“PARAD” – Dörd avanqardistin birgə məhsulu
1911-ci ildə əsası qoyulan və
dövrünün ən önəmli fiqurlarını ətrafında cəmləyən "Sergey Dyagilevin Rus
Baleti” truppası nəinki Rusiya, eləcə də, dünya xoreoqrafiya sənətinin
inkişafında əsaslı rol oynamışdı. Sergey Pavloviç Dyagilev yaratdığı
kompaniyaya Mixail Fokin, Vatslav Nijinski, Serj Lifar, Cocr Balançin, Leonid
Myasin, Leon Bakst, Aleksandr Benua, Anri Matiss, Koko Şanel, Pablo Pikasso,
Rixard Ştraus, Sergey Prokofyev, Erik Sati kimi dahiləri cəlb edə bilmişdi.
Yazını bu truppanın teatr
tarixində önəmli hadisəyə çevrilən ilk sürrealist tamaşa - "Parad” birpərdəli baletinə həsr edirik. Premyerası
18 may 1917-ci ildə Şatle teatrında keçirlən bu balet dörd nəhəng avanqard sənətçinin
ortaq işi idi. Əsərin mətni Jan Koktoya, musiqisi Erik Satiyə, xoreoqrafiyası
Leonid Myasinə, səhnə tərtibatı isə Pablo Pikassoya aid idi. Giyom Apolliner
baletin premyerası üçün "Yeni ruh” adlı manifest yazaraq tamaşa haqqında "həyatın
özündən doğru” təyinini işlətmişdi. G.Apolliner məqaləsində müharibənin təsirindən
təzəcə çıxmaqda olan Paris tamaşaçılarını "yeni ruh”u izləməyə çağırırdı.
Tamaşa səyyar balaqan sirk
artistlərinin meydan tamaşasından öncəki paradını əks etdirirdi. Onlar nümayişdən
qabaq insanların diqqətini cəlb etmək üçün çıxış edir və tamaşaçıları
toplayırdılar. Sirk mövzusu daha öncə O.Domiye, J.Syora, T.Lautrek tərəfindən
işlənmiş olduğundan rəssamlıqda elə də böyük yenilik sayılmasa da, balet sənəti
üçün sirk artistlərinin həyat həqiqətini əks etdirməsi baxımından yenilik
sayılırdı. Obrazlar çinli sehrbaz, amerikalı və fransız menecer, amerikalı qız,
at və akrobatlardan ibarət idi.
Balet Pikassonun kubist üslubda
dizayn etdiyi pərdə önündə oynanırdı. Sərt akkordların müşayəti ilə qalxan pərdə
açdığı mənzərə ilə tamaşaçıların əhvalında gərginlik, narahatlıq ab-havası
yaratmalı idi. Dəstənin önündə kostyum geyinmiş, əlində tənbəki tutmuş, 2,5
metr hündürlükdə nəhəng fransız menecer addımlayırdı. O, çinli sehirbazı səhnəyə
çağırır, çinli sehirbaz gəlir, Şərq musiqisi altında nömrə göstərir və yenidən
pərdə arxasında gözdən itirdi. Daha sonra isə Nyu-Yorku təmsil edən göydələn
kostyumunda, əlində "Parad” yazılı tablo və səsgücləndirici olan amerikalı
menecer səhnəyə çıxırdı. Hər kəsdə təəccüb, hətta ikrah doğuran bu geyimlər
Pikasso tərəfindən üçölçülü kubist tablo kimi yaradılmışdı. Bəzi tənqidçilərin
fikrincə kostyumlar həddindən artıq süni, qeyri-real tərtib olunmuşdu və
aktyorların hərəkətinə ciddi maneçilik törədirdi.
Beləliklə, tamaşanın ilk
nümayişi böyük narazılığa səbəb olmuşdu. Burada hətta Satinin musiqisi də tənqidçilərdən
mənfi reaksiya almışdı. Çünki, Satinin kompozisiyasında musiqisiz səslərdən
istifadə olunmuşdu. Jan Koktonun təkidi ilə Sati buraya çap maşınının səsini də
əlavə etmişdi. İlk nümayişin uğursuzuluğuna baxmayaraq, 1919-cu ildə Londonda
baş tutan ikinci nümayiş "Sergey Dyagilevin Rus Baleti” truppasının ən böyük
uğuru kimi qiymətləndirilmişdi.
Cövhər
Xeyrullayeva
Teatrşünas