Xoşbəxtlər
Lüdmila Yevgeniya Ulitskaya
Lüdmila Ulitskaya – rus yazıçısı, tərcüməçi və ssenaristi (1943-cü il, Başqırd MSSR) "Ruskiy Buker” (2001), "Bolşaya kniqa” (2007, 2016) və s. mükafatlarının laureatı, 21 kitab müəllifidir. Əsərləri dünyanın 25-dən çox dilinə tərcümə olunub. İctimai xadim, "Seçicilər liqası”nın təsisçisidir.
Hər bazar günü Berta və Matias oğlunun yanına gedirdilər. Berta buterbrodlar hazırlayır, termosu çayla doldurur və süpürgəni səliqəylə kağız iplə dolayırdı. Hər ehtimala qarşı bir dənə banka da götürür və bütün bunları Matiasın düzəltdiyi çantaya yığırdı. Matias ona palto, plaş və ya jaketini geyinməyə yardım edir və onlar birlikdə bazara gül almağa gedirdilər. Tramvay dayanacağında çox gec-gec gələn tramvayı gözləyirdilər.
İllər ötdükcə Matias balacalaşır, bir az potalaşır və qırmızı ağacdan düzəlmiş dolaba bənzəyirdi. Onun kürən sifəti və çilli qolları vardı. Berta isə, hiss olunur ki, nə vaxtsa onunla bir boyda olub. Amma indi ondan birbaş hündür kimi görünürdü. Ərindən fərqli olaraq, o, illər ötdükcə gözəlliyini yavaş-yavaş itirirdi. Cavanlığında da onu pis göstərən bığları yaşlı vaxtında bənizində daha da qabarıq görünməyə başlamışdı.
– Ay səni, qoca, – Berta böyük qaşları altında kiçik gözlərini yumaraq pıçıltı ilə dedi.
– Heç nə olmaz, heç nə olmaz, – mızıldanıb, sol əli ilə arxasını ona çevirmiş həyat yoldaşını özünə tərəf çəkdi.
Berta stula oturdu. Döşlüyünü geyinmədən, artıq yaşlanmış üz-gözünü yığaraq ağladı. İri-iri göz yaşları surətlə üzündəki qırışlarının arasından süzülüb dodaqlarına, oradan da ağ sinəsinə süzüldü.
Matias çiyinlərini çəkdi və mülayim tərzdə dedi:
– Deməli, biz qoca axmaqlarıq. Bu vaxtımızda uşaq dünyaya gətirəcəyik.
Onlar uzun müddət balaca oğlanlarına ad seçə bilmədilər və iki ayına qədər onu "ingele” yəhudi dilində "oğlan” deyə çağırdılar.
– Uşağın adını gərək İshaq qoyardıq. Bu daha doğru olardı, – Matias deyirdi.
– Yox, uşaqlara indi belə ad qoymurlar. Qoy ondansa adı mənim rəhmətlik atamın şərəfinə Yakov olsun.
– Uşağın adını Yehuda da qoya bilərik, axı o kürəndi.
– Boş-boş danışma. Uşaq, doğurdan da, çox gözəldir. Nə olsun? Durub adını Salamon qoymayasıyıq ki...
Uşağın adını Vladimer qoydular. Vovoçka çağırırdılar. O, atası Matias kimi sakit, anası Berta kimi bəstəboy idi.
Uşağın beş yaşı olanda atası ona, özünün o yaşda öyrəndiklərini öyrətməyə başladı. Üç gündən sonra uşaq əyri-üyrü, bir-birinə oxşayan hərfləri öyrəndi. Bir həftədən sonra atasını ömrü boyu sağdan-sola oxuduğu kitabları oxumağa başladı. Bir aydan sonra isə uşaq asanlıqla həm də rus dilində olan kitabları oxuyurdu. Berta mətbəxə keçir, elə hey qab yuyurdu.
– Nə ağıllı oğlandı! Nə yaxşı oğlandı!
