İlk təcrübə və açıq suallar
Dövlət İmtahan Mərkəzi (DİM) aprelin 28-də
keçirilmiş I-IV ixtisas qrupları üzrə qəbul imtahanlarının I mərhələsi və V
qrup üzrə keçirilən imtahanların nəticələrini açıqlayıb. İmtahanların
nəticələri cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmayaraq çoxlu suallar doğurub. 700 bal
toplayan abituriyentlərin yoxluğu ciddi müzakirələrə səbəb olub. Hər il qəbul
imtahanlarında 700 bal toplayan tələbələr nümunə göstərildiyi, təhsilin uğuru
kimi qiymətləndirildiyi halda, bu il abituriyentlərin balı 695-dən yuxarı qeydə
alınmayıb.
İmtahanların belə nəticəsi çoxlu suallar və
narazılıqlar doğurub. Belə ki, kurikulum üzrə ilk dəfə məzun olanların imtahan
verməsi və DİM-in kurikulum üzrə test vəsaitlərindən ibarət toplular
əməlli-başlı çaşqınlıq yaradıb. İmtahanda abituriyentlərin üz-üzə qaldıqları
test tapşırıqlarının köhnə sistemdən qalan tapşırıqlara aid olması, tapşırıqların
kurikulum proqramından uzaq olması və s. ilə bağlı fikirlər səslənməkdədir. Abituriyentlərin
700 bal toplaya bilməməsi sosial şəbəkələrdə də ciddi müzakirələr yaradıb. Elə
isə, şagirdlərin 700 bal toplaya bilməməsinə səbəb nədir? Bu, gerçəkdən
təhsilin səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə bağlıdırmı?
İnsan
amili yox, maşınlar...
Təhsil eksperti Etibar Əliyev qəbul imtahanlarının nəticələrinə öz feysbuk səhifəsində münasibət
bildirib: "Obyektiv yanaşaq, tutaq ki, ötən ildən bu yana inkişaf olmayıb,
lakin enmə də olmayıb. Eyni nazirdir, eyni ab-havadır, eyni məktəblərdir. Başqa
vaxt 700 balları məktəbin yox, repetitorların uğuru sayanlar da olurdu, indi
bunu repetitorların uğursuzluğu da saymaq olmaz, onlar da yerində qalıb”.
Ekspert hesab edir ki,
səbəb test suallarının məzmunu ilə bağlıdır. Ya tapşırıqlar daha çətin olub, ya
yeni tip tapşırıqlar olub, ya keyfiyyətsiz, ya da daha keyfiyyətli olub:
"Suallar asan ola bilməz, məktəb proqramının tələblərini aşmadan (kurikulumlar
bunu daha dəqiq aparmağa imkan verir) çətin sualların düşməsi təhsilə ziyan
deyil. Çətin dedikdə, olimpiada suallarından, proqramı aşan tapşırıqlardan
söhbət getmir. Normalda məktəb dərslərinin tələblərinə daxil olan və asan
olmayan suallar nəzərdə tutulur. Bundan qorxmaq əvəzinə, nəzarət etmək lazımdır
ki, əskinə, asan suallarla yüksək nəticə göstərənlər, ictimaiyyəti aldatmasın. Mənim
təhlillərimə görə, bu il sualların çətinlik səviyyəsi də dəyişməyib, onların
keyfiyyətinin azalıb-artmasından da söhbət getmir, əsl səbəb doğrudan da yeni
tip sualların – açıq tipli sualların imtahana salınması ilə bağlıdır.
Nazirlik əvvəldən bəyan etmişdi ki, digər tip
bacarıqların aşağı olmasına görə imtahanın məzmununa açıq tipli suallar
salınacaq. Bütün suallar bu məsələ üzərində qoyulmalıdır. Deməli, doğrudan da
uşaqlarımız açıq tipli suallara cavab verməkdə çətinlik çəkir. Təsdiq olunan
budur. 700 balların arxasında gizlənib, yalandan öyünməkdənsə, bu cür etiraf
yaxşıdır. Məktəb doğrudan da açıq tipli sualları çözmək bacarığını yüksəldə
bilmir”.
