"Xocalı qətliamı təkcə Azərbaycan xalqının deyil, bütün dünya
xalqlarının faciəsidir”
28 il bundan öncə bəşər tarixinə ən qanlı faciələrdən biri kimi düşən
Xocalı soyqırımı ilə bağlı dünya mediası çoxsaylı məqalələr, informasiyalar,
reportajlar dərc edir. Təqdirəlayiq haldır ki, illər uzunu faciənin üstündən
keçməyə üstünlük verən Rusiya mediası da artıq bu qətliama obyektiv yer verməyə
başlayıb. Məsələn, qonşu dövlətin dünyaca məşhur "Lenta.ru” saytı yazır ki, 28 il bundan öncə Xocalıda baş verən
faciənin qurbanlarını Azərbaycan xalqı hələ də yad edir. "Qarabağ münaqişəsinin
ən qızğın dövründə erməni silahlı qüvvələri strateji əhəmiyyət kəsb edən şəhəri
əvvəlcə mühasirəyə alıb hücumla ələ keçirdilər. Bu əməliyyat dinc sakinlərin
qətli ilə nəticələndi. 600-dən artıq azərbaycanlı qətlə yetirildi və onların
arasında uşaqlar, qocalar, qadınlar çoxluq təşkil edirdi. Faciəni törədənlər
hələ də cəzalandırılmayıb. Xocalı faciəsini Dağlıq Qarabağ müharibəsində ən
qanlı və qəddar epizodu adlandırırlar”, - deyə portal yazır. Materialda
həmçinin faciəvi hadisədən fotoreportaj da təqdim edilir.
Başqa bir nüfuzlu nəşr "Nezavisimaya
qazeta” isə Xocalı soyqırımını Azərbaycan xalqının sağalmaz yarası kimi
təqdim edir: "Dünya boyunca fevralın sonunda Xocalıda baş verən faciə
qurbanlarının xatirəsi qeyd edilir. Kiçik şəhərdə mənasız yerə aparılan müharibədə
yerli sakinlər qətlə yetirildilər. Həmin tarix Azərbaycan xalqı üçün mənasız
qəddarlığı xatırladan xatirə simvoluna çevrilib”. Müəllif yazır ki, "Xocalı 1992-1994-cü
illərdə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin qızğın dövründə iki qüvvə arasında
qarşıdurmanın mərkəzində olan kiçik bir şəhər idi. Buradakı bu fövqəladə halın
əsası əslində daha əvvəl qoyulub. Şəhərdə sürətli inkişaf gedir, demoqrafik
tarazlığın dəyişməsi ilə möhkəmləndirilən sənaye obyektlərinin tikintisi həyata
keçirilirdi”. Xocalını mühüm nəqliyyat məntəqəsi adlandıran müəllif şəhərdən
bir neçə yol (Ağdam - Şuşa, Əsgəran – Xankəndi) keçdiyini və Dağlıq Qarabağda
böyük təyyarələri qəbul edə biləcək yeganə hava limanı olduğunu yazır. Əlavə
edir ki, "1991-ci ilin payızında erməni qüvvələri Xocalını mühasirəyə aldılar
və bir müddətdən sonra şəhərə yalnız helikopterlə getmək mümkün oldu. Xocalıya
son vertolyot uçuşu 1992-ci il fevralın 13-də həyata keçirildi və atəşə məruz
qalmaları səbəbindən pilotlar bloklanan yaşayış məntəqəsinə uçmaqdan imtina
etdilər. Bu vaxta qədər Xocalıda vəziyyət fəlakətli idi - su, elektrik,
istilik, ərzaq problemləri var idi. Azərbaycan qüvvələrinin Əsgərana qarşı əks-hücum
cəhdləri də uğursuz oldu. Erməni hərbi qüvvələri iddia edirdilər ki, Xankəndinin
yaşayış yerlərini mütəmadi olaraq Xocalıdan ağır silahlarla bombardman edirlər,
lakin şəhər ələ keçirildikdən sonra məlum oldu ki, burada ciddi hərbi texnika yoxdur.
