Konsept kateqoriyası müxtəlif elm sahələrindən olan bir çox alimlər
– filosoflar, psixoloqlar, kulturoloqlar və başqaları tərəfindən daim
araşdırılır. Onlar müxtəlif interpretasiyalar və təsnifatlar təqdim edir, fərqli araşdırma metodları həyata keçirirlər. Amma bununla belə hal-hazırda nə
"konsept” termininin ümumi qəbul edilmiş təyinatı, nə də
hər hansı əsərin konseptual analizinin dəqiq hazırlanmış
sxemi mövcud deyildir.
L.Babenkonun fikrincə konseptual analiz bu və ya digər ədəbi əsərin baza konseptinin aşkarlanması və interpretasiyasıdır. Konsept bədii mətndə formalaşır, amma daxili mətn təbiətinə malikdir.
Konseptin formalaşması üçün əsasən onun içərisindəki sözlərin təkrarlanmasının böyük əhəmiyyəti
var (leytmotivlər, leksik sözlər, dominantlar kimi). Bizim nəzərimizcə ədəbiyyatşünaslıq analizinə
xas olan "düşmən” konsepti Erix Mariya Remarka məxsus olan baza konseptlərindən biridir.
Bu məqalə personajların sistemli səviyyəsində reallaşması nöqteyi-nəzərindən "düşmən” konseptinin analizinə həsr olunur.
Yazıda bundan başqa "doğma-yad” ikili mövqeyin sosial mədəni
transformasiyasının "Zəfər tağı” romanında (1945) kontekstual variantı olan
"doğma-pis doğma” (alman-pis alman) nəzərdən keçirilir. 1940-1950-ci illərdə
Remark ilk başda aktiv şəkildə kino ssnerasi olaraq nəzərdə tutduğu kitab
üzərində çalışır. Burada əsas rolda Marlen Ditrix yer alıb. Yazıçı ona yazdığı
məktublarda romanın süjeti barədə dəfələrlə bəhs etmişdir. Marlen əsas qəhrəman
Joan obrazında canlandırılmışdır. Lakin "Zəfər tağı” – ya da yazıçının öz
gündəlikləri və məktublarında adlandırdığı kimi "Ravik haqqında roman” məşhur
aktrisa ilə ayrıldıqdan sonra sona çatmışdır.
Hələ
1937-ci ilin dekabrında Remark Parisdən M.Ditrixə yazırdı: "Mən hələ heç vaxt
bu qədər pis vəziyyətdə olmamışam. Mən məhv olmuşam, həm gümüşü dekabr
havasında, həm də boz rəngli melonxolik səmada azıram”.
"Zəfər
tağı”nda azmaq hissi üstünlük təşkil edir. Romanın mərkəzində faşistlər
tərəfindən "vətənləri, mal-mülkləri ilə birlikdə həyatları da əllərindən
alınan” insanların faciəsi dayanır. Hələ dünən onlar ayaqları altında möhkəm
təməl hiss edirdilər, indi isə kimsəsiz gecəqondu proletariatlarına
çevrilməlidirlər.
Əsərin
əsas qəhrəmanı Almaniyanı tərk etməli və Fransaya qaçmalı olur. O, vətəni ilə
bərabər, həm də əsl adı Frezenburqu da unutmalıdır. Burada o, özünə Ravik adını
götürür. Ravikin pasportu və işləmək üçün rəsmi icazəsi yoxdur.
O,
daim qeyri-qanuni yerləşməsinin polisə agah olacağı və deportasiya olunacağı
qorxusu ilə yaşayır. Ravik özəl klinikada qəpik-quruş qarşılığında əməliyyatlar
keçirərək, eyni zamanda digər həkimlərin assenti vəzifəsində çalışır. Həyat
onun üçün bütün marağını itirmişdir, hətta sevgi də onun varlığının mənasını
geri qaytara bilməz. Kitabdakı hadisələr tutqun Paris küçələrində baş verir.
Sonda isə Ravik Qərbi Avropanın faşistlərin hələ ayaq basmadığı son dövləti
olan Fransanın əzəmətli simvolu olan Zəfər tağının qaranlıqda necə yoxa
çıxdığını görür.
Romanda
Remarkın bir çox mühacir romanlarını təşkil edən süjetlərindən biri olan
insanla totalitar sistemin qarşıdurması üstünlük təşkil edir, həm də bu
üstünlük, süjetə əsasən Ravikin Haakeni qətl etməsi səhnəsində müəllifin öz
ifadəsi ilə desək, şəxsi intiqam motivinə çevirir. Qeyd edilən motivlər
(düşmənlə görüş motivi analizə cəlb edilə bilər) romandakı düşmən personajların
tipoloji bölünməsinə imkan yaradır.
