Bakı 9°C
Cümhuriyyəti şeirlərində quran şair...
Əhməd Cavad dedikdə, ilk növbədə, bir
misra keçir ağlımdan, sonra da nakam şair obrazına, incinmiş şair ruhuna
çevrilərək gözlərim önündə boy verir: "Sən öylə bir şeirsən ki, sevməyənlər
anlamaz!..” Əhməd Cavad yaradıcılığı üçün də, şəxsiyyəti üçün də, azadlıq
haqqında düşüncələri üçün də onun bu misrasından daha uğurlu və daha poetik bir
ifadə ola bilməz... Bu şairin ruhunda yaşatdığı azadlıq nə dərəcədə
"sevməyənlərin anlamayacağı” bir duyğu idisə (azadlığı arzulamaq üçün ona aşiq
olmaq lazım!), onun şəxsiyyəti də öz yanğısı, sevdası ilə anlayış üçün bir o
qədər böyük sevgi tələb edir. İnsanı təmənnasız fədakarlığa ruhlandıran, içdən
gələn və böyük olan Azadlıq sevgisi... Vətən sevgisi!
Əhməd Cavad məhz belə şair idi...
Aydın məsələdir ki, azadlıq, müstəqillik,
hür dövlət quruculuğu... əvvəlcə ideyalarda, düşüncələrdə meydana çıxan, daha
sonra ruhları, ürəkləri fəth edən və yalnız bu "qələbə” əldə edildikdə
reallaşması mümkün olan ideallardır. Düşüncədə yaranmamış, ruhlarda əldə
edilməmiş azadlıq həyatda heç vaxt qazanıla bilməz! Azərbaycan ruhu, Azərbaycan
düşüncəsi isə hər şeydən əvvəl ədəbiyyatda, xüsusilə də şeirdə ifadə
olunduğundan ən böyük ideyaların, ən ali düşüncələrin izlərini də məhz bu ünvanda
aramaq lazımdır. Bu baxımdan Cümhuriyyət dövrünün, azadlıq mücadiləsinin,
ictimai-siyasi proseslərin ən bariz, ən dolğun və ən dəqiq izlərini Əhməd Cavad
yaradıcılığında görmək mümkündür. Çünki
Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin var olduğu çox qısa, ideya və ali məram
kimi isə yaşadığı çox uzun illərin "Cümhuriyyət deyəndə adı hamıdan əvvəl yada
düşən şairi” (Yaşar Qarayev) məhz Əhməd Cavaddır... Onu çox rahatlıqla ilk
müstəqil dövlətimizin ideoloqlarından biri adlandıra bilərik. Çünki bir dövlət olaraq,
cümhuriyyət olaraq yaratmaq, qurmaq istədiklərimiz də, ideoloji baxımdan
cümhuriyyətin bütün ruhu da onun yaradıcılığında öz əksini tapıb. Bu şeirlərdə
azadlıq yanğısı da var, müstəqillik istəyi də, türk birliyi ideyası da, "türkün
türkdən başqa dostu, dayağı yoxdur” düşüncəsi də...
Şair zamanın istənilən anında özünün
çağırış dolu sözləri ilə yatmış beyinləri oyatmağı, coşdurmağı bacarmalıdır.
Əhməd Cavad da bu istəklə oxucusunu "silkələməyə”, oyatmağa çalışıb... Zamana
və əldə edilənlərə nəzər salınarsa, bacarıb da:
Oldun yadlar oyuncağı,
Yurdun arsızlar ocağı.
Tapınma azğın şeytana,
Yüksəldi "birlik” sancağı!
Sən ey yatan, oyan, oyan!
Qiyamətdir, olmuş əyan!
Bu yaradıcılığa nəzər salanda təkcə elə
dövlətimizin, müstəqilliyimizin simvolu olan üçrəngli bayrağımıza böyük bir
sevgi və yanğı ilə yazılmış altı nəğməyə rast gəlirik. Bu misralar təkcə
sevgili bayrağımızı gözlərimiz önündə dalğalandırmır, eyni zamanda da onun elə
bir poetik obrazını yaradır ki, sevməmək, vurulmamaq, ruhən coşmamaq mümkün
deyil. Bayrağa ünvanlanmış bu sözlər "bir Vətən sevdalısının bayraq eşqi ancaq
belə ola bilərdi” dedirdir oxucusuna:
Hakim olub bir torpağa
Ona etmək böylə naz?
