Yaradıcılıq yolunun əsas mərhələsi
(Henrix Mannın "Sadiq təbəə” romanı)
Prussiyanın Frank-Prussiya müharibəsində III Napoleon Fransası üzərində qələbəsi nəticəsində meydana gəlmiş Alman imperiyası ilə həmyaşıd olan Henrix Mann bütün həyat yolu ərzində istər Vilhelm monarxiyası və ya Veymar respublikası illərində, ya da Hitlerin "üçüncü reyxi” zamanı əzm və şövqlə öz vətəninin demokratik inkişafı yolunda mübarizə aparmışdır.
Hər zaman siyasi məsələlərin
həllinə çalışmaq alman ədəbiyyatının nəhəng və möhtəşəm söz ustalarından biri
H. Mannın yaradıcılığının xarakterik əlaməti olmuşdur. Yazıçının zəngin
yaradıcı irsində publisistikanın geniş yer tutması isə heç də təsadüfi
deyildir.
Henrix Mann satirik ustalığın
zirvəsinə Veymar dövrünə qədər qələmə aldığı iki romanı sayəsində – yazıçının
satirik istedadının mühüm mərhələlərini əhatə edən "Umrat müəllim” və "Sadiq
təbəə” romanları ilə çata bilir. "Umrat müəllim” romanı 1905-ci il rus
inqilabının təsiri altında bütün Almaniyanı bürüyən geniş ictimai oyanış
şərtlərində yazılmışdır. "İmperiya” trilogiyasının ilk romanı olan "Sadiq
təbəə” isə H.Mannın mühacirətə qədər ərsəyə gətirdiyi ən mühüm yaradıcılıq
nümunəsidir. Trilogiyanın məzmunu müəllif tərəfindən əvvəlcədən düşünülməmiş,
əsərin ayrı-ayrı hissələri üzərində çalışarkən davamlı olaraq formalaşmışdır.
Balzakın möhtəşəm "İnsan
komediyası” və Emil Zolyanın Fransanın ictimai-siyasi həyatını müxtəlif
aspektlərdə təsvir edən çoxcildli "Ruqonların karyerası” romanlar seriyasına nəzərən
H.Mann öz qarşısında bu trilogiyada Vilhelm imperiyasının hərtərəfli mənzərəsini
təqdim etmək məqsədi qoymuşdu. Trilogiyanın birinci romanı "Sadiq təbəə” (1914)
yazıçının öz təbirincə desək, burjuaziyanın təsvirinə, ikinci kitab "Yoxsullar”
(1917) proletariata, üçüncü – "Baş” (1925) adlanan kitab isə ziyalı təbəqəyə
həsr edilib. Trilogiyanın ayrı-ayrı hissələri eyni əhəmiyyətə malik olmasa da
o, yazıçının ədəbi irsində mühüm yer tutur, bunun əsas səbəbi isə yazıçının
onda öz dövrünün əsas ziddiyyətini – proletariatla burjuaziyanın sinfi
mübarizəsini ilk dəfə dərk etməyə çalışmasıdır. Trilogiyanın ən bitkin bölümü müəllifin
1912-ci ildən 1914-cü ilə qədər üzərində çalışdığı "Sadiq təbəə” adlandırdığı
hissədir. Əsərin nəşrinə qadağa qoyulmuş və ancaq 1913-cü ildə Almaniyada çap
edilmişdi. Birinci dünya müharibəsinə gərgin hazırlıq getdiyi, Almaniyada
siyasi böhranın labüdlüyü və şovinizmin yuxulu olduğu dövrdə Henrix Mann öz
ifşaedici əsərini, alman tənqidi realizminin ən yaxşı romanlarından birini yaratmışdır.
