Nağıllar nağıl deyil...
"Çirkin ördək balası”
"Harri Potter”
"Harry Potter” dünya ədəbiyyatında cığır açmış hekayədir. Bəlkə, bundan 300-500 il sonra bu roman da bir nağıl kimi danışılacaq. Hər nə qədər roman fantastikanın zirvəsi hesab olunsa da, romanın hər bir hissəsində Roulinqin öz həyatını, təcrübələrini əks etdirən nüanslar var. Məsələn, Roulinqin anasını çox tez itirməsinin travması, işsiz və evsiz qaldığı illərdəki psixoloji vəziyyəti göstərən edən insanlar romanda tez-tez ön plana çıxır.
"Hansel və Qretel”
Qrim qardaşlarının qələmə aldığı "Hansel və Qretel” nağılının real hekayəsi isə sözün əsl mənasında ürküdücüdür. 1600-cü illərin əvvəllərində Almaniyada şəkər çörəkləri, peçenyeləri ilə məşhurlaşmış Katerina Şkareder adlı aşpaz olub. Qadının əlindən çıxan yeməklərin, şirniyyatların dadına hamı məftun imiş. Lakin Şkareder öz kəşfi olan təamların hazırlanma üsullarını heç kimlə bölüşmürmüş. Şkarederi özünə rəqib görən, eyni küçədə çörək bişirib satan Hans Metzler isə onun sirlərini öyrənmək üçün qadına saysız-hesabsız vədlər verib, hətta evlilik təklif edib. Lakin Şkareder birmənalı şəkildə onun bütün vədlərinə imtina ilə qarşılıq verib. Daima rədd cavabı alan Hans Metzler qəsəbədə Katerinanın cadugər olduğunu, bişintilərə naməlum qarışıqlar əlavə etdiyini yayır. Tezliklə məsələ böyüyür və iş məhkəməyə çıxır. Katerina ittihamları rədd etsə də, həbs olunur. Həbsdə də həqiqəti etiraf etməsi üçün işgəncə görən qadın nəhayət, bir müddət sonra günahsız olduğuna həbsxana və məhkəmə rəsmilərini inandıra bilir. Azadlığa çıxdıqdan sonra Katerinanın işlərinə nəinki qəsəbədə, hətta şəhər mərkəzindən müştərilər çıxır. Hans bu qadını məhv etməyi qarşısına məqsəd qoyur və bacısı Qretedən kömək istəyir. Katerinanı uzun müddət izləyən bacı-qardaş mənfur niyyətlərini reallaşdıraraq, qadını Spessart meşəsində – evinə gedən yolda öldürüb, cansız bədənini Hansın çörək təndirində yandırırlar. Hadisə Almaniyada böyük səs-küyə səbəb olur, Hans və Qrete hakim qarşısına çıxsa da, sonradan sərbəst buraxılırlar.
Bu tragediyadan illər sonra Qrimm qardaşlarının "Hansel və Qretel” şah əsəri yazılır. Nağılda Hansel və Qretel günahsız uşaq, Katerina isə amansız cadugərdir. Əslində, Katerina özü amansız bir paxıllıq duyğusunun qurbanıdır.
Piter Pen
Piter Pen isə yəqin ki, otuzdan çox cizgi film rejissorunun müraciət etdiyi dünyanın ən sevimli uşaq nağılı qəhrəmanıdır. Piter Penin əsl hekayəsi ilə daha yaxından tanış olmaq istəyənlər müəllif CM Barrienin həyatı haqqında aparılan araşdırmalara müraciət edə bilər.
