“Sözümüz sözdür”
İstedadlı şair, gənc tədqiqatçı Gülnar
Səmanın 2019-cu ildə işıq üzü görən "Sözümüz sözdür” kitabında müəllifin
müxtəlif mətbuat orqanlarında dərc etdirdiyi məqalələri toplanmışdır. Bu,
Gülnar Səmanın oxucuları ilə dördüncü görüşüdür. Gənc yazarın "Mən sehrli
səmayam” (2001), "İçimdəki söhbətlər” (2011), "Gül” (2016) adlı şeir kitabları
artıq oxuculara yaxşı tanışdır. Gülnar Səma hələ orta məktəb illərindən sözün
sehrinə düşmüş, öz poetik düşüncələrini, incə hiss və duyğularını nəzmə çəkərək
müxtəlif mövzulu lirik şeirləri ilə ürəkləri fəth etmişdir. Sözün siqlətini,
onun məna yükünü və dəyərini verən gənc qələm sahibi artıq üç şeir kitabının
müəllifi kimi yeni ədəbi gəncliyin aparıcı qüvvələrindən birinə çevrilmişdir.
Onun özünəməxsus poetik dünyasının bütövlüyündə ilmə-ilmə naxışlanmış sözün
ecazkar gücünün min bir çaları var.
Dağların başından keçir çən-duman,
Keçir deyilməmiş bir fikir kimi.
Enib dərələrə ilişən duman,
Dağların qəlbində qalır sirr kimi.
(Məmməd İsmayıl).
Gülnar Səmanın təbiətin bu ecazkar mənzərəsinə və onun insan təhtəlşüurunda yaratdığı assosiativ düşüncəyə maraqlı yanaşma tərzi diqqəti cəlb edir: "İlk baxışdan təbiət mövzusunda yazılmış əsər təsiri bağışlayan şeir, əslində, güclü metaforik fikirlər qovşağıdır. İnsan nəyinsə haqqında düşünüb fikirləşə bilər, lakin dağların nə barədə düşündüyünü anlamaq üçün başından keçən çən-dumana nəzər salmaq gərəkmiş. Sən demə, dağların başına dolanan çən-çisək elə onların düşüncələriymiş ki, dərələrə ilişib qalanda artıq gözlə görünən fikir yox, müəmmalı qalan sirr olur. Bəzən isə şair sirrini verməkdən çəkinmir: "Eləsinə vurul, vurulanda da, Desinlər, ay Məmməd, əla gözəldir”.
Məni susuz dodaq, çiçəksiz bahar,
Məni kilidi yox açar etmə sən
- deyən aşiqin təbii hissləri şairin səmimi etiraflarıdır. Gülnar Səma oxucunun diqqətini bu məqama çəkərək yazır: "Bir anlıq çiçəksiz baharın necəliyini göz önünə gətirməyə çalışaq. Mümkünsüzlüyün son həddi görünür. Eləcə də, açarı olmayan qıfıl bağlanmaqdan da, açılmaqdan da məhrumdur. Necə ki sevgiləri olmayan insanlar bir-birilərinə bağlana bilməzlər”.
Hansı yana çıxıram, gözə sən görünürsən, (şəriət)
Çiçəklərə baxıram, gözə sən görünürsən! (təriqət)
Yatıram, oyanıram, sözə sən görünürsən, (mərifət)
Ocaq kimi yanıram, gözə sən görünürsən! (həqiqət)
Poemada aydın görünən şair istedadı və qüdrəti tədqiqatçı fəhmi ilə tam sinkretiklik yaratmış və nəticədə maraqlı analitik təhlillər ortaya çıxmışdır.
Topluda diqqət çəkən məqalələrdən biri də "Nəriman Həsənzadənin "Nuru Paşa” poemasıdır. Şair fantaziyası ilə tarixi gerçəkliyin sintezindən yaranan bu poema xalqımızın taleyində müstəsna rol oynayan Nuru Paşanın Azərbaycandakı xilaskarlıq missiyasından bəhs edir. Tədqiqatçı əsərin yazılma məramını açıqlayaraq deyir: "Əsərin yazılmasında əsas məqsəd Nuru Paşanın niyə köməyə gəlməyə məcbur olduğunu göstərməkdir. Ona görə də şair Azərbaycanın o zamankı mövcud durumunu belə canlandırır: "Ermənilər pusqudaydı top-tüfənglə. Gəncəlilər – yol üstündə duz-çörəklə”. Yəni onun gəlişinin səbəbi Azərbaycanın xilaskarı missiyasını yerinə yetirmək olmuşdur”.