Romanın əsas personajı Diderix
Heslinq alman burjuaziyasının milli cizgilərinin ümumiləşdirici-tipik
mücəssəməsidir. Bu sosial tipin mahiyyətinin üzə çıxmasında əsas diqqəti
cəmləyən H.Mann onu ən müxtəlif ictimai əlaqələrdə göstərir, bununla da romanın
sosial çərçivələrini kayzer imperiyasının geniş mənzərəsi həddinə qədər
genişləndirməyə müvəffəq olur. Digər tərəfdən, dərindən düşünsən Heslinq elə
bizim zamanımız üçün də aktual deyilmi? Romandakı hadisələr formal olaraq
XIX əsrin 90-cı illərinə (daha dəqiqi 1890-1897-ci illərə) aiddir, amma əyani
olaraq buradakı hadisələr Almaniyanın birinci dünya müharibəsi ərəfəsindəki
təsviridi. Roman altı fəsildən ibarətdi. İlk iki hissə "tərbiyəvi roman” alman
ənənəsində, daha dəqiqi bu ənənənin parodiyası kimi qələmə alınıb. H.Mann alman
ailələrinin meşşan həyat tərzində, məktəblərin, tələbə çevrələrinin, hərbi
xidmətin və nəhayət Almaniyanın bütün ictimai atmosferində Heslinq kimi sosial
tiplərin necə formalaşdığını ardıcıl olaraq göstərir. Kiçik fabrik sahibi olan
böyük Heslinq, balaca Didelə güc və hakimiyyət qarşısında təzim etməyi öyrədir.
Tipik sentimental meşşan olan
anası isə oğlunun xarakterində riyakarlığın, yalançılığın, rəzilliyin
inkişafına zəmin yaradır. Elə məktəb də Heslinqi eyni istiqamətdə
tərbiyələndirir. Həmin xristian-alman tərbiyəsini geniş şovinist ideyaların
müdrik olmayan kompleksini isə o, tələbə olduğu illərdə var qüvvəsi ilə
gücləndirdiyi "Novotevtoniya” tələbə korporasiyasında əldə edir. Bu atmosferdə
Heslinqin kələyi və ikiüzlülüyü tez bir zamanda ifşa edilərək "təkmilləşir”.
Romanda Heslinqin həssaslıqla,
yumşaq tonlarda qələmə alınan əxlaqi simasının çirkinliyi Aqnes Heppellə
münasibətlərində xüsusilə dəqiq aşkar olunur. O, olduqca qorxaq olmasına
baxmayaraq, özünü əsl cəngavər döyüşkən qəhrəman kimi təqdim edir. H.Mann isə
Diderixin bu lovğalığını ustalıqla aşkara çıxararaq onu tez-tez bu cür gülünc
vəziyyətlərə salır. Diderixin aktiv iştirak etdiyi
ictimai-siyasi hərəkatların atmosferində tez bir zamanda qəti utilitar (əməli –
X.N.) düşüncə meydana çıxır. O, tələbəlik zamanlarında alkoqolla əhatələnmiş
arzularında özünü "bədii açıqcalar və ya tualet kağızı fabrikinin” sahibi kimi
təsəvvür edir, Aqnes Heppel isə bəyan edir ki, kolbasa mağazasının piştaxtası
onun üçün estetik həzzin ən yaxşı görüntüsüdü. Henrix Mannın fikrincə fəhlə
sinfi özü siyasi qüvvədən məhrumdur, ancaq o, hər zaman müdafiəyə və mərhəmətə
layiqdi, bir sözlə sosial çöküntü obyektidi. Bununla bərabər, alman
sosial-demokratlarının burjuaziyadan uzaqlaşması prosesini hiss edən H.Mann
Almaniyanın ilk tənqidi realistlərindən biri olmuşdur. Romanda fəhlələr ümumi
kütlə kimi çıxış edir, onların ayrı-ayrı nümayəndələri isə sadəcə epizodik
obrazlar, az individuallaşdırılmış fiqurlardır. Amma Heslinqin fabrikinin mexaniki,
trilogiyanın növbəti hissəsində mühüm rol oynayan Napoleon Fişer istisnalıq
təşkil edir. Heslinqlə mexanik arasındakı sinfi ziddiyyətin olmasına
baxmayaraq, mahiyyətcə onlar əlbirdirlər. Öz sinfinin tipik xaini olan Fişer
fəhlələrin istismar edilməsinə kömək edir. Elə bu səbəbdən də Heslinq onu
reyxstaq seçkilərində dəstəkləyir.