Nağılın müəllifi Ceyms Metyu 6 yaşında ikən 13 yaşlı qardaşı Devid oyun zamanı keçirdiyi bədbəxt hadisə nəticəsində ölür. Devidin ölümündən sonra anaları mənəvi sarsıntıların ağuşundan xilas ola bilmir. Kiçik oğlu ilə Devid kimi davranan, onu Devid kimi çağıran anasını xoşbəxt etmək üçün balaca Ceyms də özünü qardaşı kimi aparır. Bu qeyri-sağlam mühit Ceymsin həyatında izsiz ötüşmür və o, psixogenetik balacalıq sindromunun təsirinə məruz qalır. Bütün ömrü boyu 13 yaşında qalır – boyu 140 sm, üz cizgiləri və orqanları da bir yeniyetməninki ilə eyni forma və ölçülərdə olur. Əvvəllər Ceyms rolunu yaxşı ifa etsə də, əsla qardaşı Devid kimi şən, gülərüz uşaq olmur. Devid Neverlənddəki Piter Pen kimi qalır, Ceyms isə Vendi və fani qardaşları kimi böyüyür. 1929-cu ildə öz xəstəliyi ilə barışan Ceyms Metyu "Piter Pen”in bütün müəllif hüquqlarını "Great Ormond Street Hospital for Sick Children” uşaq xəstəxanasına verir. Bu əsərin çapı, tərcüməsi, tirajlanması, səhnələşdirilməsi, ekranlaşdırılması zamanı təyin edilən "müəllif hüququ” məbləği 2008-ci ilə qədər həmin xəstəxananın hesabına köçürülüb. Bu gəlirlə xəstəxana yüzlərlə uşağın müalicə xərcini qarşılayıb.
Alis möcüzələr diyarında
Levis Karolun şahəsəri "Alis möcüzələr diyarında” nağılı haqqında səslənən ağılasığmaz, iddialar isə az-çox oxuculara məlumdur. İntim mesajlar, narkotik təbliğatı, əmək istismarı kimi ən üzdəniraq iddiaların hamısı 150 ildir uşaqların rəngli dünyasını bəzəyən bu hekayə haqqında səsləndirilib. Çin daxil dünyanın iyirmiyə yaxın ölkəsində yayım qadağası görmüş kitab sehrli kekslər, gizli qapılar, pişiklər, qurbağalarla 150 ildir ki, rəflərdən əskik olmur, teatr səhnələrindən, komputer oyunlarından tutmuş rəsm dərslərinə qədər bir çox mədəni tədbirdə proqram mövzusu seçilir. Hətta eyniadlı nevroloji sindrom belə kəşf olunub.
Əslində, bütün məsələ Kraliça Viktoriya dövründə iffət anlayışının zəifləməsi və sonrakı dövrlərdə psixoanalizin ön plana çıxması ilə başlayıb. Göbələk yeyib yuxuya dalan (Real qəhrəman Alisin fotolarının çəkilməsi və başqa məqsədlər üçün narkotik ilə yatırdıldığı düşünülür. Uşağın bunda təhlükəli bir şey olmadığına inanması üçün Karol tərəfindən ideyanın nağıl vasitəsilə təbliğ edildiyi iddiası var – red.), böyümək arzusunda olan (uşağın vaxtından əvvəl fiziki inkişafa meylləndirilməsi – red.), yeni yerdə öz bildiklərini tətbiq etməyə çalışan bir qəhrəman (qadınlıq, kraliçalıq, eqoizm meylləri – red.) psixoanalitiklərə heç də adi gəlmədi. Dostunun qızlarına bədahətən danışdığı nağılları Karol Levis təxəllüsü ilə çap etdirmiş müəllifin bütün həyatı araşdırıldı. Bu zaman həmyaşıdları ilə münasibətdə soyuq, azdanışan, qaraqabaq kimi tanınan riyaziyyatçı Çarlz Doqsonun uşaqlarla həddindən artıq, onların çılpaq və yarıçılpaq şəkillərini çəkə biləcək qədər mehriban münasibət saxladığı aşkarlanıb. "mamamia” dərgisində Karolun dostlarından birinin qızına yazdığı məktubun mətni isə sözün əsl mənasında müəllifin şəxsiyyətinə kölgə salır: "Saçlarını yığmağıma icazə verdiyin üçün səni xüsusilə öpür və təşəkkür edirəm. Hörüyünü mənim əvəzimə yenə öpərsən, onlar da sənin öpməyini istəyir...”
İctimai
bir sorğu keçirilsə, respondentlərin 90%-i "Çirkin ördək balası”nın folklor
nümunəsi olduğunu deyər. Çünki hekayə o qədər yayılıb, klassikləşib və yüzlərlə
versiyada danışılıb ki, onu hansısa bir müəllifin yazdığı da unudulub.
