“Əməkhaqqı aldığınız gün alış-veriş etməyin”
Fuad İsayev: "Zəruri olmayan xərcləri müəyyən
etmək və düzgün qərarların verilməsilə xərclərə qənaət etmək də mümkündür”
"Davamlı istifadə
etdiyiniz malların daha böyük həcmli olanlarını alın, əvvəlcədən alacaqlarınızın
siyahısını tutun və bundan kənarlaşmamağa çalışın. Zəruri deyilsə, əməkhaqqı
aldığınız gün alış-veriş etməyin. Tədqiqatlar göstərir ki, aylıq xərclənən
pulun 40 faizinə yaxını əmək haqqı alınan həftə ərzində xərclənir. Bunu mütəxəssislər
psixoloji hal kimi qiymətləndirirlər”.
Bu sözləri "Kaspi”yə müsahibəsində Mərkəzi Bankın iqtisadi təhlil
departamentinin maliyyə sektoru və bazarların təhlili şöbəsinin rəisi Fuad
İsayev bildirdi. Onunla büdcəmizə nəzarət mövzusunda
söhbət etdik.
-
Fuad bəy, şəxsi büdcəyə nəzarət mövzusu son vaxtlar çox müzakirə olunur.
Maraqlıdır, şəxsi büdcəmizə necə nəzarət edə bilərik?
-
Bəli, uzun
müddətdir ki, ailə və şəxsi büdcənin təşkili və ondan səmərəli istifadə cəmiyyət
üçün aktual çağırışa çevrilib. Ümumilikdə, büdcə müəyyən bir müddət üçün gəlir
və xərcləri əhatə edən maliyyə planıdır. O, gələcək gəlir və xərcləri haqqında
təsəvvür yaradır. Ailə büdcəsi üçün də bu belədir. Şəxsi büdcəyə nəzarət ilk
növbədə planlaşmanı tələb edir. Qeyd edək ki, büdcənin gəlirlər və xərclər tərəfi
var. Bu gəlir və xərclər pul ilə ifadə olunur və biz onu əmtəə və mallarla ifadə
edə bilmərik. Pul isə bizim mal və xidmətlər müqabilində mütəmadi ödədiyimiz
aktivimizdir. Bütün bunları ümumiləşdirsək, şəxsi büdcə üzərində effektiv nəzarət
üçün onun düzgün planlaşdırılması vacibdir. Belə ki, ailə üçün gəlir və xərclərdən
ibarət bir cədvəl tərtib edə bilərik. Ailənin aylıq gəlir və xərcləri bu cədvəlin
müvafiq hissələrinə qeyd oluna bilər. Gəlir və xərclərin uçotunun aparılması, yəni
yazılması, büdcənin səmərəli idarə edilməsinə və nəticədə qənaətə şərait yarada
bilər.
- Şəxsi büdcəni
nəzarətdə saxlamağa ehtiyac görməyənlər də var. Nəzarət etməyin üstünlüyü nədən
ibarətdir?
-
Ay ərzində əldə
edilən gəlirlərin və xərclənən vəsaitlərin məcmusu aylıq büdcəmizi təşkil edir.
Gəlir və xərclərin düzgün idarə edilməsi isə büdcə planlamasından asılıdır.
Büdcə planlaşdırılan zaman diqqət edilməli bir neçə amil vardır. Bunlardan
birincisi gəlirlərin (əməkhaqqının, pensiyanın, iqtisadi fəaliyyətdən, əmlakın
icarəsindən və s. mənbələrdən əldə edilən gəlirlərin) əvvəlcədən müəyyənləşdirilməsi
və düzgün təhlilidir. İkinci şərt isə xərcləri müəyyənləşdirmək, onları büdcəyə
uyğunlaşdırmaq və ciddi nəzarətdə saxlamaqdan ibarətdir. Eyni zamanda zəruri olmayan xərcləri müəyyən etməklə və düzgün qərarların
verilməsi yolu ilə xərclərə qənaət etmək də mümkündür. Təcrübədə xərcləri
ciddi nəzarətdə saxlamaqla və düzgün təhlil etməklə gözlənilməyən xərclərin
qarşılanmasına və ya qənaətə nail olmaq mümkündür.
Büdcəmizi planlaşdırmaqla biz aylıq xərclərimizi əyani
olaraq görə, bu xərclər üzrə qənaət imkanları haqqında düşünə bilirik. Bilməliyik
ki, büdcə planlaşdırılmırsa, gəlirlər lazımsız xərclərə yönəldilirsə, qənaət
yoxdursa, ərzaq və qeyri-ərzaq məhsullarının alınmasında israfçılığa yol
verilirsə, gəlir çox olsa belə, xərclərinin qarşısını almaq mümkün olmayacaq.
