Əsərlərimdəki bütün qəhrəmanlar kəndimizin sakinləridir
Yazıçı
Kənan Hacının "Yeraltı külək” adlı hekayələr və dramdan ibarət kitabı çap
olunub. Həmin kitabla bağlı hekayələri təqdim edirik:
Söhbətləşdi: Orxan Həsəni
– Uzun
hekayələriniz hadisə bolluğu və sıxlığı ilə qısa roman təəssüratı yaradır.
Dünyada belə təcrübələr çoxdur. Müəllifin bu uzun hekayələrini qısa roman kimi
tədqiq etmək olarmı?
– Sözün açığı, bu hekayələri
yazanda heç bu barədə düşünməmişəm. Bu həcmdə əsərləri bəzən miniatür roman və
ya uzun hekayə adlandırırlar. Janr təsnifatında mən həmişə çətinlik çəkirəm.
Biz həyatımızda çox planlar qururuq, amma gedişat başqa cür olur, ağlımıza
gəlməyənlər başımıza gəlir. Bu hekayələri yazanda da öncə süjeti düşünməyimə baxmayaraq
yazı prosesində hadisələr başqa məcraya yönəlirdi. Mənim bütün mətnlərimdə
sonluq əvvəlcə düşündüyümdən tamamilə fərqli alınıb. Sözün açığı, "Yeraltı
külək”i yazanda onu roman kimi düşünmüşdüm, amma hadisələri uzatmağa səbrim
çatmadı. Ümumiyyətlə, mən belə düşünürəm ki, planlı şəkildə yazanda mətn öz sehrini itirir, yazı prosesində
müxtəlif variasiyaları yazıb-pozmaq mənə olduqca zövq verir. Məsələn,
"Gəmilərin vətəni”ni yazanda əvvəlcədən plan qurub yazdım, bitirəndən sonra
baxdım ki, məni qane etmir, silib təzədən yazdım, heç nə düşünmədən. Tamamilə
başqa bir mətn yarandı. Amma romanda bu üsul keçərli deyil, romanı plansız
şəkildə yazmaq mümkün deyil. Mütləq mətnin xəritəsini çəkməlisən, bu, bir az da
memar işinə bənzəyir.– Hekayələrinizdə
hadisələr çaparaqdır. Müəllif hər obraz haqqında ətraflı, geniş məlumat verməyə
çalışır. Belə bir təəssürat yaranır ki, obrazların hamısı müəllifin real
tanışlarıdır. Bizə öz yaradıcı mətbəxiniz haqqında danışın.
– Hər yazıçının özünün yazı tərzi
var. Hər oxucunun da fərqli təəssüratı olur. Hər halda, yazıçı tanıdığı
adamlardan yazmalıdır, hətta təxəyyülündə yaratdığın obrazı belə dərindən
tanımalısan. Bir dəfə yazıçı Vaqif Nəsiblə söhbət edirdik, dedi mənim
əsərlərimdəki bütün qəhrəmanlar kəndimizin sakinləridir. Real həyatdan
götürülmüş obrazlar təxəyyül süzgəcindən keçdikcə dəyişib başqa adam olurlar.
Birmənalı şəkildə bu belədir. Heç kəs olmuş əhvalatı yazıya köçürmür, içindən
keçirib yazır, söhbət əlbəttə ki, ciddi yazıçıdan gedir. Yaradıcı mətbəxə
gəldikdə isə irihəcmli nəsə yazanda uzun müddət qeydlər aparıram. Hekayələri
isə birnəfəsə yazıram. Yazdığım yazını heç vaxt yarımçıq qoymuram. Bircə
"Çəhrayı qan”ı yazanda üç il fasilə verəsi oldum. Bu da həyatımdakı
dağınıqlıqla bağlı idi. Elə hadisələr baş verdi ki, mən sadəcə, yazı-pozudan
bir müddət uzaq düşmək məcburiyyətində qaldım. Əsasən gecələr tam sakitlik
yaranandan sonra yazıram. – Sizin
real tanışlarınız kitabdakı mətnlərdə avtobioqrafik detalları asanlıqla
tuturlar. Bu mətnlərdə avtobioqrafiyanızla xəyal gücünüz arasındakı balansı
necə qoruyursunuz?!