Gülnar Səmanın zəngin dünyagörüşü, mütaliəsi
və analitik təhlil etmə bacarığı onun ədəbiyyatşünaslıq, publisistika
sahəsindəki uğurlarına da yol açır. Bu baxımdan Gülnar Səmanın publisistik
məqalələrini onun istedadının açılmamış qatlarının yeni təzahürü kimi
qiymətləndirmək olar. Gənc tədqiqatçı kitaba sərlövhə seçdiyi sözün çəkisini
hiss edən, duyan və onun məsuliyyətini dərk edən bir ziyalıdır.
Gülnar Səmanın "Cümhuriyyət dövrü
ədəbiyyatına bir baxış” adlı publisistik yazısında Azərbaycan xalqının
taleyində mühüm bir mərhələni təşkil edən dövrün ədəbiyyat və mətbuatı fikir
süzgəcindən keçirilir və maraqlı qənaətlər əsasında şərh olunur. Eyni zamanda
o, keçən əsrin əvvəllərində ədəbi məktəb yaratmış iki böyük mətbuat orqanına –
"Molla Nəsrəddin” və "Füyuzat” jurnallarının araşdırılmasına da ayrıca
məqalələr həsr etmiş və milli mətbuatımızın təşəkkülü, formalaşması və
inkişafında Cəlil Məmmədquluzadə və Əli bəy Hüseynzadənin böyük xidmətlərini
göz önündə canlandırmışdır.
Gülnar
Səma "Cavidanə uçurum” məqaləsində böyük şairin yaradıcılığındakı ən çətin
situasiyaları, bəşəriyyəti uçuruma yuvarladan qorxu və fəlakəti, insanı təqib
edən kabusu "Ana”, "Maral”, "Şeyda”, "Şeyx Sənan”, "Uçurum”, "Topal Teymur”,
"Xəyyam” əsərlərinin motivlərindən çıxış edərək şərh edir. O yazır:
"Tədqiqatçılar Cavid yaradıcılığının birincin mərhələsinin "Uçurum”la bitməsini
qeyd etməkdə haqlıdırlar. Amma bu bitkinlik özü də nisbidir, çünki uçurumlu
mövzular onun dramaturgiyasını addımbaaddım izləyib. Maraqlısı budur ki, böyük
sənətkar ən müxtəlif situasiyaları uçurumun bir parçası kimi ayrı-ayrı
əsərlərində canlandıra bilib. Bir sözlə, uçurum xofu onun yaradıcılığını
qarabaqara izləyib. Şübhəsiz ki, Cavid dühası dibi görünməyəcək bu uçurumların
yer üzünü öz cənginə alacağını, müharibələrə, qırğınlara yol açacağını
göstərməklə insanları sülhə, barışığa və azadlığa səsləyirdi. Gülnar Səma bu
mövzuya müraciət etməklə Hüseyn Cavid ideyalarını, onun məqsəd və məramını
açmağa nail olur. Kitabda diqqətçəkən məqamlardan bir də müəllifin həm
Azərbaycan nəsrinin, həm də poeziyasının inkişafında xüsusi xidmətləri olan
Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Zəlimxan Yaqub, Məmməd Aslan, Nəriman Həsənzadə,
Aqil Abbas, Məmməd İsmayıl, Musa Ələkbərli, Rəşad Məcid, Barat Vüsal, Məmməd
İlqar, Akif Səməd, Əlirza Xələfli, Balayar Sadiq kimi söz adamlarının
yaradıcılığını tədqiqat obyektinə çevirməsidir.
