Akutaqava Rünöskenin “cəhənnəm”i

22.10.18 15:15 1779

Yapon ədəbiyyatı ilə ilk tanışlığım ötən əsrin 90-cı illərində Yukio Misimanın "Xəzər” jurnalında dərc edilmiş "Vətənpərvərlik” novellası ilə başlayıb. Şeirdə hayku, nəsrdə novella bütün zamanlarda yapon ədəbiyyatında aparıcı mövqe tutub. İstər Misimanın, istərsə də digər yapon yazıçılarının əsərlərində mənsub olduğu xalqın ruhu, mübarizə əzmi, mənəvi dünyası qabarıq şəkildə öz əksini tapıb. "Vətənpərvərlik” novellası bunun ən gözəl nümunəsidir.

Fərdin ideallarına önəm verən idealistlərdən, onun cinsəl duyğularını, həzzə bağlı yaşamını önə çəkən estetiklərdən fərqli olaraq ötən əsrin əvvəllərində yaranan yapon nəsri insanın mənəvi iztirablarına, ruhuna xitab etdi. Haqqında yazacağımız Akutaqava Rünöske məhz belə yazıçılardan idi. Amerika və Avropa onu ölümündən sonra kəşf etdi. O, həyatıyla da, ölümüylə də bir ədəbiyyat əfsanəsi idi. İnsanın iç dünyasına nüfuz edən, yadlaşma duyğusunu incələyən novellaları onu əhatə edən mənəvi iqlimdən yaranmışdı və o, tənhalaşdıqca daha çox yazmış, yazdıqca həyatdan bir az da ayrı düşmüşdü. Yaradıcılığı tənhalıqla hesablaşmanın məhsulu idi. Həyata qarşı bu uzaqlıq, bu yadlıq onun qəhrəmanlarına, insanın pisliyə meyl etməsinə qarşı soyuqqanlı bir məsafədən baxa bilməsinə və onun mahiyyətindəki şəri sarsıdıcı təsvirlərlə qələmə almasına yardımçı olan əsas vasitələrdəndir. Rünöskenin novellaları insana yeni baxış bucağı qazandırır, onun mənəvi dünyasının üfüqlərini genişləndirir. Bu qısa rəvayətlər insanın ruhunda iz buraxır. Qurğusu, xarakterləri və atmosferi etibarilə həm də hekayə ustalığına yiyələnməyin yollarını öyrədir.

Məşhur "Rasyomon darvazası” novellası ağası tərəfindən qovulmuş nökərin yağışlı gecədə bu darvazanın altına sığınıb yağışın kəsməsini gözləməsi ilə başlayır. Rasyomon sözünün yaponca mənası qala, "şəhər qapıs” deməkdir və Rünöske bu məkanı rəzalətin qapısı, insanlıq sifətini itirmiş məxluqların sığındığı məkan kimi simvolizə edir. Oğrular, quldurlar bu məkana sığınır, hətta sahibsiz meyitləri də gətirib bura atırlar. Nökər bu darvazanın altında düşüncələrə dalır, düşdüyü vəziyyətdən çıxış yolu axtarır. Ayaqları onu darvazanın qülləsinə doğru çəkib aparır və orda gördüyü rəzalət nökərin qəlbindəki iynə ucu boyda işığı da udur.

Döşəməyə sancılmış şam işığında bir qarı meyitin başındakı tükləri qoparırdı. "Burdakı meyitlərin hamısı buna layiqdir”. Qarı öz əməlinə belə haqq qazandırır. Başının tükünü yolduğu meyit canlı ikən ilanları qurudub quru balıq adıyla saray keşikçilərinə satırmış. Bunu etməsəydi, acından öləcəkdi. Qarı da acından ölməmək üçün meyitə daraşıb; yoluşdurduğu tüklərdən parik düzəldib satacaqdı. Axı nökər də aclığın amansız cəngində qıvrılır, bəs o, nə etməlidir? "Onda mən də səni soysam, gileylənmə, yoxsa gərək mən də acından öləm”. Və nökər qarının əynindəki kimononu dartıb çıxarır və qülləni tərk edib qaranlığa qarışır. Nökərin ətrafında işıq yoxdur, hər yer qaranlığa bürünüb, onun içindəki insanı, yatmış vicdanı oyadacaq bir zərrə belə gözə dəymir. Yazıçı özünü bu labüd amansızlığın qarşısında uşaq kimi köməksiz, müdafiəsiz hiss edir. Onun qəhrəmanları tənhalığın qurbanlarıdır.

Hər bir xalqın özünəməxsus psixologiyası, dəyişməyən cizgiləri var. Bunlar anatomik növlər kimi, heç vaxt dəyişilməyən xüsusiyyətlərdir. Yapon düşüncə tərzi kütlə ruhundan xalq ruhuna keçənə qədər uzun bir inkişaf mərhələsi keçib. Bu mənada Rünöskenin yaradıcılığını dünya ədəbiyyatı kontekstində təhlil etmək bir qədər çətindir. Onun ədəbi platforması əcdadlarından gələn tarixi ənənəyə söykənir. Bu novellalarda mifoloji (Nara dövrü) dünyagörüş, estetik dünyagörüş (Heian dövrü), dini (Kamakura dövrü) və rasional (Muromaçi dövrü) dünyagörüşləri qovuşur. Onun obrazları meditasiya vasitəsilə mələklərlə görüşür, ruhları görürlər. Lotos gölünün sahilində dayanan Budda ("Hörümçək sapı”) cəhənnəmin dibində qaynaşan insanları görür.

