Üfüqdə hansı cərəyan görünür? - SORĞU
Əsrin
ikinci yarısı nə göstərəcək, dəqiq demək çətindir, bircə şey aydındır ki, əsas
mövzu texnologiya və insan münasibətləri olacaq, bu mənada trans-humanizm,
post-humanizm söhbətləri get-gedə daha çox olacaq
Ədəbi cərəyanlar,
onların yaranması, bu gün yarananın sabah artıq maraqdan düşməsi, yenisinin
yaranması, yeni yaranan cərəyanda birləşən xüsusiyyətlər, yazıçıların yeni cərəyan
ardınca qaçması, bir cərəyandan digərinə keçid mərhələləri daim ədəbi tənqidçilərin
maraq dairəsində olub. İndiyə qədər bir çox cərəyanlar bir-birini əvəz edib.
Yüksək "amperli” ədəbi cərəyanlar
Son dövrlərə
gəldikdə isə modernizm ədəbi cərəyanından sonra postmodernizm bütün dünya ədəbiyyatını
öz təsiri altına saldı. Modernizm, yəni müasir cərəyan, XIX yüzilliyin sonu, XX yüzilliyin birinci
yarısında incəsənətdə, ədəbiyyatda və fəlsəfədə keçmiş tarixi ənənələrdən
ayrılma ilə müşayiət edilən fərqli bir cərəyandır. Və onun əhatəsi daha geniş
idi. Modernizm varlıqlar, nəsnələr,
hadisələr və vəziyyətlərin, əslində göründükləri kimi olmadıqları düşüncəsini
irəli sürür. Onun ardınca gələn postmodernizm cərəyanı isə XX əsrin ikinci
yarısında fəlsəfədə, incəsənətdə, ədəbiyyatda bütün formaları, qaydaları,
ehkamları inkar edən, onları sintetik və qarışıq şəkildə təqdim edən bir cərəyan
oldu. Bu cərəyan həm dil, həm süjet, həm
obrazlar baxımından daha sərbəst, daha azaddır. Bu cərəyanlar da öz xələfləri
kimi tənqidlərə tuş gəlmiş, buna baxmayaraq, dünyada daha sürətlə yayılaraq maraqla
qarşılanıb. Bu iki ədəbi cərəyanı yüksək "amperli” ədəbi cərəyan adlandırardım. Bəs postmodernizmdən sonra ədəbiyyatın
üfüqündə hansı cərəyan görünür? O üfüqün mayakı nədir, haradır, hansı xüsusiyyətlərdi?..
Cərəyanın yaranması asan və sadə deyil
Yazıçı Səxavət
Sahil deyir ki, hər
bir ədəbi cərəyanın yaranması ictimai-siyasi və sosial proseslərin və ya
dünyanın böyük hissəsini əhatə edən müharibələrin, hansısa bir yeni dəyişim hərəkatının
nəticəsində baş verir: "Ədəbi cərəyanı bir şəxs, bir ədəbi ortam yarada bilməz.
Ən yaxşı halda, onun konsepsiyasını, qaydalarını hazırlaya bilər. Bu baxımdan,
yeni ədəbi cərəyanın yaranması o qədər də asan və sadə deyil. Bunun üçün zəmin
yaranmalıdr. Düşünmürəm ki, pandemiya mane olar, əksinə, yeni ədəbi istiqamətin
yaranmasına səbəb ola bilər. Hazırkı durumda dünyanın müxtəlif yerlərində ədəbi
cərəyan və ya ədəbi yön olaraq müxtəlif konsepsiyalar, manifestlər, düşüncələr
irəli sürülür. Lakin bu məhəlli səviyyəsindən uzağa getmir, uzunömürlü olmur.
Cərəyanların axırına çıxan cərəyan
Ədəbi cərəyan
bəşəriyyətin yeni mərhələlər keçməsindən sonra meydana gələn prosesdir. İndi
dünyanın hər yerində modernizm tam başa çatmayıb. Xüsusən də, bizim kimi ölkələrdə
modernizmin və ya postmodernizmin olduğunu, başa çatdığını demək çətindir.
Postmodernizm modernizmdən sonra gələn, bütün cərəyanların "axırına çıxan” və həm
də əvvəlki cərəyanları özündə xaotik şəkildə birləşdirən bir cərəyandır. Yəni
burada hər şey "dağılıb”, hər yer "xarabalıqıdr”. Əslində postmodernizm cərəyandan
çox, ona əks olan bir prosesdir.”
Xaotik və nizamsız ədəbi mühit
Hesab edirəm
ki, dünyada bütöv halda yeni bir ədəbi cərəyanın yaranması, inkişaf etməsi
absurd görünür. Çünki postmodernizm bunu bir daha göstərdi. Postmodernizm ədəbi
cərəyanlar dövrünün başa çatdığını, xaotik və nizamsız ədəbi mühitin real
olduğunu ortaya qoydu. İndi dünyanın hər yerində yeni ədəbi istiqamətlərin, məhəlli
ədəbi düşüncələrin yarandığı dövrdür.
Həyata nüfuz edə bilməyən manifestlər
Şair Qismət deyir ki, əsrin ikinci yarısında nələrin olacağı
ilə bağlı proqnoz vermək çətindir: "Bizim əsrin əvvəllərində, yəni təxminən 20
il qabaq ədəbiyyatşünaslar deyirdilər ki, artıq cərəyan və manifestlər erası
bitib. Doğrudur, XX əsrin birinci yarısındakı kimi təkcə sənət mühitində yox,
ictimai-siyasi mühitdə də ardıcıl şəkildə yeni manifestlər ortaya çıxdığı dövr
artıq keçmişdə qalıb. Artıq elan edilən manifestlər jurnal səhifələrindəcə
ömrünü başa vurur, genişlənib həyata nüfuz edə bilmir. Ancaq son illərdə
holland müəlliflər Timoti Vermyulen və Robin van den Akkerin ortaya atdıqları
"Metamodernizm" termini və onun izahını verdikləri manifestlər geniş
yayıldı, müzakirələrə səbəb oldu.
Yarımçıq qalan modernizm proyekti
Sadələşdirsək,
bu termin altında adıçəkilən müəlliflər postmodernizmin hər şeyi ironiyaya
çevirməsini, hər şeyi şərtiləşdirməsini, hər şeyin altını oymasını tənqid edirlər
və deyirlər ki, modernizm proyekti yarımçıq qalıb, ona görə, yenidən mərkəzə
modernizmi qoymaqla, yeni çağın çağırışlarına adekvat vermək lazımdır. Bundan
başqa digi-modernizm, elektro-modernizm terminləri ortaya atılsa da, tutmadı.
Əsrin ikinci yarısı nə göstərəcək, dəqiq demək çətindir, bircə şey aydındır ki,
əsas mövzu texnologiya və insan münasibətləri olacaq, bu mənada trans-humanizm,
post-humanizm söhbətləri get-gedə daha çox olacaq.
Xanım Aydın