Nağıllarda baş verənlər, baş qəhrəmanlar, divlər, cadugərlər o qədər
fantastikdir ki, hansısa müəllifin bunu yaşanmış hekayələrdən ilhamlanaraq
yazacağına inanmaq olmur. Elə izahlı lüğətlərdə də nağıllar "tamamilə təxəyyül
məhsulu” hekayələr kimi təqdim edilir. Həmişə xoşbəxt sonluqla bitən,
yaxşıların qalib olduğu, pislərin cəzalandırıldığı, çoxumuzun uşaqlıq
xəyallarının qəhrəmanı olan personajların canlandırıldığı bu hekayələr heç də
tamamilə təxəyyül məhsulu deyil. Bir pis xəbər isə bu qəhrəmanların, əslində,
çox kədərli tale yolu keçmiş olmasıdır. 100 illərdir danışılan nağıllardan
bəzilərinin bilinməyən həqiqətlərini sizin üçün seçdik.
Uşaq
nağıllarının əvəzolunmaz müəlliflərindən Hans Kristian Andersonun "Çirkin ördək
balası” nağılında yaratdığı baş qəhrəman, yəni çirkin ördək elə müəllifin
özüdür. Bizim üçün çətinliklərlə mübarizənin sonunda rifaha qovuşmağın
etalonuna çevrilmiş çirkin ördək balası Anderson üçün avtobioqrafik hekayədir.
Kasıb bir ailədə doğulmuş Hans olduqca iri, yöndəmsiz burnu, böyük ayaqları ilə
hər zaman yaşıdlarının istehzalı baxışları, rişğəndli gülüşləri ilə mənəvi
mübarizə aparmalı olub. Bu görüntü ilə o, çox sevdiyi teatr-musiqi dünyasına da
yol tapa bilməyib. Saysız hiylə-oyunla istedadını nümayiş etdirdikdən sonra
Hans layiq olduğu diqqəti görür. Yalnız bu dönüş nöqtəsindən sonra Hans yaxşı
təhsil alır, şöhrətə, nüfuza sahib olur, sanki bundan sonra insanlar onun
nəhəng ayaqlarını, iri burnunu da görmürlər. "Çirkin ördək balası”nda öz
həyatından yola çıxan müəllif insanlara çətinliklərə qarşı mübarizə aparmaqla
xoşbəxtliyə qovuşmanın mümkünlüyü fikrini aşılayır, zənginlik və yoxsulluq
anlayışlarını əks etdirir. "Harri Potter”
"Harry Potter” dünya ədəbiyyatında cığır açmış hekayədir. Bəlkə, bundan 300-500 il sonra bu roman da bir nağıl kimi danışılacaq. Hər nə qədər roman fantastikanın zirvəsi hesab olunsa da, romanın hər bir hissəsində Roulinqin öz həyatını, təcrübələrini əks etdirən nüanslar var. Məsələn, Roulinqin anasını çox tez itirməsinin travması, işsiz və evsiz qaldığı illərdəki psixoloji vəziyyəti göstərən edən insanlar romanda tez-tez ön plana çıxır.
"Hansel və Qretel”
Qrim qardaşlarının qələmə aldığı "Hansel və Qretel” nağılının real hekayəsi isə sözün əsl mənasında ürküdücüdür. 1600-cü illərin əvvəllərində Almaniyada şəkər çörəkləri, peçenyeləri ilə məşhurlaşmış Katerina Şkareder adlı aşpaz olub. Qadının əlindən çıxan yeməklərin, şirniyyatların dadına hamı məftun imiş. Lakin Şkareder öz kəşfi olan təamların hazırlanma üsullarını heç kimlə bölüşmürmüş. Şkarederi özünə rəqib görən, eyni küçədə çörək bişirib satan Hans Metzler isə onun sirlərini öyrənmək üçün qadına saysız-hesabsız vədlər verib, hətta evlilik təklif edib. Lakin Şkareder birmənalı şəkildə onun bütün vədlərinə imtina ilə qarşılıq verib. Daima rədd cavabı alan Hans Metzler qəsəbədə Katerinanın cadugər olduğunu, bişintilərə naməlum qarışıqlar əlavə etdiyini yayır. Tezliklə məsələ böyüyür və iş məhkəməyə çıxır. Katerina ittihamları rədd etsə də, həbs olunur. Həbsdə də həqiqəti etiraf etməsi üçün işgəncə görən qadın nəhayət, bir müddət sonra günahsız olduğuna həbsxana və məhkəmə rəsmilərini inandıra bilir. Azadlığa çıxdıqdan sonra Katerinanın işlərinə nəinki qəsəbədə, hətta şəhər mərkəzindən müştərilər çıxır. Hans bu qadını məhv etməyi qarşısına məqsəd qoyur və bacısı Qretedən kömək istəyir. Katerinanı uzun müddət izləyən bacı-qardaş mənfur niyyətlərini reallaşdıraraq, qadını Spessart meşəsində – evinə gedən yolda öldürüb, cansız bədənini Hansın çörək təndirində yandırırlar. Hadisə Almaniyada böyük səs-küyə səbəb olur, Hans və Qrete hakim qarşısına çıxsa da, sonradan sərbəst buraxılırlar.