Hər ay ailə mütəmadi şəkildə öz gəlir və xərclərinin
uçotun aparmaqla, büdcəni nəzarətdə saxlanmaqla yarana biləcək maddi problemlərin
öhdəsindən gələ bilər və əsassız borclanmalara yol verməz.
-
Aylıq gəliri yalnız əmək haqqından ibarət olan bir şəxsin xərcləri gəlirlərini
üstələdiyi hallar da olur ki, bu zaman borc götürməklə problemi həll etməyə
çalışırlar. Bu, onun büdcəsinə nə kimi zərər vurur?
- Pulun düzgün
idarə edilməsi onu qazanmaq qədər vacibdir. Büdcənin düzgün idarə edilməsi
o deməkdir ki, büdcə əsla tükənməməlidir. Büdcəmizin balanslı olmasının diqqətdə
saxlanılmalıyıq. Yəni qazandığımızdan az xərcləməliyik ki, yığım da edə bilək.
Necə etmək olar ki, büdcəmiz tükənməsin, pulumuz qurtarmasın? Bunun üçün xərclərimizi
optimallaşdırmalıyıq. Büdcəmizi nələr tükədir? İsraf: yəni ehtiyacımızdan artıq istifadə etmək, ona tələb
yaratmaq və onun üçün xərcləmələr. Planlaşdırılmamış xərclər: yəni əvvəlcədə
belə bir xərcimizin yaranmasını proqnozlaşdıra bilmirik. Məsələn, tibbi xərclərimiz,
korlanmış avadanlıqlar və ya əşyaların yenidən alınması, yaxud təmir xərcləri və
s. Bunlar elə xərclərdir ki, biz bu hallar üçün yalnız ehtiyatlanmalıyıq. Yoxsa
büdcəmiz tükənər, pulumuz qurtarar və borclanmaya zərurət yaranmış olacaq. Borc isə geri qaytarılmaq şərti ilə
verilir və ya alınır. Yəni borc əlavə maliyyə öhdəliyi yaradır. Bu isə büdcəmizə
yaranmış əlavə xərc olacaqdır.
Ümumiyyətlə, şəxsi büdcə gəlirlərin xərclərə
görə bölüşdürülməsi üçün alimlərin tövsiyəsi belədir: Gəlirin 60 faizini əsas
aylıq xərclər təşkil etməlidir. Yəni aylıq qida, geyim, təhsil, nəqliyyat xərcləri,
kommunal ödənişlər və s. 10 faizini
yığım üçün ayırmaq lazımdır. Digər 10 faizi maliyyə öhdəliklərinə ayırmaq
lazımdır. Əyləncə və istirahətə də aylıq gəlirin 10 faizini xərcləmək olar.
Yerdə qalan 10 faizi isə müxtəlif, gözlənilməyən xərclər üçün nəzərdə
tutmalıyıq. Aydındır ki, borclanma zamanı yığım etmək mümkün olmayacaq, əyləncə
və istirahət xərcləri azalacaq.
- Məsələyə bir də borc verən tərəfdən yanaşaq. Bəs
aylıq maaşdan borc vermək şəxsi büdcə üçün nə deməkdir? Burda limit varmı?
- Ailə və ya şəxsi büdcə tələbatın ödənilməsinin əsas və başlıca mənbəyidir.
İlk növbədə öz xərclərimiz qarşılanmalıdır. Əgər aylıq gəlir və xərclər düzgün
idarə olunsa, onda pulun qənaəti hesabına bir çox istəkləri reallaşdırmaq, səyahətlərə
çıxaq və s. mümkün olacaq. Yəni qənaət etməyimiz gələcəkdə rahat
olmağımıza şərait yaradacaq. Qənaət edib pul yığa bilsək, bu iş yerinin itirilməsi, əsaslı təmir və xəstəlik
kimi gözlənilməyən xərclərinizin ödənilməsinə, borca düşməməyə, ödəmə imkanının
olmasına və hətta banka əmanət yerləşdirməklə əlavə qazanca təminat yarada bilər.
Təbii ki, əlimizdəki əlavə
vəsaiti yaxınlarımıza borc kimi də verə bilərik. Bu zaman nəzərə almalıyıq ki,
məsələn banka əmanət yerləşdirməklə əlavə qazanc əldə ediriksə, borc verdiyimiz
zaman əlavə gəlirimiz olmayacaq. Borc verdiyimiz vəsaitin hansı müddətə geri
qaytarılacağını da bilməliyik. Borc verdiyimiz şəxsin ödəniş qabiliyyətini də nəzərə
almalıyıq. Biz borcu geri qaytarılması üçün veririk və gələcəkdə onda hansısa məqsədlər
üçün istifadə edəcəyik. Borc verməkdəki limit o həddə olmalıdır ki, borc vermək
yaşayış səviyyəmizin
aşağı düşməsinə, gələcək planlarımızın pozulmasına səbəb olmasın.
