Ürək yox, can istəyəndə…
Və ya qurusunun dəyəri artan,
dəminin keyfiyyəti azalan çay
- Xaricdə yaşayan ailə dostumuz
bizə bir kiloqramı 1000 manata olan qara
çay hədiyyə etmişdi. Dəmləyəndə, çox möhtəşəm dad gözləyirdik, düşünürdük ki,
indiyədək içdiyimiz çaylardan kəskin fərq hiss edəcəyik. Gözəl idi, amma o
möhtəşəm fərqi görmədik.
Maraq
məni bürüdü, internetdə axtarış verdim, fərqli qiymətlərə olan çaylar haqqında
oxumağa başladım. 1
kiloqramı 1000, 3000, 70 000, hətta 1 000 000 dollara da olan çaylar var.
1 kiloqramının
qiyməti 3 000 dollara satılan "Qızılı çay başlıqları”nı özəl edən səbəb bu
oldu: "Bu çay ildə cəmi bir gün qızıl qayçı ilə dünyada
yalnız bir dağda toplanır. Kəsilmiş çay başlıqları Günəş şüaları altında qurudulur,
daha sonra qapalı konteynerlərdə saxlanılır. Polifenollar ayrıldıqca saralır və
yumşaq gül ətri verməyə başlayır. Daha sonra 24 karat qızıla boyanır, bunun
sayəsində içki sayrışır. Çay yalnız Sinqapurda satılır”.
Faydalılıq,
müalicəvilik, nadirlik, brendləşmə və s. səbəblərdən qiymətlərdə kəskin fərq
var. Bəs kiloqramı 1000 manata olan çayda
xüsusi dad hiss etməməyin səbəbi nədir? Ümumiyyətlə, qara çayla bağlı hansı
özəlliklər var? Ətirlidir, dadlıdır, amma zərərli olduğu ilə bağlı da çox
tez-tez fikirlər səsləndirilir, bəs bu zərəri bizə nə zaman vurur?
Torpağın tərkibini, günəşin istiliyini…
Azərbaycanın Milli Kulinariya
Mərkəzinin (MKM) baş direktoruTahir Əmiraslanov bildirdi ki, keyfiyyəti qorunaraq uzun illər
saxlanılan çay xüsusi dəyər qazanır: "Bütün ərzaq məhsulları ilə bağlı incə
məqamlardan biri də onun necə saxlanmasıdır. Məsələn, pendiri boçkada, motalda
və bankada saxlayaq. Hər birində əldə edilən dad fərqli olacaq. Bütün ərzaq
məhsulları belədir. Hər şəraitdə çayın tərkibində gedən proses fərqli olur.
Çayı elə-belə kənara qoyub saxlayanda, qaldıqca dəyəri artmır. Çay qısa
müddətdə evdə açıq qabda saxlanılanda, keyfiyyətini itirir. İllərlə qalmasından
söhbət gedirsə, onların da öz saxlanma qaydası var və buna riayət edilməklə,
illərlə saxlayırlar. Məhsul xarab olmursa, öz keyfiyyətini saxlayırsa, üstündən
illər keçəndən sonra da dəmləyib içəndə, yetişdiyi torpağın tərkibini, havanın
necə olduğunu, günəşin istiliyinin dərəcəsini özündə əks etdirir. Bunlar hamısı
çayın keyfiyyətinə, dadına təsir edən amillərdir”.
T.Əmiraslanov
bildirdi ki, illərlə saxlanılan çaylara bu qiyməti verən səbəb təkcə tərkibində
gedən dəyişiklik deyil: "Çayın tərkibi dəyişməsə belə, qaldıqca əntiq bir
məhsula dönür. Tutaq ki hansısa bir ərazidə yetişən çay var ki, ondan 50 il
əvvəl toplayıb saxlayıblar, bu gün dünyada cəmi 10 kilo qalıb. Bu, artıq
özlüyündə çox bahalı məhsula çevrilir. Necə ki qurmanlar üçün 100 illik şərab
başqa cür dəyərləndirilir, eynilə də 50-100 illik çay elədir. Ondan çox az
qalıb axı”.