Bu tragediyadan illər sonra Qrimm qardaşlarının "Hansel və Qretel” şah əsəri yazılır. Nağılda Hansel və Qretel günahsız uşaq, Katerina isə amansız cadugərdir. Əslində, Katerina özü amansız bir paxıllıq duyğusunun qurbanıdır.
Piter Pen
Piter Pen isə yəqin ki, otuzdan çox cizgi film rejissorunun müraciət etdiyi dünyanın ən sevimli uşaq nağılı qəhrəmanıdır. Piter Penin əsl hekayəsi ilə daha yaxından tanış olmaq istəyənlər müəllif CM Barrienin həyatı haqqında aparılan araşdırmalara müraciət edə bilər.
Nağılın müəllifi Ceyms Metyu 6 yaşında ikən 13 yaşlı qardaşı Devid oyun zamanı keçirdiyi bədbəxt hadisə nəticəsində ölür. Devidin ölümündən sonra anaları mənəvi sarsıntıların ağuşundan xilas ola bilmir. Kiçik oğlu ilə Devid kimi davranan, onu Devid kimi çağıran anasını xoşbəxt etmək üçün balaca Ceyms də özünü qardaşı kimi aparır. Bu qeyri-sağlam mühit Ceymsin həyatında izsiz ötüşmür və o, psixogenetik balacalıq sindromunun təsirinə məruz qalır. Bütün ömrü boyu 13 yaşında qalır – boyu 140 sm, üz cizgiləri və orqanları da bir yeniyetməninki ilə eyni forma və ölçülərdə olur. Əvvəllər Ceyms rolunu yaxşı ifa etsə də, əsla qardaşı Devid kimi şən, gülərüz uşaq olmur. Devid Neverlənddəki Piter Pen kimi qalır, Ceyms isə Vendi və fani qardaşları kimi böyüyür. 1929-cu ildə öz xəstəliyi ilə barışan Ceyms Metyu "Piter Pen”in bütün müəllif hüquqlarını "Great Ormond Street Hospital for Sick Children” uşaq xəstəxanasına verir. Bu əsərin çapı, tərcüməsi, tirajlanması, səhnələşdirilməsi, ekranlaşdırılması zamanı təyin edilən "müəllif hüququ” məbləği 2008-ci ilə qədər həmin xəstəxananın hesabına köçürülüb. Bu gəlirlə xəstəxana yüzlərlə uşağın müalicə xərcini qarşılayıb.
Alis möcüzələr diyarında
Levis Karolun şahəsəri "Alis möcüzələr diyarında” nağılı haqqında səslənən ağılasığmaz, iddialar isə az-çox oxuculara məlumdur. İntim mesajlar, narkotik təbliğatı, əmək istismarı kimi ən üzdəniraq iddiaların hamısı 150 ildir uşaqların rəngli dünyasını bəzəyən bu hekayə haqqında səsləndirilib. Çin daxil dünyanın iyirmiyə yaxın ölkəsində yayım qadağası görmüş kitab sehrli kekslər, gizli qapılar, pişiklər, qurbağalarla 150 ildir ki, rəflərdən əskik olmur, teatr səhnələrindən, komputer oyunlarından tutmuş rəsm dərslərinə qədər bir çox mədəni tədbirdə proqram mövzusu seçilir. Hətta eyniadlı nevroloji sindrom belə kəşf olunub.