Həyatının hər gününü Berta kürən, toppuş oğluyla sevgisindən, yaxınlığından həzz alırdı. Onun varlığına əmin olmaqdan ötrü tez-tez əli ilə onu oxşayırdı. Berta çimizdirəndə uşaq qışqırıb ağlayırdı. O isə heyranlıqla ona tamaşa edirdi.
Bir az böyüyəndən sonra da Berta onun oynadığı uşaq oyunlara fərəhlə baxırdı. Bu oyunlar böyüklərə aid əsl və cansığıcı işlərə bənzəyirdi. O, saatlarla rəngbərəng zolaqlardan xırda xalçalar hörür və böyük məharətlə onları biri-birinə birləşdirirdi. Bu sənəti Parisdə öyrənmiş Varşavalı dərzi Matias bağlı atelyedə işləyir və onun üçün xırda parça tikələri gətirirdi. Özü isə ona parçaları zolaqlara kəsməyə kömək edirdi.
– Hə, payla kartları görək, – dedi Berta və əlini eynəyini götürmək üçün uzatdı.
Rus dilindən tərcümə edən: Xanım Aydın
Lüdmila Ulitskaya – rus yazıçısı, tərcüməçi və ssenaristi (1943-cü il, Başqırd MSSR) "Ruskiy Buker” (2001), "Bolşaya kniqa” (2007, 2016) və s. mükafatlarının laureatı, 21 kitab müəllifidir. Əsərləri dünyanın 25-dən çox dilinə tərcümə olunub. İctimai xadim, "Seçicilər liqası”nın təsisçisidir.
***
Hər bazar günü Berta və Matias oğlunun yanına gedirdilər. Berta buterbrodlar hazırlayır, termosu çayla doldurur və süpürgəni səliqəylə kağız iplə dolayırdı. Hər ehtimala qarşı bir dənə banka da götürür və bütün bunları Matiasın düzəltdiyi çantaya yığırdı. Matias ona palto, plaş və ya jaketini geyinməyə yardım edir və onlar birlikdə bazara gül almağa gedirdilər. Tramvay dayanacağında çox gec-gec gələn tramvayı gözləyirdilər.
İllər ötdükcə Matias balacalaşır, bir az potalaşır və qırmızı ağacdan düzəlmiş dolaba bənzəyirdi. Onun kürən sifəti və çilli qolları vardı. Berta isə, hiss olunur ki, nə vaxtsa onunla bir boyda olub. Amma indi ondan birbaş hündür kimi görünürdü. Ərindən fərqli olaraq, o, illər ötdükcə gözəlliyini yavaş-yavaş itirirdi. Cavanlığında da onu pis göstərən bığları yaşlı vaxtında bənizində daha da qabarıq görünməyə başlamışdı.
Onlar uzun müddət,
fəsildən asılı olaraq ya isti, ya da çox soyuq, amma hər zaman havasız
olan tramvayda yellənə-yellənə gedirdilər. Hər ikisinə həmişə oturmaq üçün yer
verirdilər. Bütün yolu lal-dinməz oturub gedirdilər. Onlara hətta təzə evləndikləri
vaxtda belə yer verirdilər.