Ancaq Azərbaycanda hesab edirlər ki, şəhərə hücum yalnız 27-29 fevral 1988-ci
ildə Sumqayıt hadisələrinin qisası idi və növbəti ildönümünə təsadüf etdi. Fevralın
25-də şəhərdə yaxınlaşan təhlükə ilə bağlı şayiələr yayılsa da, yerli sakinlər hücum
barədə xəbərdarlıq olmadığını söyləyirlər. Fevralın 25-də axşam saatlarında
toplardan, zirehli texnikalardan və çoxsaylı buraxılış raket sistemlərindən
istifadə olunmaqla şəhərə hücum başladı. Müdafiəçilərin mövqeləri dərhal məhv
edildi. Hücum başlayandan sonra şəhərdə qalan mülki şəxslər (təxminən 2500
nəfər) oranı tərk etməyə çalışdı, lakin atəşə tutuldu, öldürüldü və tutuldu və olmazın
işgəncələrə məruz qaldı. Bəziləri (qadınlar və uşaqlar) qaçaraq dağlarda
gizlənməyə çalışdılar, lakin dondular.
Beləliklə, Xocalı faciəsi münaqişənin ən kütləvi və qanlı qırğınına
çevrildi. Xocalıda və onun ətraflarında 613 nəfər qətlə yetirildi. Azərbaycan
Prezident Kitabxanasının veb saytında mövcud olan ölənlərin sayı siyahısında
təcavüzkarların inanılmaz vəhşiliyinə şəhadət verən yüzlərlə ad və
şəhadətnamələr var. Siyahılara böyüklər və uşaqlar daxildir, bir çoxların
üzərində işgəncə əlamətləri var. Bu faktlar Rusiya İnsan Hüquqları Mərkəzinin
faciəyə həsr olunmuş hesabatında da qeyd edilib. Xocalıda baş verənlərin bir çox
mənbələri var - bunlar hadisə ilə bağlı o günlərin media nəşrlərinin topluları,
beynəlxalq hesabatlar və sağ qalan şəhər sakinlərini qəbul edən həkimlərin
xatırlatmalarıdır.
Bir neçə onilliklər ərzində rəsmi Bakı və müxtəlif ölkələrdəki
Azərbaycan xalqının nümayəndələri Xocalı faciəsinə diqqəti cəlb edərək
beynəlxalq təşkilatların, dünyanın müxtəlif ölkələrinin hökumət və
parlamentlərinin baş verənlərə qiymət vermələrinə, hadisəni soyqırımı aktı kimi
qəbul etmələrinə çalışdı. Bosniya və Herseqovina, Kolumbiya, Çex Respublikası,
Meksika, Pakistan, Panama, Peru, Rumıniya, Qvatemala, habelə ABŞ-ın bir sıra
ştatlarının qanunverici orqanları Xocalıda soyqırımını tanıyan aktlar qəbul
etdilər.
Məqalənin sonunda bildirilir ki, vəhşilikləri görməməzliyə salmaq, unutmağa
çağırmaq pis siyasətdir, cinayətlər araşdırılmalı və cinayətkarlar
cəzalandırılmalıdır. "Bu, hər şeydən əvvəl bəşəriyyət üçün lazımdır ki,
dünyanın hər yerindəki insanlar əmin olsunlar: Xocalı kimi bir faciə bir daha
baş verməyəcəkdir”. "Novıe izvestiya” yazır:
"Bəşəriyyət tarixində bir xalqın nümayəndələrinin digərinə münasibətdə
göstərdiyi şiddətli qəddarlığın çox kədərli səhifələri var. Növbəti ildönümü 26
fevralda qeyd edilən Xocalı qətliamı da bu səhifələrdən biridir. Bu, şübhəsiz
ki, Dağlıq Qarabağdakı hərbi münaqişənin ən qaranlıq bir epizodudur, bu dövrdə
Azərbaycanın Xocalı şəhərinin yüzlərlə sakini, o cümlədən qadın və uşaqlar
həlak olub, yaralanıb və itkin düşüb. Erməni hərbçiləri bu şəhərə olan maraqlarını