Əslində, bütün məsələ Kraliça Viktoriya dövründə iffət anlayışının zəifləməsi və sonrakı dövrlərdə psixoanalizin ön plana çıxması ilə başlayıb. Göbələk yeyib yuxuya dalan (Real qəhrəman Alisin fotolarının çəkilməsi və başqa məqsədlər üçün narkotik ilə yatırdıldığı düşünülür. Uşağın bunda təhlükəli bir şey olmadığına inanması üçün Karol tərəfindən ideyanın nağıl vasitəsilə təbliğ edildiyi iddiası var – red.), böyümək arzusunda olan (uşağın vaxtından əvvəl fiziki inkişafa meylləndirilməsi – red.), yeni yerdə öz bildiklərini tətbiq etməyə çalışan bir qəhrəman (qadınlıq, kraliçalıq, eqoizm meylləri – red.) psixoanalitiklərə heç də adi gəlmədi. Dostunun qızlarına bədahətən danışdığı nağılları Karol Levis təxəllüsü ilə çap etdirmiş müəllifin bütün həyatı araşdırıldı. Bu zaman həmyaşıdları ilə münasibətdə soyuq, azdanışan, qaraqabaq kimi tanınan riyaziyyatçı Çarlz Doqsonun uşaqlarla həddindən artıq, onların çılpaq və yarıçılpaq şəkillərini çəkə biləcək qədər mehriban münasibət saxladığı aşkarlanıb. "mamamia” dərgisində Karolun dostlarından birinin qızına yazdığı məktubun mətni isə sözün əsl mənasında müəllifin şəxsiyyətinə kölgə salır: "Saçlarını yığmağıma icazə verdiyin üçün səni xüsusilə öpür və təşəkkür edirəm. Hörüyünü mənim əvəzimə yenə öpərsən, onlar da sənin öpməyini istəyir...”
Doqsonun
bütün dostlarının uşaqlarını qucağında oturdub çəkdirdiyi şəkillər də birmənalı
qarşılanmayıb. Xüsusilə də, Oksford xristian kilsəsində yüksəkrütbəli məmur
işləyən Henri Liddelin uzunömürlü bir nağılın baş qəhrəmanı olan qızı Alis
Liddelin yatarkən çəkilən fotoları psixoanalitiklərin müəllif haqqında olmazın
iddialar səsləndirməsi ilə nəticələnib. Alisi əyləndirmək məqsədilə dovşanlı,
siçanlı, pişikli nağıllar danışan riyaziyyatçı alimin arxivində Lorina Liddelin
tamamilə çılpaq fotolarının olması və günlüyündə qeyd etdikləri həqiqətən də
nağılda insana məntiqi gəlməyən səhnələrin altında başqa nüansların yatdığı
fikrini aşılayır: "Niyəsə mənə oğlan uşaqlarının çılpaq fotoları maraqlı
gəlmir. Nə vaxt oğlan uşaqlarını çılpaq çəksəm, şəklə baxanda onu geyindirmək
istəyirəm”. Bütün bu araşdırmalar uşaqların necə yatızdırıldığı məsələsini də
gündəmə gətirmişdi. Lakin nə Liddellər, nə də Karolla uşaqlarının fotoları olan
ailələr bu məsələlər haqqında danışıb. 1863-cü ildə isə Liddel ailəsi ilə
Karolla münasibəti qəfil və birdəfəlik bitib. Günlüklərində Alisdən uzun-uzadı
danışan müəllif bu münasibətin niyə bitməsi ilə bağlı heç bir qeyd aparmayıb.
Lakin söz-söhbətlərə görə Doqsonun 12 yaşlı Alislə evlənmək istəməsi Henri
Liddelin kəskin etirazına tuş gəlib və ailə qızlarını bu adamdan uzaqlaşdırıb.
Valideynləri
və minlərlə oxucunu qarışıq duyğulara məruz qoyan bütün bu iddiaların əksinə,
çağdaş tənqidçilər "Alis möcüzələr diyarında” nağılını yazarın şəxsi
keyfiyyətləri və həyat tərzindən tamamilə uzaq tutur və bunun dünya uşaq
ədəbiyyatının ən yaxşı nümunələrindən olduğu fikrini müdafiə edirlər. Lakin
tənqidçilərin fikirlərinə hörmətlə yanaşsaq da, azyaşlılara nə oxuyub, nə
izlətdirəcəyimiz haqqında iki dəfə düşünməkdə fayda var.
Mənbə:
BBC, mamamia.com.
İngilis
dilindən tərcümə edən: Elcan Salmanqızı 