– Dünyada elə bir yazıçı tapmaq
mümkün deyil ki, onun əsərlərində avtobioqrafik detallar olmasın. Xəyal gücü nə
qədər zəngin olsa belə yazıçı altşüurun diktəsiylə yazır və onun düşüncə modeli
istər-istəməz mətnə sızır. Məsələn, təxəyyül mütləq hansısa gerçək yaşantıdan
qidalanır, sadəcə, sən onu mümkün qədər dəyişirsən, amma nüvəsində hökmən
gerçək yaşantı qalır. "Ən ağır daş”, "Şəcərə”, "Yeraltı külək”, "Gəmilərin
vətəni” hekayələrinin süjetini mən sadəcə, uydurmuşam. Digər mətnlərin rüşeymi də
hansısa rastlaşdığım hadisədən yaranıb. Yazıçı peşəkarcasına uydurmağı
bacarmalıdır. Məsələn, "Fironun dəftəri” romanında üç adamdan bir obraz
yaranıb. Bütün yazıçılara bu sual verilir ki, filan obraz özünüzsünüz? Adam bəzən
bu suallara cavab verməkdən yorulur. Bəli, bütün bədii mətnlərdə müəllifin
içinin havası olmalıdır, buna da üslub deyirlər. Əks halda bütün mətnlər
inkubator cücəsi kimi bir-birinə oxşayar. Dil, təhkiyə, üslub, bu vacib
komponentlər mətnin dadı-duzudur. Mətn də dadlı yemək kimidir, mənəvi qidadır.
Sən oxucuya vaxtı keçmiş mətn təqdim edəndə o, bundan imtina edəcək. Bu
baxımdan həm də zamanla ayaqlaşmaq lazımdır. Müasir dövrün, yeni oxucunun
tələblərinə uyğun mətnlər yazmaq çox çətindir.– "Gəmilərin
vətəni” hekayənizdə qurbanlıq ətlə araq içən Rəhim yediklərini qaytarır, yəni
ilahi əl onu cəzalandırır. Bəs necə olur ki, elə həmin hekayədə insanları
döyüb-söyən, təhqir edən Rəfail cəzasız qalır. Qurbanlıq ətin cəzası var, ancaq
insanları təhqir etməyin yox?
– O balıqçı obrazı xaraktercə
qəddar adamdır. Amma hekayənin məqsədi kimlərisə cəzalandırmaq deyil. Biz
həyatda da tez-tez bu sualları veririk. Niyə pis adam cəzasını almır, amma hər
dərd-bəla yaxşıları tapır? Bu sualların cavabı bizə məlum deyil. Aqibətindən
xəbərsiz qaldığımız o qədər obrazlar var ki. Qurbanlıq ət məsələsinə gəldikdə
isə Şərq insanının düşüncəsində, altşüurunda bu qadağa kök salıb. İnsanın şüuru
hansı fikri doğru hesab edirsə, şüuraltı da onu həqiqət hesab edir. Bunu Qərb
alimləri də sübut edib. Mən də bu detalı hekayəyə daxil etmişəm. – Bir
təhkiyə forması tapılıb və hər hekayədə onun üstünə gedirlər. Müəllif o
formanın, cümlə quruluşlarının suyunu sıxıb mətnə çevirir. Bunu "müəllifin
üslubu” adlandırmaq olarmı? Yeni təhkiyə formalarında özünüzü sınamağı
düşünürsünüzmü?
– Üslub haqda bir az öncə
danışdıq. Təhkiyə insanın xarakterinə bənzəyir, dəyişmək çox çətindir. Yazıçı
stilini niyə dəyişməlidir ki? Bu, ona bənzəyir ki, sən kimisə imitasiya
edirsən. Mətn yazarın ruhunun ifadəsidir, ona yad nəfəslər qatmaq doğru deyil. – Obrazların
hamısının taleyi müəllif üçün maraqlıdır. Klassik bir ab-hava yaradır bu. Yəni,
hekayələrin mərkəzində əhvalat yox, obrazlar durur. Siz hekayələrinizi
obrazlara görə qurursunuz, yoxsa, hansısa hadisə ilə qarşılaşıb ona, o
situasiyaya uyğun bir obraz yaradırsınız?
– Mən hekayəni yazanda hansısa
hadisəni qəti şəkildə düşünmürəm. – Kitabda
hekayələrlə bərabər bir minimalist ssenari, bir pantomim pyes var. Bu
əsərlərdən hansısa biri səhnə qoyulubmu və ya bu barədə təkliflər varmı?