Səndən başqa bir gözələ
Söylə, neyçün yaraşmaz?
Bu bənzəyiş nədən, gözüm,
Şəhidlərin qanına?
Uğrunda can verənlər
Neyçün qıyar canına?
Bu sevgi təkcə bayrağa deyil, onun köksündə
dalğalanan aya, ulduza da ünvanlanır. Bu məqamda da Əhməd Cavadın bir şair kimi
poetik gücü meydana çıxır. O təkcə şair ruhunun bayrağa olan sevgisini deyil,
Ayın ulduza olan sevgisini də poetik ifadəyə gətirir və çox uğurlu bir mənzərə
canlandırır:
Köksümdə tufanlar gəldim irəli,
Öpüm kölgən düşən mübarək yeri!
Allahın yıldızı, о gözəl pəri,
Sığınmış
qoynunda Aya, bayrağım!
"Bayrağın qoynunda Aya sığınmış ulduz”
adlandırılan "gözəl pəri” bir ifadə tapıntısı kimi də, obraz kimi də çox
dolğun, maraqlı və əsaslandırılmışdır.
Cümhuriyyət ideoloqlarının ən başlıca
ideyalarından biri - türkçülük ideyası və türk sevgisi onun şeirlərində diqqəti
ən çox cəlb edən xüsusiyyətlərdən biridir. Məsələn, bu şeirlər arasında Bakının
müdafiəsində iştirak edərək həlak olmuş türk əsgərinə ağı da var, birliyə və
birlikdə oyanışa çağırış da... 1918-ci
ildə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinə yardıma gəlmiş və şəhid olmuş türk
əsgərlərinə abidə qoyulduğu zaman təməlqoyma mərasimində oxuduğu "Qalx" şeiri tək şəhid türklərə
deyil, vətən yolunda, hürriyyət yolunda şəhid olmuş bütün ruhlara
ünvanlanmışdır sanki:
Qalx,
qalx sarmaşıqlı məzar altından,
Gəlmiş ziyarətə qızlar, gəlinlər.
Ey karvan keçidi,
yollar üstündə,
Hər gələn yolçuya
yol soran əsgər.
Qovduqların sənin
yabançı xanlar
Qurtardı ölkəmi
tökdüyün qanlar.
Bax, nasıl
öpməkdə tozlar, dumanlar
Qərib məzarını,
mənlə bərabər.
Yaxud bircə elə bu gün dinlədikdə
nəinki bizim, bütün dünyanın türklərinin qanını coşduran, musiqisi ilə birlikdə
(bəstəkarı böyük Üzeyir Hacıbəylidir) çox böyük emosional təsir gücünə malik
"Çırpınırdı Qara dəniz” şeiri Əhməd Cavadı təqdim etməyə, tanıtmağa, ruhunda
qaynayan, coşan, sakitləşmək bilməyən türkçülük yanğısını, bayraq sevdasını,
birlik eşiqini çatdırmağa yetərdi. 1914-cü ildə yazılmış bu
əsər üzərindən yüz illər keçdikdə belə öz təsirini itirməyəcəkdir:
İncilər tök gəl
yoluna,
Sırmalar səp sağ,
soluna!
Fırtınalar dursun yana,
Salam Türkün bayrağına!
Beləcə,
mən deyərdim ki, Əhməd Cavad Cümhuriyyətimizi yaradıcılığında yaşadan və ilk
növbədə, yaradıcılığında quran bir şairdir. Amma o təkcə şeirlərində deyil,
müəllim kimi gördüyü işlərdə, eyni zamanda da ictimai fəaliyyətində
Cümhuriyyətin fədakar əsgəri olub. Bioqrafiyasının ən əhəmiyyətli faktlarından
olan iki fakt – türklərlə birlikdə Bakının hərbində iştirak etməsi, Birinci
dünya müharibəsinin şərq cəbhəsində ermənilərə qarşı vuruşması bunu
təsdiqləmək üçün yetərlidir. 1915-ci ildə
Türkiyədə rus və erməni istilasına, özbaşınalığına qarşı çıxaraq "Azərbaycan
xeyriyyə cəmiyyəti” yaratması, bu yolla türk xalqına kömək göstərməsi onun
ideyasını və vətəndaş mövqeyini ifadə edirdi.