Yazıçının burjua demokratiyası ilə
vidalaşması asan deyildi. Bu prosesin çətinliyi və ziddiyyətliliyi, "keçmişlə
hesablaşma” romanda öz əksini tapmışdır. Netsiqdə əsas siyasi qüvvə Heslinqin
ora geri qayıtması ilə güclənən, şərəfli və şəhərdə hər kəsin hörmət etdiyi,
1848-ci il inqilabının veteranı qoca Bukun rəhbərlik etdiyi, "xalqın partiyası”
hesab edilən liberal burjuaziya partiyasıdır. Yeri gəlmişkən Buk həmin inqilaba
görə ölüm cəzasına məhkum edilmişdi.
"Sadiq təbəə”nin müəllifi üçün
yüksək dərəcədə tarixilik hissi xasdır, bu da liberal burjuaziyanın deqredasiya
prosesi romanda iki nəslin – yaşlı Bukun və onun oğlu vəkil Volfqanqın
simasında özünü büruzə verir. O, siyasi fəaliyyətə bağlılığının olmaması
səbəbindən hətta həyatda öz yerini də təyin edə bilmir.
Və əlbəttə ki, H.Mann əsl "alman
düşüncəli insanların” birliyi olan "kayzer partiyası”nın təsvirində amansız
satira yaratmışdır. Məsələn, Heslinqlə eyni sırada ən sadiq və ortodoksal (Hər hansı bir əqidəyə, məsləkə,
nəzəriyyəyə münasibətində sabit və ardıcıl olan) monarxiyaçı olan prokuror
Yadasson dayanır. Milliyyətcə yəhudi olan bu adam ən kiçik mümkünat zamanı öz
almansayağı düşüncəsini və antisemitizmini nümayiş etdirir. Əsərdə geridə
qalmış hərbçilərin – mayor Kuntsenin və romandakı hadisələr zamanı gimnaziya
müəllimi olan keçmiş leytenant Künxenin və müharibə və şovinizmi təbliğ edən
pastor Tsillixin obrazları isə karikatura manerasında qələmə alınıb. Bu düşərgədə kolorit fiqur hökumət
dairələrinə məxsus qoca yunker (keçmiş Prusiyada: zadəgan mülkədar – X.N.) fon Vulkovdur. H.Mann bu obrazın sosial tərkibini
təsvir edərkən Vilhelm Almaniyasında ictimai yerləşmənin xarakterik
xüsusiyyətlərindən birini – yunkerlərlə burjuaziyanın yaxın əlaqəsini dəqiq
qeyd edir. Vulkovun Heslinqi qonaq qəbul etdiyi səhnədə bu əlaqənin əsas
cizgiləri dəqiq şəkildə aşkara çıxır. Amma bu, hər halda elə həmin vaxtda öz
qəzəbindən qorxuya düşən itaətkar qulun qiyamıdı. Bu adamlar bir-birinə öz
çirkli kommersiya və siyasi əlaqələrində lazımdırlar.
Atasının ölümündən sonra Diderix
fabrikin sahibinə çevrilir və Berlini tərk edərək doğma şəhəri Netsiqdə
sahibkarlıq fəaliyyətinə başlayır. Bütün roman siyasi yönümlü olsa da yazıçı
ilk iki fəsildə qəhrəmanın xarakterinin inkişafını göstərmək məqsədi ilə onu
məntiqi-estetik planda aşkara çıxarır. Sonuncu fəsildə Diderixin xarakteri
hansısa prinsipial cəhətdən yeni məntiqi ştrixlərlə tamamlanmadan oxucu
qarşısında artıq fərqli və sosial-siyasi aspektdə çıxış edir.