Xankəndindən cəmi 10 kilometr məsafədə, Azərbaycan artilleriyasının müdaxiləsiz
əsas düşmən bazasına minaatan atəşi etməsinə imkan verən rahat mövqeyi ilə izah
ediblər. Bundan əlavə, Dağlıq Qarabağdakı Xocalıda yerləşən yeganə aerodrom
ağır təyyarələr qəbul edə bilirdi. Mübahisə qəribədir, çünki çox sayda hesabata
görə, bu şəhərdə ağır silahlar yox idi və belə bir məsafədən Xankəndinə
minaatan atəşi etmək mümkün deyil. Buna baxmayaraq, erməni komandanlığı şəhəri
tamamilə mühasirəyə almışdı (hətta telefon əlaqəsi kəsildi, elektrik, istilik
və su kəsilmişdi). Erməni mənbələri xəbər verir ki, şəhər sakinlərinə
yaxınlaşan hücum barədə xəbərdarlıq edilmişdi, lakin mülki şəxslərin təxliyəsi
gec başlamışdı. Lakin hüquq müdafiəçilərinin ümumi rəyinə görə, təxliyə ilə
bağlı hər hansı xəbərdarlıq xarici işğalçıların tələbi ilə evlərindən və
mənzillərindən qaçmaq istəməyən mülki şəxslərin qırğınları və öldürülməsi üçün bəhanə
ola bilməz.
Rusiyanın "Memorial” hüquq müdafiəsi mərkəzinin məlumatına görə,
əməliyyat başlayanda Xocalıda 2 mindən 4 minə qədər mülki vətəndaş olub. Onların
əksəriyyətinin taleyi dəhşətli olub... Hücumun özü 25-dən 26-a keçən fevral
gecəsi başladı. Mütəxəssislərin fikrincə, bu tarix təsadüfən seçilməmişdi,
çünki SSRİ ərazisində kütləvi millətlərarası zorakılığın başlamasından dörd il
əvvəl Azərbaycanın Sumqayıt şəhərində erməni talanları baş vermişdi (Sumqayıt
faciəsini kim tərəfindən təşkil edildiyi hələ məlum deyil, zorakılıqda təqsirləndirilənlər
arasında erməni millətindən olan insanlar da var idi).
Şahidlər iddia edirlər ki, MDB Ümumi Qüvvələrinin 366-cı motoatıcı
alayı tərəfindən erməni hərbçilərinə rəhbərliklərinin birbaşa əmri olmadan
hərbi dəstək verilib. General Polyakov daha sonra "Financial Times”a verdiyi
müsahibədə demişdi ki, Dağlıq Qarabağda qalan 103 erməni bu alayda xidmət edib.
Saat 23-də atəş başladı, gecə saat 1-də piyadalar Xocalıya girdi və səhər 7-də
şəhər müdafiəçilərinin müqaviməti sona çatdırıldı.
Sağ qalan Xocalı sakinləri hücum zamanı yaşayış binalarının
zirzəmilərində gizlənməyə çalışdıqlarını və daha sonra şəhəri tərk etməyə
çalışdıqlarını söylədilər. Kimsə bunu bacardı, amma hamı
deyil..."Memorial” şəhərin tutulmasından dörd gün sonra cəmi 200 cəsədin qonşu
Ağdama çatdırıldığını, bunlardan 13-nin uşaq, 51-nin qadın olduğunu bildirdi.
Onların böyük əksəriyyətinin ölüm səbəbi güllə yaraları olub. Bəziləri isə
kəskin cisimlərlə zərbələr nəticəsində öldürülüb. Ölülərin cəsədləri üzərində
əlavə işgəncələr və hətta baş dərisini soyma faktları da qeyd edilib. Faciədən
dərhal sonra rus və Avropa dillərində yayımlanan dəlillərin yalnız kiçik bir
hissəsi:
- Çoxları şil-küt edilib, bir balaca qızın yalnız bir başı qalıb...
- Videokamera qulaqları kəsilmiş uşaqları göstərdi. Bir yaşlı qadının
üzünün yarısı kəsilmişdi. Kişilərin dərisi soyulmuşdu...