Qeyd olunan bu şərtlərlə borc vermək büdcəmizə yük
olmayacaq və təyin olunmuş müddətdə borcun bizə geri ödənilməsi müəyyən məbləğdə
vəsaitin əlimizdə olmasına imkan yaradacaqdır. Bununla da biz müəyyən hədəflərimizə
nail ola bilərik.
- Şəxsi büdcəyə
nəzarət edilməsi ilə bağlı telefona yükləyib istifadə edə biləcəyimiz hansı
proqramlar var?
- Mərkəzi Bank tərəfindən
2015-ci ildə əhali arasında aparılan maarifləndirmə işlərinin əhatəsini genişləndirmək
məqsədilə istifadəyə verilmiş bizimpullar.az - "Maliyyə Savadlılığı” portalında
(mobil versiyası da işləkdir) çoxsaylı maarifləndirici animasiyalar, öyrədici
videoçarxlar, intellektual oyunlar və s. elektron resurslarla yanaşı, müvafiq
kalkulyatorlar da yerləşdirilib. Bunlardan biri də "Büdcə kalkulyatoru”dur.
İstifadəçi özünün aylıq gəlir və xərclərini müvafiq xanalarda qeyd etməklə öz
büdcə planını qura və ona nəzarət edə bilər. Həmçinin, bu qəbildən olmaqla
xeyli mobil tətbiqlər də mövcuddur. Əsas odur ki, şəxsi büdcəyə bu və ya digər üsullarla nəzarət
edilsin.
Bu proqramlardan istifadə etməklə büdcə planlamasını
formalaşdırmaq üçün öncə sabit gəlirinizi müvafiq xanalara daxil etməlisiniz.
Gözlənilməz hallardan qaçmaq üçün isə sabit olmayan gəlirləri və ya əlavə gəlirləri
büdcə hesablanmasına daxil etməyin. Xərc istiqamətlərinə isə (məsələn, aylıq
qida, geyim, təhsil, nəqliyyat xərcləri
kommunal ödənişlər və s.) bir-bir zəruri xərclər aylıq olaraq hesablanmalı və əlavə
edilməlidir.
- Bu
proqramların istifadəsi və ortaya çıxan nəticənin təhlilini necə aparmalıyıq?
- Əldə olunan nəticənin analizini gəldikdə isə qeyd
etməliyəm ki, hansı sahəyə daha çox xərcləyiriksə, ilk növbədə o sahədə qənaətə
etməyə çalışmalıyıq. Elə xərclər vardır ki, biz onlardan qənaət edə bilmirik.
Belə ki, sığorta ödənişləri, uşaq bağçası və ya təhsil xərclərini azaltmaq
mümkün deyil, lakin kommunal xidmətlər üçün ödənişi əhəmiyyətli dərəcədə
azaltmaq mümkündür. Məsələn, enerjiyə qənaət edən lampalardan istifadə edə,
suyun, təbii qazın israf olunmasını önləyə bilərik.
- Daha hansı
yollarla qənaət edə və ya əlavə gəlir mənbəyi yarada bilərik?
- Məsələn, geyim və kosmetik əşyaları endirim vaxtı
almaqla, bazarlığı həftəlik (aylıq) böyük marketdən və ya yarmarkadan etməklə, alış-veriş
zamanı optimal və rasional seçimlər etməklə, əlavə gəlir
mənbələri yaratmaqla və öz bacarıqlarımızı səfərbər etməklə.
- Ümumiyyətlə,
hansı xərclərin çox olması büdcə üçün daha zərərlidir? Bir qisim qidaya daha
çox xərcləyir, bir qisim geyimə və s.
- Büdcə idarəolunması baxımından xərcləri zəruri və
izafi olmaqla iki kateqoriyaya ayırmaq olar. Zəruri xərclər elədir ki, biz
onları etməliyik. Zəruri xərclərdən sonra sıra əyləncə xərclərinə gəlir. Bu xərclər
sırasına konsertlər, teatrlar, ailəvi axşam yeməkləri, tətillər və digər abunəlik
xərclər daxil ola bilər. İnsanın əyləncələrə xərclədikləri vəsaitlər büdcənin
çox hissəsini tutduğu üçün bu xərclərə diqqət etmək lazımdır. Bu kimi xərclər
büdcə gəlirlərinin 10%-dən çoxunu təşkil etməməlidir.
İzafi xərclər isə ciddi ehtiyac olmadan etdiyimiz xərclərdir.
İzafi xərclərin çox olması büdcə üçün daha zərərlidir. Düşünülmüş şəkildə,
izafi olmayan xərclər büdcə idarəolunması üçün vacibdir. Rasional davranmalıyıq
və zəruri xərcləri ilk növbədə, əgər vəsait qalarsa bəzi izafi xərcləri etməliyik.
A.Asimqızı