Yol, heç bir tərəf dönmədən onları düz kərpicdən
hörülmüş hasarın yanına gətirir, tağın altıyla ötürür və kədərli bir cığıra
çıxarırdı. Bu cığırın hər iki tərəfi boyunca ya yaşıl otların, ya zərif
dumanın, ya da qarın altında onları köhnə tanışları – masmavi gözləri, moruğu
yanaqları və bir az da keçəl olan İshaq Bentsinoviç Qalperin, onun öz gəlirini-çıxarını
yaxşı bilən, dodağını dodağına möhkəm sıxan və əlləri əsən həyat yoldaşı Faina
Lvovna, enli kürəkli, hərbi polkovnik İvan Mitrofanoviç Semerko, çox gənc,
gitarada da yaxşı ifa etməyi bacaran, şair İlya Muromets, sonra Borenka
Mednikov, çox da gözəl olmayan Kraft ailəsi, çox sevimli, xoşxasiyyət, bəyaz
saçlı, qucaqlaşmış və burdan bir gündə uçub gedərək hər kəsi heyrətdə qoyan,
adları da sanki qafiyə kimi səslənən Xaya Rafailovna və Xaim Qabimoviç Rabinoviçlər
qarşılayırdı.Döngədən cığır artıq daralmağa başlayır və düz
oğluna tərəf aparırdı. Vovoçka Levi – yeddi yaş, dörd ay. Məhz bu gün üçün
xüsusi seçilmiş şəkildəki təbəssümlə – bir balaca dodağı yana qaçmış, hələ tam
böyüməmiş, arasında təzəcə düşənlərin yeri boş qalan dördbucaq dişlərini çöldə
qoyan təbəssümlə qarşılayırdı.
Bu enli bənizin qalan bütün ifadələri həmin bu təqdimatdan
kənarda qaldığına görə sanki hiss
olunmadan qırağa çəkilərək yoxa çıxıb. Və onun bu təbəssümü üzünün bütün üz
cizhilərindən qabarıq görünürdü.Berta süpürgə
olan bağlamanı, düyünü açır, bükdüyü qəzet səhfəsini dörd qatlayır, Matias isə
süpürgə ilə yaşıl skamyadan ya tozu, ya da ki qarı təmizləyirdi. Berta
qatlanmış qəzeti skamyanın üstünə salaraq otururdu. Bir az dincəlir, daha sonra
buranı yaxşı ev sahibləri kimi tələsmədən, amma həm də tez sahmana salırdı.
Balaca düzbucaqlı masaya Berta kağız salfet salır,
sürüşkən plastmas qapaqlara çay süzür, təzə hazırladığı buterbrodları düzürdü.
Bu, onların hər həftə yediyi ailə yeməyi idi. Və uzun illər boyunca adət-ənənə
halını almış, süpürgə bükülməsindən başlayaraq termosun qapaq bağlanması ilə
bitən mərasimin tam mərkəzinə dönmüşdü.Ümumi xatirələrlə dolu olan dərin susqunluq heç
pozulmurdu. Sözlər üçün başqa saatlar, başqa zamanlar ayrılmışdı. Ayini başa
vurub gedəndə onlar tərtəmiz yuyulmuş döşəmə qoxusunu və yenicə havalandırılmış
otaqları burada qoyub gedirdilər.
Axşam vaxtı evdə Matias yarım şüşüə araq içirdi.
Bertanın atasına məxsus böyük, üstündə kobud şəkil olan gümüşü pasxa qədəhini
üç dəfə doldurdu. Berta isə üç dəfə dərindən nəfəs aldı. Ona başqa cür cavab
verə bilmirdi. Sonra isə qab-qacağı mətbəxə apardı, xüsusi üsulla – sabun və
naşatır spirti ilə onları yudu, köhnə, amma təmiz dəsmalla quruladı. Daha sonra
isə onlar hündür çarpayılarına
uzandılar.– Ay səni, qoca, – Berta böyük qaşları altında kiçik gözlərini yumaraq pıçıltı ilə dedi.
– Heç nə olmaz, heç nə olmaz, – mızıldanıb, sol əli ilə arxasını ona çevirmiş həyat yoldaşını özünə tərəf çəkdi.
Birlikdə ərinə demədən onu incidən fikirlərini,
narahatlıqlarını toplayıb şişmiş sinəsini həkimə göstərməyə getdiyi günə qədər
son səkkiz ili çox yaxşı yaşadılar. Rəfiqəsinin bacısı olan yaşlı həkim ona
xeyli sual verəndən sonra dedi:
– Berta, sən hamiləsən və hamiləliyin müddəti də
çoxdur.Berta stula oturdu. Döşlüyünü geyinmədən, artıq yaşlanmış üz-gözünü yığaraq ağladı. İri-iri göz yaşları surətlə üzündəki qırışlarının arasından süzülüb dodaqlarına, oradan da ağ sinəsinə süzüldü.