Remarkın
yaradıcılığında hər zaman iki cür düşmən mövcud olmuşdur: xəyali, məsələn "Qərb
cəbhəsində yenilik yoxdur” əsərindəki məşhur səhnədəki fransız-düşmən və ya
"yaşamaq və ölmək zamanı”ndakı rus əsirləri və real düşmən (həqiqi). Xəyali
düşmənlər sırasına əsərdə Remarkın Ravikin cəbhə xatirələrində qeyd etdiyi
neytral düşmən aiddir: "Bu hadisə 1916-cı ilin avqust ayında İpro yaxınlığında
baş vermişdi. Bölüyü geriyə çəkmişdilər. Əsgərlər ocaqda kartof bişirirdilər.
Gözlənilmədən artilleriya hücumu baş verdi – mərmi düz ocağa düşmüşdü. O,
sağ-salamat şəkildə özünə gəldikdə iki yoldaşının ölmüş olduğunu gördü. Bir az
aralıda dostu Paul Messman uzanmışdı. Onun qarnı dağılmış, bağırsaqları çölə
tökülmüşdü”.
Remark
hücumun kim tərəfindən törədildiyini və yoldaşlarını kimin öldürdüyünü
göstərmir. Bununla müəllif bizim düşündüyümüz kimi növbəti dəfə qeyd etmək
istəyir ki, cəbhədəki ölümlər barədə sülh dövrü qanunlarına əsasən mühakimə
yürütmək olmaz. Axı yuxarıdakı qeydi edən hakim Remarkın özü həmvətənlərinin
ölümündə günahkar olan düşmənin qiymətləndirilməsində neytral mövqedə dayanır,
çünki o, özü də əsgər olmuşdur və bilir ki, cəbhədə qətllər törədərkən onlar
(həm özünkülər, həm də yadlar) əksər hallarda öz iradələrinin əleyhinə hərəkət
edirlər. Qətl törətməyə onları əmr və ya özünümüdafiə instinkti məcbur edir.
Onlar həyatın dəyərini bilir və heç vaxt hüdudu keçmirlər. Əlbəttə ki, bu cür
kontekst Haakenin qətlinə həqiqi qiyməti verməkdə kömək edir. Əsl real düşmən
sırasına (nasistlərin nümayəndəsi qismində) biz məhz onu aid edirik.
Bu
cür tipoloji bölünmə Ravikin arvadının Almaniyada həlak olması barədə
xatirələri nümunəsində kontekstual dərəcədə də təsdiqlənir: "Berlin. 1934-cü
ilin yay axşamı; gestapo binası; qan; pəncərəsiz boş divarları olan otaq.
Sibillanın kədərli üzü. Bir neçə nəfər mundirli cəllad onu tutub saxlayıb; bir
də digər gülümsəyən sima və məlahətli bir səs. Əgər o, ayılmasa başına nə
gələcək... Üç gündən sonra Sibillanı aradan götürdülər. Guya o, özünü asmışdı”.
Qeyd
etmək lazımdır ki, düşmən-personajların bu cür tipoloji bölünməsi "doğma/yad –
pis doğma” mövqeyindən meydana gəlir. Onun şəkil dəyişməsi ilk növbədə bizim
qeyd etdiyimiz ikili variantı ilə "alman – pis alman” bağlıdır.
Axı
Sibillanın vəfatı səhnəsindən fərqli olaraq yuxarıda misal çəkilən cəbhə
səhnəsi nümunəsində (güllələnmədən ölən əsgər) neqativ kontekst tapmaq mümkün
deyil. Ağırlığın "yad” hissəsində həmin neytral rəqiblərin çıxış etdiyi
"doğma/yad” mövqeyindən köçürülməsi ilə Remark davamlı olaraq müxtəlif
nümunələr gətirərək Raviki Haakenin qətlinə "hazırlayır”. Elə nasistlərin ələ
keçirilən ərazilərdə törətdikləri vəhşiliklərin şahidlərinin danışdıqları
hadisələr də eyni məqsəd daşıyır.
Ravikin
xəstələrindən biri olan Ket Henqstrem öz təəssüratlarını bölüşür: "Avstriyalı
nasist – bu, mənə qeyri-təbii göründü. İki il əvvəl ərə getdiyim yaraşıqlı
sərsəri birdən nərildəyən şturmfürerə çevrildi. O, qoca professor Bernşteyni
küçələri yumağa məcbur etdi, özü isə baxır və qəhqəhə çəkirdi”.
Əsasən
bu və ya digər personajın "doğma” və "yad” qismində qiymətləndirilməsi müxtəlif
formalarda həyata keçirilir. Bu hissədə Remark nasistlərə münasibətdə bir neçə
dəfə bilərəkdən mənfi qiymətləndirmə ilə leksemlərdən istifadə edir: nərildəyən
şturmfürer (nərildəyən – Remark nasisti heyvanla bərabərləşdirərək paralel
aparır), mundirli cəllad (nasis-cəllad). Öz həmvətənlərinə nisbətdə yazıçı
şüurlu olaraq almanları "alman-pis alman” mövqeyi ilə ayırır.
Haakenin
qətlə yetirilməsi səhnəsi müəllif tərəfindən qeyri-adi dərəcədə dəqiq qeyd
edilib və şübhəsiz ki, romanın kulminasiyasıdı: "O, artıq tamamilə özünə gəldi.