Gülnar
Səmanın şair ruhu onun nəsr haqqında düşüncələrində də poetikləşir və oxucuda
incə, zərif duyğuların harmoniyasını yaradır, humanist hisslər aşılayır. Onun
nəsr əsərlərinin təhlilinə həsr etdiyi məqalələrin nəinki özünə, hətta seçdiyi
sərlövhələrinə də bu ruh hakimdir. "Elçinin "Kölgə” hekayəsində kölgələrin
ardındakı işıqlı mətləblər”, "Aqil Abbasın yağdırdığı dolu”, "Rəşad Məcidin
"Çiyələk qadın”ı, "Akif Səmədin söz ağrısı”, "Elşən Əzimin güldən ağır sözü”,
"Məmməd Aslanın ağlayan qərənfili”, "Ramil Əhməd və ya "Zaman tuneli”ndə zamanı
sıfırlayan şair” kimi poetik adların verilməsi müəllifin özünün daxili məninin
ifadəsinə çevrilən və məntiqə söykənən sərrast aforizmlər təsiri bağışlayır. Gülnar
Səma özü də şair olduğu üçün onun şeir haqqında düşüncələri, ona verdiyi
yozumlar, sətirlərin alt qatında gizlənən metaforik ifadələrə verilən
leksik-semantik şərhlər bütövlükdə məna yükünün açılmasına xidmət edir və şair
fikrinin qavranılmasını asanlaşdırır:
Dağların başından keçir çən-duman,
Keçir deyilməmiş bir fikir kimi.
Enib dərələrə ilişən duman,
Dağların qəlbində qalır sirr kimi.
(Məmməd İsmayıl).
Gülnar Səmanın təbiətin bu ecazkar mənzərəsinə və onun insan təhtəlşüurunda yaratdığı assosiativ düşüncəyə maraqlı yanaşma tərzi diqqəti cəlb edir: "İlk baxışdan təbiət mövzusunda yazılmış əsər təsiri bağışlayan şeir, əslində, güclü metaforik fikirlər qovşağıdır. İnsan nəyinsə haqqında düşünüb fikirləşə bilər, lakin dağların nə barədə düşündüyünü anlamaq üçün başından keçən çən-dumana nəzər salmaq gərəkmiş. Sən demə, dağların başına dolanan çən-çisək elə onların düşüncələriymiş ki, dərələrə ilişib qalanda artıq gözlə görünən fikir yox, müəmmalı qalan sirr olur. Bəzən isə şair sirrini verməkdən çəkinmir: "Eləsinə vurul, vurulanda da, Desinlər, ay Məmməd, əla gözəldir”.
Gülnar
Səmanın təhlilə cəlb etdiyi mövzular rəngarəngdir. O, Vətən, məhəbbət, ana
təbiət, müharibə, ayrılıq, həsrət və s. mövzularda yazılmış əsərlərin hər
birinə qəliblənmiş, stabil bir yöndən deyil, tamamilə fərqli, hər kəsin görə,
duya və dərk edə bilməyəcəyi bir aspektdən yanaşır. Bu, onun cəmiyyətə, həyata,
insan taleyinə, təbiətə fəlsəfi düşüncələrinin təzahürü kimi ortaya çıxır və
məntiqi fikirlər oxucunu öz arxasınca aparır. Bu yanaşma "Rəşad Məcidin
"Çiyələk qadın”ı məqaləsi üçün də səciyyəvidir. Şairin lirik məni misraların
zərif və incə duyğularında qərarlaşıb:
Məni susuz dodaq, çiçəksiz bahar,
Məni kilidi yox açar etmə sən
- deyən aşiqin təbii hissləri şairin səmimi etiraflarıdır. Gülnar Səma oxucunun diqqətini bu məqama çəkərək yazır: "Bir anlıq çiçəksiz baharın necəliyini göz önünə gətirməyə çalışaq. Mümkünsüzlüyün son həddi görünür. Eləcə də, açarı olmayan qıfıl bağlanmaqdan da, açılmaqdan da məhrumdur. Necə ki sevgiləri olmayan insanlar bir-birilərinə bağlana bilməzlər”.
Gülnar
Səma şairin novatorluğunu, yeni fikir və söz sərrafı kimi orijinal deyim
tərzini poeziyaya gətirdiyini nəzəri müddəalarla açmağa müvəffəq olur: "Qara
gözün, uzun saçın, Bu ağ dişin mənimdimi? Maraqlı bir bədii priyom; ilk
baxışdan adama elə gəlir ki, misralarda qüvvətli epitetdən istifadə edilib.