Bu barədə
Matiasa xəbər verəndə ona təəccüblə baxdı. O, bunu bilirdi. Çünki
birinci həyat yoldaşı ona dörd dəfə qız övladı dünyaya gətirmişdi. Fəqət onlar
dünyasını çoxdan dəyişmişdi. Onun
susqunluğunu öz ağlına başa düşməyə çalışırdı. Nə deyəsən? Axı o heç özü
də bunun niyəsini bilmirdi.
– Mənim qırx yeddi yaşım var. Sənin isə bu
yaxınlarda altmış olacaq.Matias çiyinlərini çəkdi və mülayim tərzdə dedi:
– Deməli, biz qoca axmaqlarıq. Bu vaxtımızda uşaq dünyaya gətirəcəyik.
Onlar uzun müddət balaca oğlanlarına ad seçə bilmədilər və iki ayına qədər onu "ingele” yəhudi dilində "oğlan” deyə çağırdılar.
– Uşağın adını gərək İshaq qoyardıq. Bu daha doğru olardı, – Matias deyirdi.
– Yox, uşaqlara indi belə ad qoymurlar. Qoy ondansa adı mənim rəhmətlik atamın şərəfinə Yakov olsun.
– Uşağın adını Yehuda da qoya bilərik, axı o kürəndi.
– Boş-boş danışma. Uşaq, doğurdan da, çox gözəldir. Nə olsun? Durub adını Salamon qoymayasıyıq ki...
Uşağın adını Vladimer qoydular. Vovoçka çağırırdılar. O, atası Matias kimi sakit, anası Berta kimi bəstəboy idi.
Uşağın beş yaşı olanda atası ona, özünün o yaşda öyrəndiklərini öyrətməyə başladı. Üç gündən sonra uşaq əyri-üyrü, bir-birinə oxşayan hərfləri öyrəndi. Bir həftədən sonra atasını ömrü boyu sağdan-sola oxuduğu kitabları oxumağa başladı. Bir aydan sonra isə uşaq asanlıqla həm də rus dilində olan kitabları oxuyurdu. Berta mətbəxə keçir, elə hey qab yuyurdu.
– Nə ağıllı oğlandı! Nə yaxşı oğlandı!
Berta uşaqla fəxr
edirdi. Lakin arada soyuq bir axın – qışda pəncərədən isti ələ düşüb batan iynə kimi soyuq bir cərəyan
kimi onun ürəyinə dəyirdi.
Berta qabları
yuyur, heç bir qonşusunun bacarmadığı kimi gözəl qaymaq çalır, şirniyyat
bişirir və poştet hazırlayırdı. Berta bu kulinar reseptlərə o qədər aludə
olmuşdu ki, alüminium qazanın dibində bişirdiyi kasıbyana qarğıdalı sıyığı
haqda, tikanlı, cavan, dalayan gicitkandan hazırlanmış sulu yaşıl horranı belə
unutmuşdu. O, həmin gicitkanları əvvəllər qırx səkkiz, müharibənin sonlarına
yaxınsa səksən həmişə ac, xəstə və çirk içərisində uşaqlar yaşayan ikimərtəbəli
evin həyətindən toplayırdı. Berta oğlanların başlarını, qulaqlarını, nazik
boğazlarını və qızların boynundakı mavi damarları unutmuşdu. Ümumiyyətlə, bütün
bu uşaqlara olan sevgisi indi kəskin şəkildə Vovoçkaya qarşı yönəlmişdi.Həyatının hər gününü Berta kürən, toppuş oğluyla sevgisindən, yaxınlığından həzz alırdı. Onun varlığına əmin olmaqdan ötrü tez-tez əli ilə onu oxşayırdı. Berta çimizdirəndə uşaq qışqırıb ağlayırdı. O isə heyranlıqla ona tamaşa edirdi.
