Yazı masasında dünya ədəbiyyatı...
"Baxıram əlimdə
Bolesə yazdığım məktub. Uff!
– Qulaq asın, Tereza! Bu nə deməkdir? Başqalarının yazmasını neynirsiniz ki, mən yazdığımı heç göndərməmisiniz axı?
– Kimə?
– Ona da... Bolesə.
– Boles yoxdu axı!
– Bağışlayın kimə?
– Bolesə də!
– O yoxdu axı”.
(Maksim Qorki: "Boles”. Tərcümə edən: Xanım Aydın )
"- Sizə bunu kim deyib?
- Kimin deməyi o qədər də əhəmiyyətli deyil.
- Siz kimsiniz?
- Mən Bəhramın arvadıyam. Bəs siz kimsiniz?
- Düzü, heç bilmirəm, sizə necə cavab verim.
- Mən eşitmişdim ki, Bəhram cavan bir qızla görüşürmüş. Təsadüfən həmin qız siz deyilsiniz?
- Yox, mən Bəhramla heç vaxt görüşməmişəm.
- Əgər elədirsə, onda siz niyə Bəhramın qəbri üstə gəlib göz yaşı axıdırsınız?
- Bu, mənim şəxsi işimdir. Sizə heç dəxli yoxdu.
Qadının iri, qara gözlərindən qəzəb qığılcımları saçıldı. Özü də gözlərinin ikisi birdən deyil, gah biri, gah da digəri qığılcım saçmağa başladı. O, istədi, Əminənin saçından tutub söyüd ağaclarının altında sağa-sola sürüsün, çətin də olsa özünü saxlamağa məcbur etdi”.
(Seymur Baycan: "Qəbiristanlıqda” )
– Qulaq asın, Tereza! Bu nə deməkdir? Başqalarının yazmasını neynirsiniz ki, mən yazdığımı heç göndərməmisiniz axı?
– Kimə?
– Ona da... Bolesə.
– Boles yoxdu axı!
Heç bir şey başa düşmürəm! Tüpürüb
getməkdən başqa yol qalmadı. Amma qadın izah etdi.
– Neynək? – küskün halda dedi. – O yoxdu,
deməli, yoxdu. – Və sanki onun niyə var olmadığını anlamırmış kimi əllərini açdı, – Mənsə istəyirəm ki, o, olsun... Məgər mən də hamı kimi insan
deyiləm? Əlbəttə, mən... mən bilirəm ki... Amma mənim ona yazmağımın heç kəsə
zərəri yoxdu axı...– Bağışlayın kimə?
– Bolesə də!
– O yoxdu axı”.
(Maksim Qorki: "Boles”. Tərcümə edən: Xanım Aydın )
"- Sizə bunu kim deyib?
- Kimin deməyi o qədər də əhəmiyyətli deyil.
- Siz kimsiniz?
- Mən Bəhramın arvadıyam. Bəs siz kimsiniz?
- Düzü, heç bilmirəm, sizə necə cavab verim.
- Mən eşitmişdim ki, Bəhram cavan bir qızla görüşürmüş. Təsadüfən həmin qız siz deyilsiniz?
- Yox, mən Bəhramla heç vaxt görüşməmişəm.
- Əgər elədirsə, onda siz niyə Bəhramın qəbri üstə gəlib göz yaşı axıdırsınız?
- Bu, mənim şəxsi işimdir. Sizə heç dəxli yoxdu.
Qadının iri, qara gözlərindən qəzəb qığılcımları saçıldı. Özü də gözlərinin ikisi birdən deyil, gah biri, gah da digəri qığılcım saçmağa başladı. O, istədi, Əminənin saçından tutub söyüd ağaclarının altında sağa-sola sürüsün, çətin də olsa özünü saxlamağa məcbur etdi”.
(Seymur Baycan: "Qəbiristanlıqda” )
Maksim Qorkinin "Boles”, Seymur
Baycanın "Qəbiristanlıqda” hekayələrindən passajlardır. Hər iki mətn, məncə, hekayə
sənətində nadir nümunələrdəndir. Azərbaycan ədəbiyyatında Seymur Baycan
kompozisiya yaratmaqda bənzərsizdir. Seymurun hekayə və romanlarını hər hansı
yöndən tənqid etmək mümkündür. Ancaq o, fərqli, məxsusi konfiqurasiya
yaratmaqda peşəkardır. Hadisələr həssas, intellektual emosiya ilə yaradılır.
Əksər hallarda bədii mətnlərdə intellektual emosiya süni təsir bağışlayır.
Yəqin ki, Seymur Baycanın Borxesi sevməməsinin əsas səbəblərindən biri də
budur. Seymur Baycan "Ət və ət məhsulları” əsərində orqanik intellektual
emosiya, reflektiv müşahidə və analizlərlə məzmunca polifonik bir təhkiyə
texnikasından istifadə edib. Ədəbiyyatımız üçün yeni olan bədii struktur "Ət və
ət məhsulları”nda üzə çıxdı. Müəllifə görə, "skelet roman” olan "Ət və ət
məhsulları” dünya ədəbiyyatında ilkdir. Romanın estetik profili müəlliflə
razılaşmaq üçün əsas verir. "Quqark” romanı isə Qarabağ mövzusunda yazılan
onlarla, yüzlərlə əsərdən fərqləndi. Bu
roman barədə həqiqət duyğusu olan
yazıları yazıçı Nərmin Kamal və kinotənqidçi Sevda Sultanova yazdı.