Lakin həqiqətdə göz qara, saç uzun, diş də ağ ola bildiyinə görə burada bədii
təyin yoxdur. Amma digər söz
ustalarından fərqli olaraq, ağ dişin poeziyaya
məharətlə gətirilməsi ürək oxşayır”.
"Sözümüz
sözdür” kitabında yer alan maraqlı məqalələrdən biri də "Zəlimxan Yaqubun
"Yunis Əmrə dastanı”dır. Gənc tədqiqatçı türk dünyasının qüdrətli sənətkarının
poemada yaradılan parlaq bədii obrazını təhlilə cəlb edir, şairin ecazkar
qələmi ilə süslənmiş Yunis Əmrənin həyat yoluna işıq salır. Onun sufi, ilahi
eşqinin mərhələlərini əsərdən gətirilmiş nümunələr əsasında şərh edir. Poemada
Yunisin Fatmaya olan sevgisinin onu necə aliliyə, təmizliyə, saflığa
səslədiyini şəriət, təriqət, mərifət və həqiqətə yüksəltdiyini ustalıqla aça
bilmişdir:
Hansı yana çıxıram, gözə sən görünürsən, (şəriət)
Çiçəklərə baxıram, gözə sən görünürsən! (təriqət)
Yatıram, oyanıram, sözə sən görünürsən, (mərifət)
Ocaq kimi yanıram, gözə sən görünürsən! (həqiqət)
Poemada aydın görünən şair istedadı və qüdrəti tədqiqatçı fəhmi ilə tam sinkretiklik yaratmış və nəticədə maraqlı analitik təhlillər ortaya çıxmışdır.
Topluda diqqət çəkən məqalələrdən biri də "Nəriman Həsənzadənin "Nuru Paşa” poemasıdır. Şair fantaziyası ilə tarixi gerçəkliyin sintezindən yaranan bu poema xalqımızın taleyində müstəsna rol oynayan Nuru Paşanın Azərbaycandakı xilaskarlıq missiyasından bəhs edir. Tədqiqatçı əsərin yazılma məramını açıqlayaraq deyir: "Əsərin yazılmasında əsas məqsəd Nuru Paşanın niyə köməyə gəlməyə məcbur olduğunu göstərməkdir. Ona görə də şair Azərbaycanın o zamankı mövcud durumunu belə canlandırır: "Ermənilər pusqudaydı top-tüfənglə. Gəncəlilər – yol üstündə duz-çörəklə”. Yəni onun gəlişinin səbəbi Azərbaycanın xilaskarı missiyasını yerinə yetirmək olmuşdur”.
Gülnar
Səmanın tədqiqatlarında tarixi keçmişimizlə, türkçülüklə, şəhidliklə,
qəhrəmanlıqla bağlı əsərlərin təhlilinə qlobal yanaşma var. O həm Azərbaycan
torpaqlarının qorunması uğrunda, həm də türk yurdunun yağılardan
təmizlənməsində şəhid olan qəhrəmanların igidliklərindən bəhs edən əsərləri
özünün təhlil süzgəcindən keçirir. Bu baxımdan onun "Nuru Paşa” poeması ilə
yaxından səsləşən Yusif Nəğməkarın "Çanaqqala”, Məmməd Aslanın "Ağla, qərənfil,
ağla”, Məmməd İlqarın "Qaratel”, Musa Ələkbərlinin "Mübarizlik dərsi” kimi
poemalarını tədqiqat predmetinə çevirməsində əsas məqsəd gənc nəslə xalqımızın
qəhrəmanlıq salnaməsini təlqin etmək, onlara vətənpərvərlik hissi aşılamaqdır”.
Gülnar
Səmanın "Sözümüz sözdür” məqalələr toplusu özündə bir çox dəyərləri əks etdirən və çağdaş publisistikamızın
uğurlu inkişafını göstərən maraqlı və oxunaqlı bir kitabdır. İnanırıq ki, bu
qiymətli kitab oxucular tərəfindən maraqla qarşılanacaq. Biz Gülnar Səmanı
təbrik edir və ona gələcək tədqiqatlarında uğurlar arzulayırıq!
Gülbəniz Babayeva