" kitabından götürülüb. Xuan Manuel özü 14-cü əsrdə İspaniyanın ən ciddi aristokrat ailəsində doğulub, kral nəslindən olub. Demək istədiyim odur ki, kralla-sarayla yazıçı-ədəbiyyat münasibətlərinin ciddi tarixi dayaqları var. Bu bağ ədəbiyyatın göstərdiyi reallıqlara görə qurulub həm də. Bağ qırıldığı andan dissident yazıçı obrazı formalaşmağa başladı. Dissident ola bilməyən yazıçı isə uyğunlaşmağa məcbur qaldı. Bu isə, məncə, həm ədəbiyyatın, həm sarayın ziyanınadı.
– Dünya qadının günahından yarandı – Adəmlə Həvva əhvalatından. Deyirsiniz, xilas da qadındır?
– Həvva Yerdəki həyatın yaranmasında birbaşa iştirak etdi.
– Amma biz həqiqətdən qopduq...
– Hansı həqiqətdən? Həvva həqiqəti öyrənmək istədi. Nədi almanın sirri? Niyə onu yemək olmaz? Və Adəmə dedi: Cəsarətli ol, dər və dad. Oşonun insan anlayışı ilə bağlı maraqlı fikri var: Adəmdən əvvəl də, onunla eyni zamanda da insanlar olub. Adəm ona görə ilk insan sayılır ki, ilk dəfə məhz o, Tanrıya etiraz edib. "Qaydalar pozmaq üçündü" deyimi qanunları pozmağı yox, bu mənanı verir: Kölə olma.
– Təşəkkür edirəm, ümid edirəm yaxşı söhbət oldu.
– Azadlıq varsa hər şey yaxşıdı, yoxdusa yox...

Söhbətləşdi: Rəvan Cavid
banner

Oxşar Xəbərlər