- Ağdamdakı xarici jurnalistlər, Xocalıda öldürülən qadınlar və
uşaqlar arasında dırnaqları çıxarılan, baş dərisi soyulanları gördülər. Bu,
Azərbaycan təbliğatı deyil, reallıqdır.
Bundan əlavə, "Human Rights Watch” beynəlxalq insan haqları təşkilatı
şahidlik edir: "Bir neçə onlarla müdafiəçi ilə müşayiət olunan izdiham şəhər Ermənistan
silahlı qüvvələri tərəfindən tutulduqdan sonra oradan qaçdılar. Azərbaycanla
sərhədə yaxınlaşanda bir erməni silahlı postuna rast gəldilər və vəhşicəsinə
güllələndilər. Erməni tərəfi iddia edir ki, bu, Xocalı sakinlərinə verilən
"dəhliz”dən istifadə etməyib, erməni dayaq məntəqələrini atəşə tutan silahlı
şəxslərin müşayiəti ilə yola çıxmaları və bununla da atəşi geri qaytarmaları
ilə əlaqədardır. Ancaq bu faktlar təsdiqini tapmadı və günahsız insanların
ölümünə bu şəkildə haqq qazandırmaq daha qəribədir. Belə vəhşiliklərə görə heç
bir bəhanə ola bilməz”. Əlavə edilir ki, "Xocalı qətliamı təkcə Azərbaycan
xalqının deyil, bütün dünya xalqlarının faciəsidir. Bu cür vəhşiliklərin
təzahürləri əsaslı deyil, insanları sülhə və harmoniyaya yaxınlaşdırmır,
əksinə, hər dəfə onları təkamül nərdivanlarına atır. Yəqin təsadüfi deyil ki,
bu "döyüş”ün "qalibləri” qara tarixi qeyd etməməyi üstün tutur, eyni zamanda
mülki əhali arasında itki sayını minimuma endirirlər”. "Qazeta.ru”da dərc
olunan materialda da Xocalı qətliamına obyektiv qiymət verilir. "Hücumun
qurbanları yüzlərlə mülki şəxs olub, şahidlərin dediyinə görə, qarlı sahədən
qaçmaq istəyərkən artilleriya və snayper atəşi ilə vurulub. İngilis jurnalist,
Qafqaz üzrə mütəxəssis Tomas de Vaal SSRİ-nin son aylarında Dağlıq Qarabağdakı
vəziyyəti "xaosa yaxın” adlandırmışdı. "Arqumenti nedel” nəşrində dərc
olunan "Xocalı – sağalmaz yara” başlıqlı məqalədə isə vurğulanır ki, bir çox
xalqların tarixində çoxsaylı insan tələfatı ilə bağlı "ağrılı nöqtələr” var: Yəhudilərdə
Babiy Yar, belaruslarda Xatın, çinlilərdə Nankin, yaponlarda Xirosima və s.
Belə faciəvi gün azərbaycanlılarda da var. Onun adı Xocalıdır. Qonşular
arasında münaqişə adi haldır. Bu, həm ayrı-ayrı insanlara, həm də bütöv
xalqlara aiddir. Onlar arasında həmişə illərlə yığılmış gərginlik tapmaq
mümkündür. Bəzən bu gərginliklər hətta yüz illərlə yığılır. Ya axmaqlıqdan, ya
qatı nifrətdən, ya da bəd niyyətdən sovet hakimiyyəti əsrlərlə formalaşmış
düzəni kəsib-doğrayırdı. Bütöv xalqlar köçürülür, başqalarının torpaqlarında
yerləşdirilirdi. Ən qanlı yaralardan biri də Ermənistanla Azərbaycan arasında
yarandı. Dağlıq Qarabağ xalqların döyüş meydanına çevrildi. Xocalı faciəsinin
qurbanları unudulmayıb. Bakıda, Lənkəranda, Haaqada, Berlində, Sarayevoda,
Ankarada, Mexikoda faciə qurbanlarına abidələr ucaldılıb. Həlak olanlar hər il
Azərbaycanda izdihamlı mitinqlərlə yad edilir. Lakin yad etmək təkcə unutmamaq
üçün deyil, həm də belə faciələrin təkrarlanmaması üçün lazımdır”.
Bakı 26°C