Bir az böyüyəndən sonra da Berta onun oynadığı uşaq oyunlara fərəhlə baxırdı. Bu oyunlar böyüklərə aid əsl və cansığıcı işlərə bənzəyirdi. O, saatlarla rəngbərəng zolaqlardan xırda xalçalar hörür və böyük məharətlə onları biri-birinə birləşdirirdi. Bu sənəti Parisdə öyrənmiş Varşavalı dərzi Matias bağlı atelyedə işləyir və onun üçün xırda parça tikələri gətirirdi. Özü isə ona parçaları zolaqlara kəsməyə kömək edirdi.
Ürəyinin dərinliyində
Berta həddindən artıq böyüyən sevgisindən utanırdı, bu sevgini bir azda eyib, qəbahət
sayırdı. Özünü, duyğularını təhlil etməyə qadir olmadığından, heç vaxt öz hisslərini sözlə ifadə etmək mərhələsinə
gəlib çıxmır, daxilən bundan qaçaraq yaşayırdı.
Matias işdən gələr,
yemək yeyər və sonra divanda əyləşərdi. Vovoçka isə atasının yanında özünə yer
edərdi. Onlar bir yerdə söhbət edər, kitab oxuyardılar. Berta isə bir az
mövhumatçı idi. Tələsik gedib parıltılı qab-qaşığını yuyardı.Berta
yuxularında qonşu otağa girirmiş kimi asanlıqla keçmişə qayıdır, orda hərəkət
edirdi, oğlu ilə bir yerdə xoşbəxt yaşayırdı. Stalin dövrünün dəbinə uyğun
bığları olan əri Matias isə əsas
dekorasiyanın bir detalı kimi görünürdü. Bu yuxularda cazibədarlıq vardı. Zolaqlı köynəyinin yaxası açılmış və başı
geriyə sallanmışdı.
Hər şey bir anın
içində baş verdi. Və sanki hadisə pis bir plakatı xatırladırdı. Qırmızı-göy rəngli
böyük top anidən yola diyirlənir, onun arxasınca isə oğlan
quş kimi yola atıldı. Sonra isə bəlkə də, bu bazar oradan keçən yeganə
maşının əyləcinin səsi eşidildi.
Top ona tərəf
diyirlənirdi. Oğlan isə qolları yana açılmış vəziyyətdə, hələ ki, sakit, bir
damla belə qan itirməmiş vəziyyətdə uzanmışdı. Lakin artıq ölüm onun üçün
qaçılmaz idi.Üzü sabunlu
Matias isə balaca divar güzgüsünün qarşısında dayanmış, çənəsini bir balaca
yuxarı qaldırmış, sağ əlindəki ülgüclə boynundakı çətin qırxıla yerləri təraş etməyə cəhd edirdi.
...Səhər saat
yeddi radələrində qocalar yuxudan oyandılar. Berta qoca nazik ayaqlarını boz rəngli
xəz başmaqlarına keçirərək çay dəmləməyə getdi. Onlar taxta kimi sərt süfrə
salınmış dairəvi masanın arxasında oturmuşdular. Masanın ortasında bufetdən
götürülmüş bir vazda evdə bişən ballı
pryaniklər vardı. Matiasın arxa tərəfində
bir küncdə isə artıq on beş il söykənəcəyindən gödəkcə asılmış uşaq stulu
vardı. Bu gödəkcəni Matias öz pencəyindən tikmişdi. Pəncərədən günəş şüaları
düşən pencəyin sol çiyni yanmışdı. Ancaq indi işıq bir o qədər də gözə
çarpmırdı.– Hə, payla kartları görək, – dedi Berta və əlini eynəyini götürmək üçün uzatdı.
Rus dilindən tərcümə edən: Xanım Aydın