Romanın özü kimi. Nərmin Kamal zəki və
soyuqqanlı təhlillər apardı. Sevda Sultanova romanın duyğu estetikasını ifadə
etdi.
XXI yüz il Azərbaycan ədəbiyyatında
özünüironiya, sarkazm və yumorun bədii təyinatı, estetik elastikliyi "Ət və ət
məhsulları”nda olduğu qədər heç bir bədii mətndə yoxdur, ən azından mən
görməmişəm. Milan Kundera "Pərdə” kitabında Vitold Qombroviçin ədəbi zövqü və
istedadı çərçivəsində roman tarixinə baxır. "Qombroviçin yaradıcılıq
atelyesindən roman tarixi” analiz edilir. Və nəhayətdə Qombroviçin sevdiyi
yazıçılar və yaradıclığındakı kəşflər maraq doğurur. Seymur Baycan da roman və
hekayələri ilə yanaşı öz yazı masasından dünya ədəbiyyatına mütəmadi səyahət
edir. Akademik təyinatlardan və terminologiyadan uzaq esselər yazır. Bir ədəbiyyat
adamı kimi Seymurun esseləri bir çox ədəbiyyat bilicilərinin söz yığınlarından
daha sadə və maraqlı gəlir mənə.
S.Baycanın "Ət və ət məhsulları”,
"18,6 sm” romanları Qombroviçin "Ferdidurka” və "Pornoqrafiya” romanları ilə
eyni estetik məkanı bölüşə bilir. Bu romanların müqayisəli analizi vacibdir.
Başqa bir yazıda bu müqayisəyə ehtiyac duyuram. Əlbəttə ki, istənilən müqayisə
yarımçıq və qüsurludur. Yenə də müqayisəli ədəbiyyat çağında belə bir metod ən
uyğunudur. Devid Damroşun "dünya ədəbiyyatı” tezisi ilə yanaşsaq Seymur Baycan
aparıcı dünya dillərinə çevrilməli və dünya oxucusuna təqdim edilməlidir. Məhz
bu prosesdən sonrakı reaksiyalar Seymurun dünya ədəbiyyatına daxil olmağını
müəyyənləşdirəcək.
Qayıdaq qəbiristanlığa. "Qəbiristanlıqda” hekayəsinin qəhrəmanı Əminə
hər şənbə günü ölən sevglisi Bəhramın qəbrini ziyarət edir. Boş yerə əsərdə
şablon mövzular axtarmayın. Yazıçı da, oxucu da, hətta qəhrəman belə bir
vaxtlar Bəhramın da Əminəni sevdiyinə, onunla sevgili olduğuna şübhə etmir.
Lakin şənbə günlərindən birində Bəhramın həyat yoldaşı Əminənin qarşısına çıxıb
deyir ki, sən nə haqla mənim ərimin qəbrini ziyarət edirsən?
"Boles” hekayəsində isə fahişəlik edən
Tereza qonşuluqda yaşayan oğlandan xahiş edir ki, sevgilisi "Boles”ə məktub
yazsın. Bir gün məlum olur ki, Boles adlı adam yoxdur. Tereza öz tənhalığına,
talesizliyinə təsəlli axtarır. Oğlan o gündən Terezadan Bolesə, Bolesdən
Terezaya məktub yazır.
"Qəbiristanlıqda” hekayəsi roman strukturundadır.
Əbəs yerə Mopassana həsr edilməyib. Seymur Baycanın hekayələri daha çox
Mopassanvarıdır. Kompozisiyaya əməl edilir. Giriş, hadisələrin inkişaf
dinamikası və nəticə var. Çexovda isə giriş və nəticə ya yoxdur, ya da elə bir
düşüncə yaradır. An hekayələridir. "Qəbiristanlıqda” giriş və nəticə həm var,
həm də yoxdur. Çexovla Mopassan hekayələri bir-birinə qarışıb."Boles” hekayəsi haqda yazmışdım ki, var olmayan eşqin var olan
gözəlliyidir bu. "Qəbiristanlıqda” hekayəsində vəziyyət fərqlidir. Əminə
dirilərdən qaçıb ölülərə sığınır. Necə olur ki, salamat olan bir insan yoxdur
Əminənin yaşadığı mühitdə? Hara yozursan, yoz, yoxdur. Əminənin magik, sürreal
dünyasında da, antiqəhrəmanın mövcud ola bilməmək problemində, ekzistensial
situasiyada da heç nə dəyişmir. Bu
məqamda söz də, hətta ədəbiyyatın özü də əbəs gəlir adama. Seymur Baycanın yazı
masasından dünya ədəbiyyatına daxil oluruq. Damroşun "dünya ədəbiyyatı varmı?”,
sualına ehtiyac qalmır. Müqayisəli ədəbiyyat davam edir. Seymurun hər şeyə rəğmən
yazması kimi.
Ülvi Babasoy