Ekspert hesab edir ki,
imtahanın başlıca nəticəsi 700 balların sayı ilə ölçülmür: "Zatən 85 faizlik
göstərici bütün dünyada əla kimi qiymətləndirilir. 700 bal böyük uğurdur, bu
uşaqlar hər cür hörmətə və diqqətə layiqdir, amma çox istedadlı uşaqlar, o
cümlədən olimpiada uğurları olan uşaqlar dünyanın hər yerində ümumi standart
test imtahanlarında 100 faizlik nəticə göstərmir. Bunun da müxtəlif səbəbləri
var, kifayət qədər öyrənilmiş məsələdir. Yəni 700 bal toplayacaq abituriyentlər
yenə də çempiondur, bu dəfə tutaq ki, 695 balla. Heç kimin haqqına girilməyib.
Bizim qorxacağımız ədalətsizliyin olmasıdır. Bunu da iddia edə bilmərik. Bütün
dünyada test üsulunu pisləyənlərə qarşı ən yaxşı cavab odur ki, bundan ədalətli
seçim yoxdur. Hamı eyni şərtlər altında yarışıb. Çempion yenə öndədir, əla
qiymət alanlar yenə öndədir, uğursuz olanlar da yenə ortadadır”.
E.Əliyevin fikrincə,
şişirtmədən, asan imtahandansa, daha sərt müsabiqə üstündür: "Ədalət hər hansı
digər göstəricidən üstündür. Mən açıq suallara cavab vermək bacarığının vacib
olmasını, yazı bacarıqlarının inkişafını və tənqidi oxu keyfiyyətinin,
natiqliyin vacib olduğunu qəbul edirəm. Dövlət İmtahan Mərkəzinin bu qayğısını
başa düşürəm, haqsızlıq saymıram, amma yenə də açıq tipli sualların imtahana
salınmasının üzərində düşünməyi vacib sayıram. Onu da bilirəm ki, buna
çağırışlar bütün dünyada var. Həm də qiymətləndirmədə insan iştirakına
birmənalı olmayan münasibətləri də bilirik. İmtahana düşən açıq tipli
suallardan uşaqlar razı qalmır, onların bəzilərinin ikibaşlı cavablar tələb
etdiyini deyirlər. İldən-ilə bunu da təkmilləşdirmək olar. Amma yenə də bütün
ixtiyarı Ədalətin Təntənəsinə xələl gətirməyəcək maşınlara verməyin
tərəfindəyəm. O maşınlar ədalətli və dəqiq riyaziyyat proqramları ilə işləyir.
İnsan amili ilə şübhə yeri qoymur. İnsan amilinə xərclənən vəsait isə məzmuna
xərclənsə daha yaxşı olar. Nazirlik, DİM bunu yenidən düşünməli, cəmiyyətin
qəlbində özünə yurd qurmuş bir sistemi saxlamalıdır”.
Ekspertin fikrincə,
qapalı test sualları ilə qiymətləndirmənin də qüsurları var, amma üstünlükləri
daha çoxdur: "Çoxlu tədqiqatlar var, test üsulunun əvəzsiz olduğunu göstərir.
Bunun əvəzinə, qapalı test suallarının keyfiyyətini dəyişmək olar, onlara
tənqidi oxu məzmunu əlavə etmək olar, keys (situasiya) suallarının qapalı
forması ilə digər bacarıqları da yoxlamaq olar, amma qiymətləndirmədə insan
amilinin lap aşağı salınması istiqamətində çalışmalar davamlı olmalıdır”.
2007-ci ilin "700 ballıları”
Dövlət İmtahan Mərkəzinin (DİM) Direktorlar Şurasının sədri Məleykə
Abbaszadənin səslənən fikirlərə münasibəti isə
qurumun rəsmi saytında yer alıb. Test imtahanlarının 1992-ci ildən etibarən
keçirildiyini qeyd edən sədr ilk 700 bal toplayanların 2007-ci ildə qeydə
alındığını bildirib: "Bundan öncə 2001-ci ildə ölkə Prezidentinin müvafiq
Fərmanına əsasən, qəbul imtahanlarında ən yüksək bal toplayan abituriyentlərə
Prezident təqaüdü təyin edilmişdir. Bununla da, abituriyentlərdə nəinki bu və
ya digər ixtisasa qəbul olunmaq üçün tələb olunan balları toplamaq, eyni
zamanda təqaüd almaq üçün öz ixtisas qrupunda birinci olmağa motivasiya
yaranmışdır. Məhz bunun nəticəsində 2007-ci ildə ilk "700 ballı”ları müşahidə
etdik. Qeyd etmək lazımdır ki, pedaqoji nöqteyi-nəzərdən 650 baldan yuxarı
nəticə göstərən abituriyentləri bir-birindən fərqləndirmək düzgün deyil.