Sifəti dəyişildi. Əvvəlki xeyirxahlıqdan və şuxluqdan əsər-əlamət qalmadı. İndi
Ravik yenidən yaxşı tanıdığı və gestapo zindanından həmişəlik yadında qalan
həmin Haakeni gördü. Ravik onu bütün bu müddət ərzində tərk etməyən
şaşqınlıqdan dərhal azad oldu. Son dəqiqəyə qədər onda elə bir hiss var idi ki,
sanki yad, bütün bu hadisələrə heç bir dəxli olmayan adamı öldürmək istəyir. Və
birdən yenə ona bir vaxt baxan həmin gözlər – həmin vaxt o, növbəti
bayğınlıqdan sonra ağrıdan boğularaq güclə özünə gəlmişdi. Həminki soyuq
gözlər, həminki soyuq, sakit səs, inadkar səs”.
Seçilmiş
hissənin analizi zamanı Haakenin "pis alman” (və real düşmənlər tipinə)
mövqeyinə münasibətdə hipotezimizi təsdiqləyən bəzi mətni xüsusiyyətlər diqqəti
cəlb edir. İlk növbədə bu, Sibilla ilə gestaponun zindanındakı səhnəyə
allüziyadır. Həmin səhnədə Remark Haakenin adını çəkmir, amma biz hissəni
diqqətlə oxuduqda bir səsləşməyə rast gəlirik. Sibilla ilə olan səhnə: digər
sima – gülümsəyən və əgər o, özünə gəlməzsə başına nə gələcəyini mehribanlıqla
başa salan səs. Haakenin qətli səhnəsi ilə müqayisə etdikdə birdən yenə də
həmin gözlər canlanır: həminki soyuq gözlər, həminki soyuq, sakit səs, inadkar
səs. Şübhəsiz ki, Remark bəzi leksemləri (gözlər, səs) ikinci nümunədə qəsdən
təkrarlayır, məqsəd isə bizi məhz birinci səhnəyə yola salmaqdır.
Səhnənin
öz kontekstində "yad adamı öldürmək” ifadəsindən istifadə edilməsi xüsusilə
diqqətə layiqdir. Ondan istifadənin izahı ancaq növbəti güman ola bilər. Ravik
müharibədənkənar kontekstdən kənarda qətl törədə bilməz. Hətta "düzgün iş”
gördüyü faktını dərk etdikdə belə nasisti öldürərkən o, uyğun motivə ehtiyac
duyaraq yenə də son ana qədər şübhə edir. Uzun müddət elə hesab edilib ki,
Ravik Haakeni qətlə yetirərkən sanki antifaşist mübarizə üçün öz töhfəsini
verir. Bəzi tənqidçilər bu addımı "liberal ziyalının” şəxsi qisası kimi
dəyərləndirirlər. Əlbəttə ki, Ravikin bu hərəkətinə, həmçinin elə Remarkın
bütün yaradıcılığına da müxtəlif baxış bucağından baxmaq olar. Remark özü və
siyasi baxışları haqda bunları deyir: "Mən siyasi cəhətdən neytral adamam. Buna
görə də oxucuları nə inandırmağa, nə dilə tutmağa, nə də tərbiyə verməyə
hazırlaşmıram. Məni narahat edən halları təsvir edirəm. Özümü normal insan
hesab etdiyim üçün dəqiq bilirəm ki, məni narahat edənlər bir çoxlarını narahat
edir”. Bu təkan kimi allüziyalar da Sibillanın gestapoda olduğu səhnəyə xidmət
edir. Belə düşünmək olar ki, müəllif "öldürməməlisən” devizindən qalmır, hətta
bu, Haake kimi mənfi qəhrəmana aid olsa belə.
Qeyd
etmək lazımdır ki, düşmən obrazının bu cür transformasiyasını biz Raviklə Boris
Morozovun dostluğunda da görə bilərik. Kitabın əvvəlində Ravik Birinci dünya
müharibəsi illərindən qalan cəbhə dostlarının vəfatını göstərərək keçmiş
rəqibində yaxın dostunu tapır. Bu cür süjet xətti "doğma/yad, doğma/pis doğma”
mövqeyini aşkar şəkildə təsvir edir. Bundan başqa burada qəhrəmanların
taleyinin eyniliyindən danışmağa gərək qalmır. Axı Ravik məhz rus millətindən
olan keçmiş düşmənini həqiqi dost və köməkçi hesab edir. Göstərilən mətn
nümunələrindən də görünür ki, düşmən personajların bizim həyata keçirdiyimiz
tipoloji bölünmələri təkcə kontekstual deyil, həm də leksik mərhələdə
təsdiqlənir.
Ravikin
cəbhə təcrübəsinin tipolji müqayisəsi, ən əsası isə Haakenin ölümü ”doğma-yad,
doğma-pis doğma” ikili mövqeyini təsdiqləyir.
Bakı 13°C