Baha qiymətə
təklif olunan, illərlə saxlanan çayları içib xüsusi dad almamağımızdan danışan
T.Əmiraslanov deyir ki, bunun səbəbi fərqli ola bilər: "Məsələn, futbola maraq
göstərməyən adam futbolu izləyəndə, düşünə bilər ki, eləcə, top arxasınca
qaçırlar, burda maraqlı nə isə yoxdur. Amma bir də futbol həvəskarlarına, bu
işi bilənlərə baxaq. Hər şeyin öz xiridarları, sənətkarları var. Onlar
bilirlər, dadı hiss edirlər. Mənim fərqli dadda, uzun müddət saxlanılmış
çayları dadmaq imkanım çox olub. Deyim ki, burda çox incə məqamlar var ki, o
dadı almağa mane ola bilər. Məsələn, Çində yetişən, uzun illər saxlanan,
qiyməti yüksək olan bir çayı burda dəmləyib içəndə, hər hansı özəllik hiss
etməmək də olar. Niyə? Çünki Çində çayın öz dəmləmə texnikası var, yaponların
ayrı, bizim ayrı. Yaponun saxladığı çayı yapon üsulu ilə dəmləyəndə, yaponların
çayı içdiyi qabda içəndə, o dadı almaq olur. Qab məsələsi belə önəmlidir. Necə
ki, ağ şərabı gərək uzunsov badədə içəsən. Çünki bu şərabı içəndə, gərək dilin
ucu ilə hiss edəsən. Elə şərab var ki, onu dilin ortası hiss etməlidir, eləsi
var, kənarı, arxa tərəfi. Badələr də ona əsasən düzəldilir. Buna çox adam heç
fikir vermir. Çayların içilmə qabları da elə”.
Çay dəm aldıqda 1-2 dəqiqə gözləmək lazımdır
Çayçı Mahir dayı ilə gündəlik dəmlədiyimiz çayların sirləri haqda danışdıq. O, ilk olaraq dadlı çay üçün dəm
prosesindən öncə vacib olan 3 nüansı qeyd etdi: "Birincisi, məkanın, evin
aurası önəmlidir. İkincisi, çayın nə vaxt dəmlənməsinə fikir verməliyik. Səhər,
günorta, axşam dəmlənirsə, bunların hər birinə fərqli yanaşılmalıdır. Üçüncüsü,
sevgi qatmalısan”.
Çayçı dayı deyir
ki, yaxşı çay içmək üçün ilk olaraq istifadə etdiyiniz suya uyğun çay növünü
tapmaq lazımdır: "Keçən dəfə mağazada müştəri, satıcıdan çay haqqında soruşdu.
Satıcı "heç bir fərqi yoxdur” dedi. Əslində, fərqi böyükdür. Buna görə, ilk
olaraq evdə işlətdiyin suya uyğun çayı tapmalısan. Bunun üçün dəfələrdə
yoxlayırsan və nəhayət evə gələn su ilə aldığın çayın sintez olunduğunu hiss
edəndə, dayanmalısan”.
Dəm prosesində
isə incə məqamlar çoxdur. Çayçı dayı bu məsələyə xüsusi yanaşmağın vacib
olduğunu deyir: "Çay iki yerə bölünür: narın və yarpaq çaylar. Yarpaq çaylar
25-40 dəqiqəyə dəm alır, narın çaylar 3-7 dəqiqə arası. İşlətdiyin çaynikdən
asılı olaraq arada bir neçə dəqiqə fərq ola bilir. Çox adam çaydanı qaynadır və
95 dərəcəni keçmiş suyu yarpaq çayının üzərinə süzüb dəmləyir. Bu zaman isti su
yarpağı yandırır. 90-95 dərəcədə narın çayı dəmləmək olur. Sırf keyfiyyətli
çaydan danışırıqsa, narın çaylara çay da demək olmaz.
Çay dəm aldıqda
1-2 dəqiqə gözləmək, sonra süzmək lazımdır. Bu zaman dadı daha fərqli olur.