Onların hamısı çox savadlı və məqsədyönlü şəxslərdir. Lakin müsabiqənin
xüsusiyyətləri və abituriyentlərin iddia etdikləri müxtəlif ixtisaslarda
yerlərin məhdud sayı konkret bir parametrin, yəni bədnam insan amili olmadan
(insan amili dedikdə, tapşırıq və ya pul ilə nəyisə həll etməknəzərdə
tutulur) abituriyentləri sıralamağa imkan verən balın zəruriliyini diktə edir.
Ballar məhz bunun üçün lazımdır”.
M.Abbaszadə Nazirlər Kabineti tərəfindən
2019/2020-ci tədris ili üçün təsdiq olunmuş dövlət sifarişi üzrə proqnozu da
qeyd edərək, dövlət sifarişi üzrə yerlərin sayının bu il ötən illə müqayisədə
12 mindən 20 minədək artırıldığını bildirib. Belə ki, bu il dövlət sifarişi
əsasında təhsil almaq imkanını əldə edən abituriyentlərin sayı 8 min nəfər çox
olacaq.
Subyektiv
faktorlardan asılı məsələ
Professor
Şahlar Əsgərov hesab edir ki, abituriyentlərin qəbul
imtahanında 700 bal toplaya bilməməsi cəmiyyət üçün o qədər də əhəmiyyətli
olmamalıdır. Bu, subyektiv faktorlardan asılı olan məsələdir: "Məsələdə
Qiymətləndirmə Mərkəzinin də sualların tərtibi ilə bağlı nüansı və ya Təhsil
Nazirliyinin də haradasa səhvi ola bilər. Əsas ümumi orta statistik balın nə
qədər olmasıdır. Toplanan bal keçən ilkindən çoxdur, ya az? Yoxsa kimsə 700 bal
topladı, kimsə 700-dən aşağı bal topladı - bunun əhəmiyyəti yoxdur. Bir nümunə
xatırladım: mən parlamentdə işləyəndə 700 bal toplayan Qaralov adlı gənc vardı.
İndi həmin oğlan haradadır – bunu heç kim bilmir. Ancaq o zaman bütün mətbuat
onun haqqında yazırdı. Ona görə 700 bal məsələsi ötəri bir şeydir. Bu məqama o
qədər diqqət yetirmək, günahkarlar axtarmaq əhəmiyyətli deyil”. Ş.Əsgərovin
fikrincə, əgər ümumi orta bal keçən ilkindən çoxdursa, demək məktəblər yaxşı
işləyib, azdırsa, demək məktəblər pis işləyib: "Biz əsası qoyub, qeyri-əsası
müzakirə edirik. Bu baxımdan mən bu məsələyə çox da əhəmiyyət vermirəm».
Açıq
sualların sayı
Kurikulum proqramı üzrə həyata
keçirilən imtahanların yeni təcrübə olduğunu deyən tarix müəllimi Pərviz Ağalarov abituriyentlərin 700 bal
toplamamasının səbəbini bu formatda imtahanın ilk dəfə keçirilməsi ilə
əlaqələndirir: "Yəni açıq sualların sayı çoxdur. Əvvəllər 25 sualın 4-ü açıq
sual olurdu. İndi təsəvvür edin ki, 22-dən 30-a qədər açıq suallardır.
Şagirdlərin həmişə açıq suallarla bağlı problemi olub. Mənim şagirdlərimin
etdiyi səhvlər bəzən situasiya sualları ilə bağlı olur. 29 suala cavab yazan şagird
var, ancaq o, bəzən situasiyada səhv edir, açıq suallarda səhvə yol verir.
Məsələn, ikisini seçib, birini seçməyənlər var. Tam hazırlıqlı uşaqlar sualların
əksəriyyətini yaza bilir”. P.Ağalarov 695 balla 700 balın arasında heç bir fərq
görmür: "Mən həmişə demişəm: 695 balla 700 bal arasında heç bir fərq yoxdur. Sadəcə,
burada diqqət məsələsi var. Bəzi şagirdlər diqqətli, bəziləri isə diqqətsiz ola
bilər. Bu, hazırlıqla bağlı deyil. İlk təcrübənin olması və açıq sualların
sayının çoxluğu uşaqların 700 bal toplamasına mane olub”.
Təranə
Məhərrəmova