"Sadiq təbəə”nin H.Mannın özü tərəfindən
burjua haqqında roman adlandırılmasına baxmayaraq, orada fəhlə sinfi mövzusu
geniş təqdim edilir. Son hadisə yazıçının cəmiyyətin sinfi strukturunu dərk
edilməsi məqsədinə şahidlik edir, çünki burjuaziya sosial əlaqələri xüsusilə də
proletariatla münasibətləri ilə birgə təsvir edilir. Fəhlələrin iştirakı ilə baş verən
bütün süjet konfliktlərində müəllifin simpatiyası onların tərəfindədi.
İnqilabçı fəhlələrə zooloji nifrət duyan Diderix həm də onlara qarşı daim qorxu
hiss edir. Henrix Mann ədalətli ictimai quruluşun "ruhun aristokratiyası”nın
gücü ilə yaranacağını zənn edərək alman proletariatının perspektiv rolunun
Bebelin, Libknextin, Roza Lüksemburqun ardınca getməli olduğunu başa düşmürdü.
Romanın final səhnəsində H.Mannın
əminliyi simvolik cəhətdən Vilhelm imperiyasının iflasında ifadə edilir.
Məmurlar, parad formaları geyinmiş bütün rütbələrdən olan hərbçilər,
ierarxiyanın bütün nümayəndələri I Vilhelmin abidəsinin açılışı mərasiminə
toplaşırlar. Bu dəbdəbəli mərasim eyni zamanda həm də Heslinqin triumfu olmalı
idi. Amma təsadüfən bütün bu güclü al-əlvan kütlənin təlaşlı qaçışına səbəb
olan ildırım çaxır. Lakin qəzəbli ünsürün onu sadəcə olaraq yüngülcə
yellətməsinə baxmayaraq, Heslinqin triumfu baş tutur. O, öz gücünü və
hakimiyyətini itirmir. Bununla da yazıçı sanki cəmiyyəti sadiq təbəənin bu
tipində gizlənən sosial təhlükədən xəbərdar edir. Roman simvolik səhnə ilə –
qoca Bukun ölümü ilə yekunlaşır. Onun ölüm yatağının yanında qalib Heslinq
peyda olur – o, artıq Bukun bütün var-dövlətinin sahibidir.
Vilhelm monarxiyasının əleyhinə
şövqlə mübarizə aparan Henrix Mann üçün pozitiv proqram aydın deyil. Onun
qəzəbi bu ictimai quruluşa malik sosial çaşqınlıqların deyil, təbiət ünsürlərə
yönəlib. Amma Almaniyanın gələcəyinin konturlarının olduqca qeyri-müəyyən
olmasına baxmayaraq, yazıçı ölkənin parlaq sabahına inanır. Romanın sonunda
var-dövlətini itirən, güclənən irticaçıların səyləri nəticəsində cəmiyyətdəki
hər kəs tərəfindən rədd edilən qoca Buk küçədə onun önündə hörmətlə baş əyən
gənc gimnaziyaçılarla rastlaşır. Və görünür ki, Bukla birlikdə elə H.Mann da bu
insanlarda gələcəyə ümidi görür.
"Sadiq təbəə”nin müəllifinin bədii
metodunu realistik satira kimi təyin etmək olar. Yazıçı personajların
portretində, onların maneraları və adətlərinin təsvirində alman
burjua-nasionalistinin, liberal-sosial-xainlərinin sosial cizgilərini qabardıb
böyüdərək onların ümumiləşdirilmiş tipik maskalarını yaradır.
Aleksandr Sergeyeviç Dmitriyev
Rus dilindən tərcümə edən: Xatirə Nurgül