Çayı dəm alandan sonra gec də süfrəyə gətirmək olmaz. Bu zaman artıq çayda
istədiyin dad qalmır.
Evlərdə belədir
ki, adətən, bir dəfə çay dəmləyirlər, gün ərzində üstünə ağ su alıb çay
süzürlər. Çayın müddəti var, dəmlədin, süfrəyə verildi, içildi. Qaldısa, artıq
çay deyil.
Çayı qaynamağa
qoymaz olmaz. Qaynanmış çay içməkdənsə, kal çay içmək ondan yaxşıdır. Onda
çaydan əsər-əlamət qalmır. Onu içəndə, sinir sistemini pozur”.
Çayçı dayı
bildirdi ki, çayı can istəyəndə içmək lazımdır: "Səhər tezdən içilən çay sənin
gündəlik ab-havan deməkdir. Kimi tünd sevir, kimi açıq, kimi orta və s. Əgər
siz istəmədiyiniz çayı içirsinizsə, bu, sizi əsəbiləşdirə bilər. Bu səndən
deyil, insan orqanizmindən asılı olan şeydir. Çayın sirri bilirsiniz nədədir?
Çox nemətləri ürək istəyir, çayı isə can istəyir. Çayı dadan adam "bu nədir”
deyirsə, deməli, o, istədiyi çayı içmədi və içəndən sonra əsəbiləşə də bilər.
İstədiyi çayı həmin vaxt adama vermək lazımdır. Həkimlər deyirlər ki, çay
ziyandır. Bəli, bekarçılıqdan içilən çay ziyandır. Ancaq çayı can istəyən vaxtı
bir stəkan içmək faydalıdır”.
Ev və kafe-restoran çayının fərqi
Çayçı Rəfael
Kiçikmirzəyev evlə restoran çayı arasındakı fərqin səbəblərindən danışdı: "Ev
şəraiti ilə restoran və kafelərdə dəmlənən çay arasında fərq çoxdur. Evdə
proses belədir ki, çaydanda su qaynayır. Sonra çaynikə 3-4 qaşıq çay və
qaynanmış su əlavə edib dəmə qoyurlar. Stəkanın yarısına qədər dəm, yarısına
qədər isə ağ su süzürlər. Biz isə çayı bir dəfəyə dəmləyirik. Su və dəm bir
yerdə olur. Ona görə, evdəki çay
restorandakıların dadını vermir”.
R.Kiçikmirzəyev
deyir ki, əgər aldığınız çay təbii deyil, rənglənmişdirsə, bu zaman çay
dəmlənməsinə bir az fərqli yanaşmaq lazımdır: "Çay dəmləyəndə, çox vaxt çayniki
soyuq su ilə yaxalayıb, quru çayı əlavə edib dəmə qoyurlar. Mən çaynikə əvvəlcə
yarım stəkana qədər isti su tökürəm, isti su ilə yaxalayıram, o suyu atıram.
Sonra müştərinin zövqünə görə quru çay əlavə edirəm. Sonra yenə yarım stəkan su
tökürəm, yaxalayıb suyunu boşaldıram. İndi çayların çoxu rəngdir. O çayın öz
acılığını çıxarıram. Sonra yarım çaynik su əlavə edib dəmləyirəm. Sonra 5-10
dəqiqə dəm alır, çay suyun üstünə yığılanda, çayniki doldururam. 1-2 dəqiqə
kənarda saxlayıram, sonra müştəriyə təqdim edirəm. Bu zaman 20-25 il öncəki
Lənkəran çayının dadını verir”.