Yazıçının az qala, bütün novellaları qədim mətnlərdən, mifoloji süjetlərdən iqtibas edilib. Bu mətnlərin də kökündə Çin-Buddizm fəlsəfəsi dayanır. Bu da yapon mədəniyyətinə Çin sivilizasiyasının ciddi təsiriylə bağlıdır. Buddizm fəlsəfi baxışının ədəbi mətnlər vasitəsilə təbliği yaponlar üçün təcrübəvi səciyyə daşıyırdı. İnsan ruhunun meditativ üsullarla təmizlənməsini, həyatdakı ağrı və iztirablardan xilas olmağın yeganə yolunu buddizmdə görən yapon mütəfəkkirləri bu təlimin əsaslarını özlərinin də yaşam tərzinə çevirmişdilər.

Akutaqava Rünöskenin qəhrəmanları özlərinə fanilik hissini aşılamış, dünya nemətlərinə arxa çevirmiş sadə adamlardır. Onların qəddarlığında da bir tərkidünyalıq var. Tənhalığın cəhənnəmində dolaşan nəfsinə yenik düşmüş rahib də, cəhənnəm mənzərəsini çəkməkdən ötrü doğma qızını belə qurban verən rəssam Yosixide də daxilən üsyankar təbiətə malikdirlər, onlar insanın ruhunu əzən gücə qarşı sarsılmaz iradə nümayiş etdirirlər. Şər qüvvələrdən qorunmaq üçün onlar əcdadlarının ovsunçuluq instinktindən istifadə edirlər. Yosixide rəssam olsa da mahir bir ovsunçu idi və elə buna görə də əlahəzrətin sarayında canlı cəhənnəm "karnaval”ı (qızının ölümü bahasına olsa belə!) təşkil etməyi bacardı. Yazıçı bu əsərində insanı varlıq içində Tanrının yerində qoyur. Yosixide özünü fövqəlgüc hesab edir. Rünesko yaradıcılığı sanki Buddanın ideyalarına adaptasiya tunelidir.

"Magiyanın möcüzələri” hekayəsində Misra-kun adlı bir sehrkar öz şagirdinə ocaqdakı közü mirvariyə çevirməyin sirrini öyrədir. Lakin şagirdi bu sirlərə vaqif olandan sonra içindəki şeytan onu qumara sürükləyir, nəfs qalib gəlir. O, bu qeyri-adi qabiliyyətdən məhrum olur. Nəfsinə məğlub olanları Rüneskönun cəhənnəmi gözləyir.

Qədim yaponların mədəniyyətini mifoloji mədəniyyət adlandırsaq, bu mədəniyyətin qaynağı şintoizmə gedib çıxır. Şinto bütöv bir epoxanın rəmzidir, şintoizm "Allahların yolu” mənasında işlənir. Rünöskenin yaradıcılığında bu, həm də insanların yolu anlamına gəlir. Yaponlar mifologiyanı din kimi qəbul edirlər və mifoloji təfəkkür onların yaşam tərzini müəyyən edir. Rüneskönün novellalarında bu təfəkkür mütəhərrikdir, obrazlar həyata mifoloji üsullarla reaksiya versələr də rasionallıqla irrasionallığın sərhədində qovuşurlar. Bu novellalarda çox vaxt magiya fon rolunu oynayır, onun üzərində insanların taleyi əks olunur. Bu novellaları təhlil etməyə ehtiyac yoxdur, oxuyan mütləq nəsə əxz edəcək, içinə bir işıq toxumu düşəcək, bir az da müdrikləşəcək.

Ruhi sarsıntılar onun mənəvi gücünü tükətdi və sonda yüksək dozada yuxu dərmanı qəbul edib həyatına son qoydu. Amma o, uzaq gələcəkdəki oxucularını təsəvvür edirdi və inanırdı ki, "bu oxucunun qəlbində dumanlı şəkildə, xəyal kimi bir obrazı canlanacaq”. O, ruhən zəif insan idimi? Özü belə yazırdı:

"Mən anlayıram ki, ağıllı adamlar mənim bu axmaqlığıma güləcəklər. Elə mən özüm də gülməyi bacarıram, bu məsələdə heç kimdən geri qalmıram. Ancaq axmaqlığıma güləndə də bu axmaqlıqdan dördəlli yapışan ruhi zəifliyimə görə özümə yazığım gəlir. Özümlə birgə digər ruhən zəif insanlara da yazığım gəlir...”

A.Rüneskö yapon ədəbiyyatının sehrbazıdır, onun yazdığı novellalar insanları həmişə sehrləyəcək və eyni zamanda düşündürəcək, saflaşdıracaq; Budda kimi.

Kənan Hacı