– "İsgəndər şikəstəsi” aprel
döyüşlərindən bəhs edir. Bu ssenari bir neçə rejissor dostumuzun diqqətini
çəkmişdi. Bir prodakşnla danışmışdıq, demişdilər sponsor tapıb çəkəcəyik. Hələ
ki, gözləyirik. "Xəlbir və ney”i YUĞ teatrının rejissoru Mirsahib Ağazadə
bəyənmişdi. O, mənə dedi ki, bu pyes daha çox kino estetikasına yaxındır. Orxan
Fikrətoğlu ilə söhbətimizdə o da dedi ki, kifayət qədər maraqlı mətndir. Onunla
bir söhbətimiz olmuşdu, ravvi estetikasında, dərviş-şaman ruhunu özündə əks
etdirən bir teatr yaratmaq istəyirdi, mənə dedi ki, karnaval estetikasında,
mistik elementləri özündə ehtiva edən bir pyes yaz. Bu pyesi o söhbətdən sonra
yazdım. Amma təəssüf ki, həmin ideya gerçəkləşmədi. – Dram
əsərlərinizi diqqətlə oxuyanda hiss olunur ki, hekayə kimi yazmısınız.
İfadələr, cümlə quruluşları bunu deyir. Ancaq dramın öz şərtləri var, bir
mənada müəllif aktyoru düşünməli olur. Sizcə, bunlar aktyora səhnədə problem
yarada bilərmi?
– Təbii ki, klassik anlamda siz
dediyiniz kimidir. Mən bunu böyük səhnə üçün düşünərək yazmamışam. Bu pyes orta
oyun janrındadır. Nağara, ney orta oyunun əsas müşayiətçi musiqi alətləridir.
Mövləvi dərvişlərinin səma məclisləri teatrın təzahür formalarından ən
qədimidir. Məqsəd bu ilkinliyə qayıdış, onu xatırlamaqdır. İndi dram əsəri
yazan çox azdır. Yeni nəsil dramaturqlardan Elçin Hüseynbəylinin, İlqar
Fəhminin adını çəkə bilərəm. Bildiyimə görə, Cavid Zeynallı da son zamanlar bir
neçə dram əsəri yazıb. Qan Turalı yazır. Yəni meydan boş deyil. – Xaricdə
çap olunan kitablarınıza nəzarət edə bilirsinizmi?
– "Fironun dəftəri” romanı
Tehranda kitab şəklində çap olundu. Bunu əvvəlcədən razılaşdırmışdıq. Çox razı
qaldım. Gələn ay İstanbulda şeirlər kitabım çıxacaq. Nəşriyyatla müqavilə
bağlamışıq. Təbii ki, naşir və tərcüməçilər hər şeyi mənimlə razılaşdırıblar. – Yeni
kitab gözlənilirmi?
– Klassik şairlərimizdən olan
Məşədi Azərin həyatını və yaradıcılığını özündə əks etdirən "Məşədi Azər
təzkirəsi” adlı kitabım çapa hazırdır. Çox güman ki, bu ilin axırına çıxar.
Bilirsiniz ki, Məşədi Azər Əliağa Vahidin ustadı olub. Ötən əsrin əvvəllərində
"Məcməüş-şüəra” ədəbi məclisinə qısa müddət rəhbərlik edib. Onun "Oğuznamə” və "Çingiznamə”
adlı irihəcmli poemaları var. Firdovsinin "Şahnamə” əsərini dilimizə çevirib.
Nəhəng şəxsiyyət olub. Mən onun haqqında yazarkən klassik ədəbiyyatı, sufi alimlərinin
əsərlərini, Divan ədəbiyyatını dərindən oxudum. Yəni dünya ədəbiyyatını dişinə
vurmuş adam kimi yenidən Şərqə qayıtdım. Şərqlə Qərbin ədəbiyyat kontekstində
qarşılıqlı əlaqələrini araşdırdım. Nəticədə "Məşədi Azər təzkirəsi”ndən əlavə
"Tanrının ruhu” adlı irihəcmli bir yazı meydana çıxdı. Həmin yazı ixtisarla
hissə-hissə mətbuatda da dərc olunub. Onu da gələcəkdə kitab kimi çap etdirməyi
düşünürəm. Şərq təfəkkür tərzi insana heç vaxt neqativ enerji ötürmür, əksinə,
onun əhval-ruhiyyəsini yüksəldir. İnsan həyatda tapa bilmədiyi zövqü, gözəlliyi
Şərq mətnlərində tapa bilir. Bu, ümumi Şərqin dəyişməz prinsipidir. Bir az
dekorasiya, bir az mistika və insanı ali
mərtəbəyə qaldıran ruhani güc bu mətnlərin cövhəridir. Nizamini filoloji
tərcümədə oxuduqca görürsən ki, dünya ədəbiyyatında heç bir qələm sahibi bu
qədər zəngin metafora sistemi yarada bilməyib. Füzulini, Nəsimini öyrəndikcə
elə məqamlara gedib çıxırsan ki, bax, o məqamda sözün ilahi qüdrəti qarşısında
heyrət hissi keçirirsən. İzaholunmaz və zövqverici bir duyğudur. Söhbətləşdi: Orxan Həsəni