2 bəsdir
Həkim, dərman bitkiləri üzrə ekspert Elnur
Eldaroğlu deyir ki,
təbiidirsə və vaxtında içilərsə, qara çayın öz faydaları var: "İstər qara çay,
istər də bitki çayları dərman kimi təsirlərə malikdir. Söhbət rənglənmiş deyil,
keyfiyyətli çaylardan gedir. Qara çay stressi azaldır enerjini artırır,
xoşbəxtlik faktoru sayılır. Amma burda vaxtında içilməsi məsələsinə də fikir
vermək lazımdır. Çinlilər hazırlanma və istifadə
qaydasını çayın paketinin üzərində çox aydın şəkildə yazırlar. Çay
hazırlanandan sonra maksimum 6 dəqiqə ərzində içilmirsə, onun tərkibindəki efir
birləşmələri uçur və orqanizmə lazım olan maddələrin böyük hissəsi
itir.Əks halda, sevə-sevə içdiyimiz çay zəif ətirli və faydasız məhlula
çevrilir. Çayı bir dəfə hazırlamaq və gün ərzində bir neçə dəfə yenidən qaynadıb
içmək də orqanizm üçün çox təhlükəlidir”.
"Biri
qaydadır, ikincisi cana faydadır, üç nəhsdir, dörd bəsdir”. Çay haqqında olan
bu deyimi yəqin ki, hər birimiz tez-tez eşidirik. Bu mövzuda tibbi yanaşma
haqqında danışan E.Eldaroğlunun sözlərinə görə, əgər ziyanını deyil, faydasını
görmək istəyirsinizsə, qara çayı gün
ərzində iki-üç stəkandan artıq içmək məsləhət deyil: "İstər yaşıl, istər qara,
istər də ağ çay olsun. Bunların hər birinin öz antioksidant özəlliyi var.
Məsələn, qara çayın tərkibində tannin maddəsi var. Uzun müddət istifadə etdikdə,
bağırsaqlarda büzüşdürücü təsir yaradır, qəbizliyə səbəb olur. Damarlarda spazma
yarada bilir. Ürək-damar sistemi üçün yaxşı nəticə verən məhsul sayılmır. Yaxud
təzyiq yaradır. Təzyiqi yüksək olanlar üçün daha problemli ola bilər. Ona görə,
çayları çox istifadə etmək tövsiyə olunmur. Hələ təbiisini çox içmək olmaz,
qaldı da ki, boyanmışını. Boyanmış çay mədə-bağırsaq, böyrək, sidik yollarımız
üçün davamlı təhlükələr yaradır”.
Bəs çox çay
içməyə öyrəşən adamlar nə etsinlər? E.Eldaroğlu deyir ki, ən yaxşı üsul bitki
çayları ilə əvəz etməkdir, ondan yaxşısı isə sudur: "Əgər adam çox çay içirsə,
bunu bitki çayları ilə əvəz edə bilər. Məsələn, gün ərzində 10 stəkan çay
içirsə, iki dəfə adi çay, bir dəfə cökə, bir dəfə itburnu, bir dəfə yemişan,
bir dəfə çobanyastığı və s. şəklində dəyişdirərək içə bilər. Artıq çəkisi
olandırsa, ətotu bitkisindən istifadə etsin. Yaxud birinin böyrək-sidik yollarında
problem varsa, qırxbuğum, yaxud qatırquyruğu istifadə edə bilər. Dayaq-hərəkət
sistemi problemi olanlar çinar yarpağı, söyüd qabığı və ya yarpağının çayını
içə bilər. Gün ərzində dəyişmək yaxşı olar. Amma çayı su ilə əvəz etmək daha
doğru yanaşmadır. Çünki bədənimizin üçdə iki hissəsi çaydan deyil, sudan
ibarətdir. Ona görə də, bədən şəffaf şəkildə olan suyu istəyir”.
Ekspert, səhərlər
şirin çay içmək məsələsindən də danışdı: "Şirin çay içilməsi, bütün hallarda
məsləhət görülmür. Şirin çay – süni şəkər və boyalı çay birlikdə qanda şəkərin
miqdarını artırır və təzyiqi yüksəldə bilir. Mədə turşululuğunu artırır.
Allergiyaya meyilli olanlara mənfi təsir göstərə bilir. Əgər çay təbiidirsə, bu
mənfi təsir 50 faiz azalmış olur”.
Aygün Asimqızı
Foto:Tapdıq Abdullayev / Global Media Group