Əhməd Cavadın azadlıq sevgisi o qədər böyük və
gözəl idi ki, romantik ruhlu şair onu da gözələ, pəriyə bənzədirdi:
Qaranlıqda boğularkən ümidim,
Dan ulduzu yürüşündən yarandın!
Masəvadan uçmuş birər kölgənin
Dan yeriylə görüşündən yarandın!
Gözəllikçin təbiətlə qüdrətin
Yavaşca bir sovuşundan yarandın!
Qələm əldə ilhamını dinlərkən
Sen qəlbimin vuruşundan yarandın!
Azərbaycan
Demokratik Cümhuriyyətinin ideoloqlarından biri və milli azadlığımızın
təbliğatçısı olmuş gözəl şairin bu şeiri haqqında M.Ə.Rəsulzadə yazırdı:
"Milli qurtuluş hərəkatının, Azərbaycan ruhunun həssas tellərinə təsir
dərəcəsini əks etdirən milli şair Əhməd Cavadın 28 May İstiqlal günü
münasibətilə hürriyyət pərisinə müraciət etdiyi "Nədən yarandın” parçası
son dərəcə lirikdir”.
Ümumiyyətlə,
ADC dövründə yazdığı şeirlər Əhməd Cavad yaradıcılığının ən dəyərli
nümunələridir. Elə
bu nümunələr, bu ideologiya, Müsavat Partiyası ilə əlaqəsi ADC-nin süqutundan
sonra Əhməd Cavadın bir insan və bir şair kimi məhvinə səbəb oldu. Halbuki onun
bütün xəyalları, arzuları bu cümhuriyyət ilə bağlı idi. Qurulan dövlət də,
təbliğ edilən ideallar da onun həyatının, yaradıcılığının mənasına çevrilmişdi.
Çünki müstəqil Cümhuriyyətimiz Əhməd Cavadın bu dünyada olan cənnəti idi:
Ey Tanrının cənnət uman qulları,
Mən cənnəti bu dünyada bulmuşam.
Aramaqdan bezdiyiniz yolları
Axtarmadan mən sevdada bulmuşam.
Bu cənnətindən məhrum olması səbəb oldu
ki, müstəqillik carçısı olan Əhməd Cavadın o müstəqillik əldən getdikdən sonra
- 1920-1925-ci illər arasında cəmi 4-5 şeiri çap olundu. Bircə 1928-ci ildə
Türkiyədə "İstiqlal” məcmuəsində dərc edilmiş şeirləri istisna olmaqla. Amma
onlar da öz məzmunu ilə (faktın özü belə bunun üçün yetərli idi) Əhməd Cavadın
ölüm fərmanını imzalanmasını sürətləndirdi.
Bu gün mübariz İstiqlal şairinin
taleyi, baş vermiş məntiqi və ya qeyri-məntiqi sonluğu, Cümhuriyyətin
quruculuğunda fəaliyyəti, süqutundan sonra apardığı mübarizə və "təslimiyyəti”
haqqında o dövrün psixoloji yaşantıların dərinliyinə varmadan, "qorxmaz”,
"çəkinməz” kimi adi sözlərlə dəyər verənlər var... Amma Əhməd Cavadın faciəsini
anlamaq, onun Böyük Sevgisini və Mübarizəsini dərk etmək üçün O Zamana getməli,
O "qələm dostları”nın mühitində nəfəs almalı, o Zamanı qanınla, canınla
duymalısan. Bunsuz heç bir duyum və obyektiv dəyərləndirmə ola bilməz... Onu
anlamaq üçün, ən azı, onun qədər Azadlıq aşiqi olmalısan... Cümhuriyyət
sevdalısı olmalısan... Və ən azı, onun kimi sevməyi bacarmalısan Sevgili
Vətəni... Həm də, özü demişkən: "şeir kimi” sevməlisən...
Nərgiz CABBARLI
