Yorğun başlar, sönmüş baxışlar

İlk gördüyüm mənzərədən necə sarsıldımsa, təəssüratından bu gün də qurtula bilmirəm. Böyük bir məkanda nəhəng bir gərgədan var idi. Qəfəsin ətrafındakı kiçik uşaqlar səs salıb onu ora bura qovurdular, o yazıq da vurnuxa vurnuxa qalmışdı. Nəhayət yoruldu, bir daş səkiyə yaxınlaşıb başını onun üstünə qoyub quruyub qaldı. Daha heç bir səsə reaksiya vermədi. Tamaşaçılar bir az da qışqırışıb bezib dağıldılar. Yadıma Nitsşenin xəstə vaxtında çəkilmiş rəsmi düşdü – susqun, yorğun, tamaşaçılara qarşı tam laqeyd. Gərgədan mənə Nitsşedə nəzərdən qaçırtdığım bəzi şeyləri də "göstərdi”. Bu mənzərədə məni sarsıdan iki şey oldu. Biri onun gözləri, biri də yorğun başını daş səkinin üstünə qoyması.

Gərgədana baxanda ilk düşündüyüm şey bu oldu: azadlıqda hamını qorxuya salan, qarşısına çıxan hər şeyi qeyd-şərtsiz dağıdıb tökən bu nəhəng varlıq necə aciz, necə yazıq bir vəziyyətdədi. Yəqin indi o, özünün bütün gücünə, bütün heybətli görkəminə nifrət edir. Balaca bir uşağın səsindən hürküb qaçan gərgədan belə məkanda bir meymundan daha aşağı səviyyədə qalıb. Meymun oturub insanın çiynində, halından məmnun şəkildə gələn turistlərlə rəsm çəkdirir. Sahibinə pul qazandırdığına, əllaməlik edib hər kəsi güldürdüyünə görə "hörmət yiyəsidir”. Bu əntər balası o qədər azaddır ki, kefi istəyəndə sahibinin başına çıxır, bezəndə turistin başına bir qapaz da ilişdirə bilir. Yazıq gərgədanın isə nə bir estetik görkəmi var, nə də insanları əyləndirə bilir. Olanı qopanı gücüdür ki, burada da o lazım deyil. Heç cür anlaya bilmir ki, onu niyə burada saxlayırlar. Üstəlik, hər yeri dəmirlə, betonla elə bərkidiblər ki, gücünü sınamağa şəraiti də yoxdur. Hə, ona hörmət verən bir qarışlıq buynuzu var, imkanı olsa, onu özü insanlara bağışlayar ki, təki əl çəksinlər ondan.

Gərgədanın gözlərinə baxa-baxa içim sıxıldı və rəsmini çəkəndə çalışdım ki, qəfəsin barmaqları düşməsin.

Hər varlıq öz mühitində olmayanda aciz duruma düşür, malik olduğu, qürur duyduğu ən yüksək keyfiyyəti çəkə bilmədiyi yükə çevrilir. Xərclənməyən potensial sanki ruhunu zərcirləyir. Böyük gücü, xüsusi istedadı olsa da, onun varlığını yoxluğunu öyrənməyə imkanı da olmur, ən kiçik səsdən hürküb, başını gizlətməyə yer axtarır. Belə gözlərə baxmaq belə əzab verir adama.

Sonra düşüncələrim bu dar qəfəsdən, Nitsşenin ağ-qara rəsmindən kənara çıxdı. Bəli, insan bu maddi dünyanın dar qəfəsinin içində vurnuxa-vurnuxa özünə bir gün ağlamağa çalışır, qazandıqları – var-dövləti, övladları üzərində əsə-əsə hər səsdən, hər kəsdən qorxur. Yalnız öz ruhunu tanıyan bilir ki, bu dəmir barmaqlığa bənzəyən maddiyyatdan kənarda da öz insanlığını yaşaya, öz gücünü – missiyasını həyata keçirə bilər. Əks halda, yavaş-yavaş ruhu sönər və bu sönmüş ümidləri ilk göstərən, əks etdirən gözlər olur. Nitsşenin gözləri nə demək istədiyimi daha aydın çatdırır: "Tanrısı ölmüş”, gözəlliklərdən məhrum qalmış, elə öz içində yaranmış uçurumun düz dibinə yıxılmış və təkrar qalxmağa taqəti qalmamış, könlünün ilahi aləmə qapıları bağlanmış gözlər belə baxır…

Məni sarsıdan ikinci şey, gərgədanın başını daş səkinin üstünə qoyması oldu. Yalnız bundan sonra fikir verdim, gördüm ki, gərgədanın başı o qədər böyükdü ki, onu elə-belə sallayıb dura bilmir, mütləq altına dayaq verməlidi. Yadıma yorğun başlar düşdü. Təsəvvür elədim ki, bu yaşlı gərgədanın başının içində, Allah bilir, nələr var. Yanında bir gərgədan-dostu da yoxdu ki, heç olmasa dərdləşə, başını yoran, ağırlaşdıran bu qədər xatirəni, dərd-səri, şikayəti paylaşa, yüngülləşə. Ona yemək verən nəzarətçi nə bilsin ki, bu heybətli bədənin içində bir yazıq ürək çırpınır. Yenə yadıma Nitsşe düşdü... Xəstə Nitsşeni "eksponata” döndərən bacısının gərgədan nəzarətçisindən fərqi varıydımı, görəsən? Yazılarının birində yazırdı ki, kaş, bir tələbəm olaydı, bildiklərimi ona öyrədib, yüngülləşəydim, irəli getməyə gücüm çataydı. Beləcə, yüklənən başını qoymağa yer tapmadı. Onu yüngülləşdirməyə heç nəyin gücü çatmadı, danışmağın da. Buna görə, Nitsşe səssizliyi ilə bu günah dolu dünyaya üsyan etdi. Əcəba, onun arzu elədiyi fövqəlinsan budurmu?! Bu basın nələr düşündüyünü, nələr çəkdiyini yalnız ürək bilir. Bu gərgədan da bütün hirsini, üsyanını səssizcə dayanmaqla bildirir. Deyilənə görə, xəstələnəndən sonra Nitsşe artıq heç vaxt danışmayıb. Necə ki, dahi heykəltaraş qadın Kamilla Klodel də dəlixanaya salınandan sonra heç vaxt daşlara ruh verə bilməyib.

Həqiqətən də, bəzən insanın başı o dərəcədə yorulur ki, bax, bu gərgədan kimi, bir dayaq axtarır ki, onun üstünə qoyub, səssizcə dayansın. Heç fikir vermisinizmi, Sizifin gözləri şəkillərdə görünmür. İnanıram ki, bitib-tükənməyən yükünü daşımaqdan bezməyən o insanın gözündə yəqin ümid işartısı tapmaq olar. Olmasa, o yükün altında əzilərdi. Bəli, vay o haldan ki, başı hərləməyə bədənin gücü çatmaya, yaxud gücü çatsa da, iradəsi çatmaya.

Susmaq kimi güclü bir üsyan varmı görəsən? Yox, mən insanın dilinin susmasından deyil, ruhun susmasından danışıram. Çünki könül susmayanda dilə əhəmiyyət vermədən öz istəklərini çatdıra bilir. Mövlananın dediyinə görə, qamışlıqdan kəsilən qamışın geri dönməyə ümidi var. Buna görə də o, bağrı para-para olsa da, dərdini danışır. Təsəvvür edin ki, o ümid yoxdur. Bax, onda o neydən heç bir səs çıxmaz, çünki səsinin eşidilib eşidilməməsi artıq maraqlı olmazdı onun üçün, o öz səsini unudub, eşitmək istəməzdi.

Çox nahaq getdim o heyvanxanaya…